ستارخان

ستارخان (لقبی: سردار ملی و یا میللی سردار 20 اوکتیابر 1868/ 29 مهر 1247، 15 نویابر 1914/ 23 آبان 1293) — محمدعلی شاه دیکتاتوریسینه قارشی مشروطه انقلابی‌نین گؤرکملی خادمی، اساس لیدرلریندن بیری و خالق قهرمانی.[1] 

ستارخان(سردار ملی)

گنج یاشلاریندا شاه رئژیمینه قارشی مبارزه آپاران رهبرلردن بیرینی گیزلتدیک‌لرینه گؤره قارداشی اسماعیل ایله بیرلیک‌ده حبس اولونور. اؤزو اوچ آیلیق حبس اولونسا دا، قارداشی اعدام ائدیلیر.[2]

1888-جی ایلده یئنیدن حبس اولوناراق اردبیل‌ده یئرله‌شن نارین قالایا یئر‌لشدیریلیر. ایکی ایل حبسده اولدوقدان سونرا اوردا تانیش اولدوغو شخصین کؤمکلییی ایله حبسدن قاچیر و بیر مدت شاه‌سئون طایفالاری ایله بیرگه یاشاییر.[2] 

1908-جی ایلده محمدعلی شاه قاجار تهران‌دا چئوریلیش ائدیب شورا مجلیسینی توپا توتدوقدان سونرا، تبریزی ده اله کئچیرمه‌یه چالیشیرلار. تبریزده‌کی بوتون محله‌‌‌لر آغ بایراق قالدیریب تسلیم اولسالار دا ستار خانین الینده اولان امیره‌قیز محله‌‌‌سی تسلیم اولمور. نتیجه‌ده گوج یئنیدن مشروطه‌چی‌لرین الینه کئچیر و بوتون محله‌‌‌لر شاه قوه‌لریندن تمیزله‌نیر. بو غالبیتیندن سونرا ستارخانا «سردار ملی» لقبی وئریلیر.[3] 

1910-جو ایل مارت آیی‌نین 6-دا ستارخان سیلاحداشی باقرخان ایله بیرلیک‌ده 300 نفر فدایی ایله تهرانا یولا دوشور. 1910-جو ایلین 7 آوقوستوندا شاه قوشونلاری و یپرم داویدیانسین باشچی‌لیق ائتدییی پولیس قوه‌لری آتابی پارکینا هجوم ائدیرلر، ستارخانین قوه‌لرینی محاصره‌‌‌یه آلاراق خلع سلاح ائتمه‌یه جهد گؤستریرلر. باش وئرن سلاحلی قارشی دورمادا ستارخان آیاغیندان یارالانیر. آلدیغی گولله یاراسیندان سونرا اسیر دوشن ستارخانا تبریزه گئری دؤنمه‌یه اجازه وئریلمیر. آلدیغی یارایا گؤره اوزون مدت یاتاق خسته‌سی اولان ستارخان 1914-جو ایل نویابرین 16-دا تهران‌دا دونیاسینی ده‌يیشیر.[4]

حیاتی و فعالیتی

دوغوم تاریخی و عائله‌‌‌سی

ستارخانین تام دوغوم تاریخی هله ده دقیق بیلینمیر.[2] دوغوم تاریخینی تخمینی قئید ائدن امیرخیزی بو معلوماتی ستارخانین قوهوملاریندان آلا بیلیب، ستارخان‌لا باغلی آراشدیرمالار آپاران دیگر ایرانلی تدقیقاتچی‌لار دا اؤز اثرلرینده امیرخیزی‌نین یازدیغینا اساسا استناد وئریب‌لر. امیرخیزی‌نین قئید ائتدییی تاریخ 1867-1868-جی ایللر اطرافیندادیر.[2] هئچ بیر اساسی اولمایان دیگر بیر منبعده ایسه ستارخانین 19 آوقوست 1868-جی ایلده دوغولدوغو قئید اولونوب.[2]

ستارخان 16 یاشیندا

 قافقازشوناس پ.پئتروویچ ده 1908-جی ایلده یازیردی کی ستارخانین تخمینا 45 یاشی وار. او دا اؤز فیکرینی ستارخانا یاخین مشروطه حرکاتی اشتراکچی‌لاریندان آلینان مصاحبه‌یه اساسا یازمیشدیر.[2] دوغوم تاریخی ایله باغلی بیر باشقا ورژنی دا 1908-جی ایلده تبریزده روسیه باش کونسوللوغونون کاتبی اولان و او دؤورده ستارخان حاقیندا معلومات توپلایان س.پ. قولوبینوو وئرمیشدیر. قولوبینووون 1920-جی ایلده وئردییی حساباتا اساسا ستارخان 1860-جی ایللرین اولینده دوغولموشدور.[2]

ستارخان قاراداغ ولایتینده آذربایجانلی عایله‌‌‌سینده آنادان اولموشدور.[5][6][7] قاراداغ بؤلگه‌سیندن اولماغینی اونا لقب کیمی «قاراداغلی» دئییلمه‌سی ثبوت ائدیر لاکین هانسی کندده دوغولماسی ایله باغلی اورتاق یئکون بیر فیکیر یوخدور.[2] آذربایجان سووئت ائنسیکلوپئدییاسینا گؤره او قاراداغ ولایتی‌نین محمدخانلی ماحالیندا (حاضیردا مینجیوان) آنادان اولوب.[8] آلمان اسلام‌شوناس آنیا پیستور هاتام ایسه اونون دوغوم یئری کیمی جانعلی کندینی گؤستریر.[9]

 ستارخان اهر شهرینین ساکینی حاجی حسن بزازین ایکینجی اوغلو ایدی.[2] حاجی حسن بزاز پارچا تجارتی ایله مشغول ایدی.[10] ستارخاندان باشقا دؤرد قیزی و ایکی اوغلو اولوب.

سونراکی ایللری

پ.پئتروویچه گؤره ستارخان کیچیک یاشلاریندا اکین ساحه‌‌‌لرینده ایشله‌ییب چوبانلیق‌لا مشغول اولوب. گنج یاشلاریندا قارداشی اسماعیل ایله بیرلیک‌ده حبس اولوناراق تبریزه آپاریلیر. بونا سبب ایسه شاه رژیمینه قارشی مبارزه آپاران رهبرلردن بیرینی گیزلتمه‌لری اولموشدور. امیرخیزی‌نین یازدیقلارینا گؤره اسماعیلی اعدام ائدیب، ستاری ایسه 3 آیلیق حبس ائدیرلر.[2]  

1888-جی ایلده ستاری یئنیدن حبس ائدیرلر بو دفعه‌‌ اونو اردبیل‌ده یئرله‌شن و خصوصی نظارت اولونان محبوسلارین ساخلانیلدیغی نارین قالایا یئر‌لشدیریرلر. بورادا او ایکی ایلینی کئچیریر. حبس‌خانادا تانیش اولدوغو هاشم آدلی بیر محبوسو گیزلی یوللا آزاد ائتمه‌یه گلنلرین کؤمکلییی ایله زنداندان قاچیر. مرنده گئده‌نه قدر شاه‌سئون‌لردن اولان یورت ایچی و آلارلی طایفالارینا قوشولور و اونلارلا بیرگه یاشاییر. امیرخیزی‌یه گؤره ستارخانین حبس اولونماسی و حبس‌خانادا کئچیردییی ایللر اونو شاه رژیمینه قارشی داها دا آمانسیز ائدیر. سونراکی ایللرده ستار مرند-سالماس-خوی یولونو محافظه‌‌‌ ائدن دسته‌ده خیدمت ائدیر. بو ایشی ترک ائتدیکدن سونرا اول تهرانا، سونرا ایسه خوراسانا گئدیر.[2]

ستارخانین سونراکی حیاتی ایله باغلی فیکیرلر مختلف‌دیر. «روسسکیه وئدوموستی» قازئتینه گؤره ستارخان بیر مدت زاقافقازییانین صنایع مرکزلرینده، ایروان دمیر یولونون چکیلمه‌سینده، کرپیج زاوودلاریندا و بئش ایل مدتینده باکی معدن‌لرینده ایشله‌ییب.[11] بعضی منبعلره گؤره ایسه مشروطه انقلابینا قدر او، تبریزده و اطراف بؤلگه‌لرده گیزلی شکیلده یاشایان، رژیم علیهینه، اونون یئرلرده‌کی مامورلارینین خالقا ائتدیک‌لری ظولم و اؤزباشینالیغینا قارشی مبارزه آپاران دسته‌لره قوشولور. لاکین روس تدقیقاتچی پ.پئتروویچین اعترافینا گؤره او اؤزو ده 1893-1908-جی ایللر آراسیندا ستارخانین فعالیتی حاقیندا دقیق معلومات‌لارا صاحب دئییل.[11]

مشروطه حرکاتی  

ستارخان و باقرخان، آذربایجان مشروطه‌چی‌لری ایله

ستارخان تبریزه دؤنن واخت آرتیق تبریز رژیمی علیهینه آیاغا قالخمیش و اونون بوتون سیاسی دیرکلرینی سیلکله‌مه‌یه باشلامیشدی. محمدعلی شاه آتاسی‌نین میللته وئردییی وعدلری یئرینه یئتیرمک عوضینه اجنبی سلاحینا سؤیکه‌نیب خالقا دیوان توتماغا باشلاییر. اوسته‌لیک ایرانی نفوذ دایره‌سینه چئویرمک حاقدا 1907-جی ایل اینگیلتره-روسیه سؤوده‌لشمه‌سینه راضی اولدو. بونون آردینجا 1908-جی ایل اییون آیی‌نین 23-ده خالق ائلچی‌لرینین توپلاندیغی مجلیس توپ آتشینه توتولدو. اؤلکه‌ده کوتله‌وی حبس‌لر و تعقیب‌لر باشلاندی.[12] مشروطه حرکاتینا آغیر ضربه‌‌‌ ائندیریلدییی، وئریلمیش نسبی آزادلیقلارین الدن آلیندیغی، انجمن‌لرین قاپیلارینا قیفیل وورولدوغو آغیر گونلرده آذربایجان، اونون باش شهری تبریز آیاغا قالخدی. کوتله‌نی مبارزه‌یه قالدیرماقدا و متشکل هجومو تشکیل ائتمک‌ده ستارخان و اونون سیلاحداشلاری باشدا اولماقلا «مرکز غیبی»نین، مدافعه شوراسی‌نین و تبریز انجمنی‌نین بؤیوک خدمت‌لری اولموشدو. بوندان باشقا قوزئی آذربایجان‌دان دا مشروطه‌یه دستک وئریلیردی. میلیونچولار حاجی زین العابدین تاغی‌یئو، شمسی اسدالله‌یئو و دیگرلری مجاهدلره پول و سلاح یاردیمی ائدیردیلر.[13] حیدرخان عمی‌اوغلو،[14] عابباس رضازاده[15] کیمی یوزلرله فدایی محض گونئی آذربایجان‌دان عکس انقلابچی‌لارا قارشی دؤیوشمک اوچون تبریزه گلمیشدیلر.  

1908-جی ایلده محمدعلی شاه قاجار تهران‌دا چئوریلیش ائدیب شورا مجلیسینی توپا توتدوقدان سونرا، میرهاشیم‌ین باشچی‌لیغی آلتیندا شاهین 40 مینلیک سلاحلی قوه‌لری و طرفدارلاری تبریز شهرینی اله کئچیرمه‌یه و مجاهدلر، فدایی‌لر و انجمن‌لرله بیر دفعه‌لیک حاق-حساب چکمک فیکرینه دوشدولر. میر هاشمی‌یه مرند خانی شجاع نظامین و تبریزین غرب حیصه‌‌‌سی‌نین قاراملیک محله‌‌‌سی‌نین دسته‌لری ده قوشولدولار. ارتجاعچی‌لار اولجه تبریزین، ستارخانین فدایی‌لرینین الینده اولان قوزئی‌ده‌کی امیرقیز محله‌‌‌سیندن باشقا، شمال-شرق حیصه‌‌‌سینی، دوه‌چی محله‌‌‌سینی، ششگیلان و باغ مئشه محله‌‌‌لرینی اله کئچیردیلر. شهرین جنوب-شرق حیصه‌‌‌سی باقرخانین فدایی‌لرینین الینده ایدی، اونلارین اساس بازاسی خیابان محله‌‌‌سی ایدی. تبریزده دؤیوشلر باشلایاندان سونرا تبریز انجمنی‌نین ملکدار-لیبرال قسیمی خارجی اؤلکه‌لرین کونسوللوقلاریندا گیزلندیلر. انجمن صدری بصیر السلطنه و اجلال الملک روس، حاجی مهدی کوزه‌کنانی و شیخ سلیم عثمانلی، میرزه حسین واعظ - فرانسیز کونسوللوقلاریندا بسته اوتوردولار. اکثریتی ملکدار، تاجیرلر و روحانی‌لردن عبارت تبریز انجمنی موقتی اولاراق داغیلدی. مرتجع دسته‌لره قارشی مبارزه‌نی - تبریز سوسیال-دموکرات مجاهدلر تشکیلات‌لارینین باشچی‌لاری- علی موسیو، داوافروش، ائله‌جه ده ستارخان و باقرخان داوام ائتدیلر.[3]

بیر چوخ محله‌‌‌لر مقاومتی دایاندیریب آغ بایراقلاری قالدیردی. تبریزین یالنیز بیر محله‌‌‌سی آغ بایراق قالدیرمادی – ستارخانین باشچی‌لیق ائتدییی امیرقیز محله‌‌‌سی. شهرده قالان مجاهدلری بیر یئره ییغان ستارخان انقلابین تاریخینده دؤنوش یارادان هنر ائتدی. کیچیک دسته ایله هجوما کئچرک، تبریزین مرکزی حیصه‌‌‌سینده آغ بایراقلاری انقلاب رمزی قیرمیزی بایراقلا عوض ائتدی. بو آددیم انقلابچی‌لاری روحلاندیردی و تبریزی مشروطه انقلابی‌نین مرکزینه چئویردی.

ستارخانین رهبرلییی آلتیندا عالی حربی شورا یارادیلیر. عالی شورانین باش کوماندانی ستارخان و اونون معاونی باقرخان، عضولری علی موسیو، حاجی علی، سید هاشم خان تعیین ائدیلیرلر. 1909-جو ایلین آپرئل آیینا قدر تبریز عصیانی انقلابچی‌لارین وئردییی چوخ‌سایلی ایتکی‌لره باخمایاراق دوشمنین سلاحلی قوه‌لرینی تبریزدن چیخارماغا نایل اولور. بو دؤیوشده ستارخان و باقرخان نمایش ائتدیردیک‌لری غیر عادی قهرمانلیق‌لاری مقابلینده آذربایجانین ایالت انجمنی طرفیندن موافق اولاراق «سردار ملی» (خالق سرکرده‌سی) و «سالار ملی» (خالق رهبری) فخری آدلارینا لاییق گؤرولورلر.[16]

ستارخان و باقرخان

تبریزین مدافعه‌سی حربی شورایا تاپشیریلیر. عصیانچی‌لارین بو غلبه‌سی آذربایجانین باشقا ولایت‌لرینه و بوتون ایرانا تاثیر گؤستریر. تهران، قزوین، رشت، اصفهان و باشقا شهرلرده «ستارخان» آدی آلتیندا انقلابی کمیته‌لر یارانیر. تبریز ایالت انجمنی اؤزونو شورا مجلسی‌نین ائلچیسی کیمی تقدیم ائدیر. 1908-جی ایلین اوکتیابر آیینا قدر آذربایجانین بیر چوخ ولایت‌لری دوشمن‌لردن تمیزله‌نیر. اؤلکه‌ده انقلابی حرکاتین گوجلنمه‌سیندن قورخویا دوشن شاه-ارتجاع قوه‌لری تهران‌دا شورا مجلسی‌نین یئنیدن آچیلماسینا اجازه وئرمه‌یه مجبور اولورلار. 1908-جی ایلین دئکابر آییندا آچیلان ایکینجی شورا مجلیسی ستارخان ایله باغیر خانین خدمت‌لرینی ده‌يرلندیرمک مقصدیله آدلاری مئتال لؤوحه‌‌‌ اوزرینه قیزیل حرفلرله حک ائدیلمیش شرف نیشانلارینین حاضیرلانماسی و مجلیسین یئنیدن آچیلیشی زامانی تریبونادان آسیلماسی حاقیندا فرمان وئریر.[17]

تبریز انقلابی‌نین غلبه‌سیندن سونرا انقلابی روحیه‌‌نین آرتماسی شاه قوه‌لرینی، چار روسیه‌سی و اینگیلتره‌نی تشویشه سالیر.[18] اونلار ستارخانی و سیلاحداشلارینی گؤزدن سالماق اوچون ستارخان و باقرخانی سیلاحداشلاریندان، تبریزدن آییرماغا چالیشیرلار. تبریزده‌کی روس کونسولو روخیتونوو بیر نئچه دفعه‌‌ ستارخان‌لا گؤروشوب شاه دؤولتی آدیندان اونا عالی وظیفه‌‌‌ و یوکسک دؤولت مقاملارینی توتماغی تکلیف ائتسه ده، کونسولون تکلیف‌لری مقابلینده ستارخان بیلدیرمیشدی:

«من مشروطه‌یه نه ثروت، نه ده مقام اوچون یوخ، آزادلیق اوچون قوشولموشام. بونو آلا بیلسم، بیر پارچا تورپاغی اکیب-بیچمه‌ییم منه کفایت‌دیر».

حرکاتین باشچیسینی و «مدافعه شوراسی» عضولرینی اله آلماغین، آلداتماغین مومکونسوزلویونو گؤرن چار روسیه‌سی‌نین تبریزده‌کی کونسوللوغو، اونون ال‌آلتی‌لاری خیانته و حیله‌‌‌یه ال آتدیلار. 11 آیلیق محاصره‌‌‌ ایله علاقه‌دار آجلیقدان، ارزاق چاتیشمازلیغیندان دؤزولمز درجه‌‌‌ده اذيت چکن تبریز ساکین‌لرینه «کؤمک» مقصدیله جولفا-مرند-تبریز یولونون سلاحلی مجاهدلریندن تمیزلنمه‌سی و «آذوقه» گتیرن روس حربچی‌لرینه توخونماماق حاقدا تبریز مدافعه شوراسیندان اجازه آلیندی. بونونلا روسیه امپرییاسی‌نین گونئی آذربایجانا حربی مداخله‌سی باشلاندی. «آذوقه» گتیرمک آدی آلتیندا سیلاحلی 5 مین‌لیک روس قوشونو 1909-جو ایل آپرئلین 25-ده تبریزه داخیل اولدو.[19] اینگیلتره‌نین خارجی ایشلر ناظری ادوارد کاری‌نین بو اؤلکه‌نین ایران‌داکی سفیری جورج بیرلی‌یه گؤندردییی تلگرام‌دا (16.3.1910) دئییلیردی کی، ستارخان و باقرخان تئزلیکله تبریزدن چیخاریلمالی‌دیر.[20] بوندان سونرا ایرانین باش ناظری، میللی شورا مجلیسی ایشه قاریشیب ستارخان و باقرخانی تهرانا گئتمه‌یه مجبور ائدیرلر. 1910-جو ایل مارت آیی‌نین 6-دا ستارخان و باقرخان 300 نفر سیلاحداشی ایله تهرانا یولا دوشور. 1910-جو ایل آپرئل آیی‌نین 3-ده ستارخان تهرانا چاتیر. قوربان‌لار کسیلیر، تهران اهالیسی اونو خلاصکار کیمی قارشیلاییر.

اؤلومو و دفنی

ستارخانین اؤلوموندن سونرا چکیلمیش سون شکیل

ستارخانا فدایی‌لرینه ایله آتابی پارکیندا یئر وئریلیر. 1910-جو ایلین 7 آوقوستوندا شاه قوشونلاری و تهرانین میللییتجه ائرمنی اولان و اولر ستارخانین قوه‌لری ایله بیرگه شاه رژیمینه قارشی مبارزه آپارمیش، یپرم داویدیانسین باشچی‌لیق ائتدییی پولیس قوه‌لری گئجه آتابی پارکینا هجوم ائدیرلر، ستارخانین قوه‌لرینی محاصره‌‌‌یه آلاراق خلع سلاح ائتمه‌یه جهد گؤستریرلر. باش وئرن سلاحلی قارشی دورمادا ستارخان آیاغیندان یارالانیر. ستارخانین قوشونلارینا تهران‌دان چیخماغا امکان وئریلمیر. آلدیغی گولله یاراسیندان سونرا اسیر دوشن ستارخانا تبریزه گئری دؤنمه‌یه اجازه وئریلمیر. آلدیغی یارایا گؤره اوزون مدت یاتاق خسته‌سی اولان ستارخان 1914-جو ایل نویابرین 16-دا تهران‌دا دونیاسینی ده‌يیشدی. اونو تهرانین یاخینلیغینداکی شاه عبد العلظیم مزارلیغیندا دفن ائدیب‌لر.[2][4]

مزاری

ستارخانین مزارینا اوزون مدت لاقئید یاناشیلیب. مزارین اطرافیندا دفعه‌‌لرله قازینتی ایشلری آپاریلیب باش داشینا زیان وورولوب. سونرادان ایسه آذربایجان میللی فعاللار طرفیندن مزار داشی ده‌يیشدیریلیب و قبری یئنیدن تمیر اولونوب. بوتون بو لاقئیدلیک‌لره گؤره دفعه‌‌لرله ایران حؤکومتیندن مزارین تهرانا کؤچورولمه‌سی طلب اولونوب، لاکین ایللردیر حؤکومت بو ایسته‌یه مثبت جاواب وئرمیر.[21] هر ایل 13-14 نویابر تاریخینده آذربایجان میللی فعاللار ستارخانین مزاری اوزرینه ییغیشیب اونو یاد ائدیرلر.[22] آنجاق هر دفعه‌‌ زیارته گلنلر تعقیب ائدیلیب، حبس اولونورلار.[23][24]

شخصی حیاتی

ستّار خانین یگانه اوغلو یدالله، 4 یاشیندا ایکن، دؤولت قوشونلارینین یاراتدیغی قیرغین، تبریزی توپ توفنگ آتشینه توتوب، عادی خالقی گولله‌له‌یرک اؤلدورمه‌لرینه شاهد اولموشدور. سونرا آتاسی‌یلا بیرلیک‌ده تهرانا گئدیب آتابی پارکی‌نین کدرلی حادثه‌‌‌سینده، آتاسی‌نین یارالانماسینی گؤرموش، سونرا دا تبریزه گؤندریلمیشدیر. 1 ایل تبریزده قالدیقدان سونرا صمد خانین ظالیمجه‌سینه قتل عاملارینی گؤروب، عمیسی عظیم خان‌لا تبریزدن تهرانا قاچیریلمیشدیر. ستارخانین اؤلومونه قدر ایکی ایل یانیندا قالمیشدیر. آتاسی دونیاسینی ده‌يیشدیکدن سونرا تبریزه قاییدیب، ایکی باجیسی‌یلا بیرگه حاجی عظیم خانین حمایه‌‌‌سینه کئچمیشدیر. او، سونرالار حربی تحصیل آلماق مقصدیله فرانسه‌یه گئدیب حربی تحصیلینی باشا ووردوقدان سونرا ایران اوردوسونا داخیل اولاراق، حربی پروکورور وظیفه‌‌‌سینده چالیشمیشدیر. اؤزوندن یوکسک روتبه‌لی حربچی‌لرین طلب‌لرینه رغما میرجعفر پیشه‌وری‌نین یاخینی بیر حربچی‌یه اؤلوم حؤکمو یئرینه عؤمورلوک حبس حؤکمو چیخارتدیغی اوچون حبس اولونموش، علیهینه اؤلوم حؤکمو چیخاریلمیشدی. آنجاق مین‌باشی هاشمی و ثقه الاسلامین اوغلونون واسطه‌‌‌سی‌له، هابئله محمود جمع ایله قوهوملوق علاقه‌‌‌لرینه گؤره باغیشلاناراق حربی روتبه‌سی ائندیریلمیشدیر. تبریزده وفات ائتمیش اماميه‌‌ مزارلیغیندا دفن اولونموشدور.[25]

حاقیندا اولان فیکیرلر

1909-جو ایلده تبریزه سفر ائدن محمد امین رسولزاده ستارخان ایله ایلک گؤروشونو بئله تصویر ائدیر[26]:

«بوتون ایرانی تامین یولوندا تامام دونیاجا شؤهرت قازانمیش اولان بو قهرمان ملی‌نین زیارتینه نایل اولدوم... سردارین ظاهیرینی تصویر ائتمک منه عبث‌دیر. زیرا بو صورت بنامی تانیمایان بیر نفر تاپیلماز. فوتوقراف او عکس ملینی عینی‌له بوتون عالمه نشر ائتمیش و هر بیر کسه تانیتدیرمیشدیر... سردار غایت‌ده قانی ایستی بیر آدام، حرکتی خیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جدی‌دیر. مشروطه‌پرستلییی دین درجه‌‌‌سینده ده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور. بوتون حرکتینی، ووجودونو، زور بازوسونو ملته صرف ائتمیشدیر».  

خارجی مطبوعاتین ستارخان حاقیندا یازدیقلاری

1908-جی ایل سئنتیابر آیی‌نین بیرینده چاپ اولونموش آبئردین گونده‌لیک ژورنالیندا تبریزده باش وئرن حادثه‌‌‌لر بئله تصویر اولونور.[27]

«تهران‌دان گلن تئلئقرامدا دئییلیر کی، شاهین گؤستریشینه اساسا نصر السلطنه بازار گونو تبریزه داخیل اولاراق حربی پاراد کئچیرمیشدیر. پاراد کئچیریلن زامان پارلامئنتین لیدرلریندن بیری اولان ستارخانین رهبرلییی ایله عصیانچی‌لار آتش آچیب‌لار. نتیجه‌ده 300 کیشی یا اؤلدورولوب یا دا یارالانیب.

تبریزده‌کی عصیانچی‌لار شاها قارشی چوخ جدی طلب‌لر ایره‌لی سوروب‌لر، بو طلب‌لرین سیراسیندا اؤز آرالاریندان ناظرلرین سئچیلمه‌سی، تام آمنیستییانین وئریلمه‌سی و پارلامئنتین درحال چاغیریلماسی دا وار.

«The Scotsman قازئتی‌نین 14 آپرئل 1909-جو ایل تاریخینده چاپ اولونموش ساییندا تبریزده‌کی وضعيت حاقیندا بونلار یازیلیب:[28]

«بو گون مصاحبه‌سی زامانی میللتچی‌لرین لیدری ستارخان بیان ائدیب کی، تسلیم اولماق نيتی یوخدور چونکی اونون چوخلو آدامی، سلاح سورساتی و پولو وار. او هر گون شهرین غرب طرفیندن کؤمه‌یین گله‌جه‌یینی گؤزله‌ییردی، اگر مانعلر دفع اولونسا و بو باش توتسا شهره یول آچیلاجاق».

خاطیره‌سی

تبریزده ستارخان و باقرخانین مبارزه‌سی‌نین شرفینه خصوصی گون تاسیس اولونوب و ایکی مدال دوزلدیلیب. مداللارین اؤن اوزونده اونلارین شکلی آرخا اوزونده ایسه 23 اییون 1908-جی ایل تاریخی عکس اولونوب.[2]

1944-جو ایلده 44 مترقی قزئتی اؤز اطرافیندا بیر‌لشدیرن «آزادلیق جبهه‌سی» قزئتی طرفیندن تشکیل ائدیلمیش میتینقده میرجعفر پیشه‌وری ستارخانین قبری اوستونده نطق سؤیله‌ییر.

1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی‌نین حاکمیتی دؤورونده تبریزده رضاشاهین عابیده‌سی‌نین یئرینده ستارخانا عابیده قویولموش گولوستان باغی‌نین دا آدی ده‌يیشرک ستارخان باغی اولموشدور. میللی حؤکومت سوقوطا اوغرادیقدان سونرا ایسه عابیده داغیدیلمیش پارکین آدی ده‌يیشدیریلمیشدیر.[29]

معاصر دؤورده ستارخانا اهرده و تبریزده هئیکل‌لر قویولوب.

قوزئی آذربایجان‌دا لنکران، ناخچیوان، شمکیر، اوجار و برده‌ده ستارخان آدینا خیابان‌لار وار.[30]

ادبيات و موسیقی‌ده

شاعر میرزه علی اکبر صابر «ستارخانا» آدلی شعرینی یازیب موللا نصر‌الدین ژورنالیندا یاییملاییب.[31]

آشیق حسین «ستارخان» داستانینی بسته‌له‌ییب.[32]

1957-جی ایلده یازیچی پناهی ماکویی ستارخانا حصر اولونموش «ستارخان» آدلی تاریخی بیوقرافیک رومان یازیب.[33]

تارزن قوربان پیریم اوو مغنی عبدالله‌یئوله بیرگه اوردوبادی‌نین سؤزلرینه «ستارخان» ماهنیسینی بسته‌له‌ییب.[34]

تئاتر تاماشالاری

تبریزده آینا تئاتر قروپو تورکجه «ستارخان» و یا «آتابی پارکی‌نین فاجعه‌‌‌سینی» تاماشاسینی،[35] رئژیسور رامین راستی و سسئناریست نادر ساعی‌ورد ایسه «ستارخان ائپوسو» تاماشاسینی حاضیرلاییب‌لار.[36] آینا قروپونون حاضیرلادیغی «آتابی پارکی‌نین فاجعه‌‌‌سی» تاماشاسی بیر سیرا خارجی فئستیوال‌لاردا اشتراک ائدیب.[35]

فیلم‌لر

1972-جی ایلده ایران‌دا «ستارخان» آدلی سندلی فیلم چکیلیب.[37]

2018-جی ایلده ایسه ایران‌دا «ستارخان» آدلی 10 حیصه‌‌‌لی بدیعی سریال چکیلیب.[38] فیلمده ستارخانین عؤمرونون سون دؤرد ایلی عکس اولونوب. لاکین سریال‌دا بعضی فاکت‌لارین تحریفه اوغراماسی و سسئناریسی آذربایجانلی فعال‌لارین اعتراضلارینا سبب اولوب.[39]

استنادلار

1. Böyük Sovet Ensiklopediyası. Dövlət Elmi Nəşriyyatı. 1950. səh. 135.

Orijinal mətn'''  '(rus.)'  [göstər]

1. ↑ Jump up to:¹'^{2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13} Белова, 1983
2. ↑ Jump up to:¹'² Mixail İvanov, V.N. Zaytsev, N.K. Belova. Новая история Ирана: хрестоматия (azərb. İranın yeni tarixi: xrestomatiya). Moskva: "Наука" nəşriyyatı. 1988. səh. 227.
3. ↑ Jump up to:¹'² İbrahim Savalan. "Səttar xan - Xalq qəhrəmanı, yoxsa siyasət adamı?". amerikaninsesi.org. 29 noyabr 2014. '13 fevral 2019 tarixində arxivləşdirilib'.
4. ↑Alidad Mafinezam, Ariya Mehrabi. Iran and Its Place Among Nations (azərb. İran və onun millətlər arasında yeri‎). 9780275999261. 2007. səh. 57.
5. ↑Facts on File. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (azərb. Afrika və Orta Şərq Xalqlarının ensiklopediyası‎). 2009. səh. 78. ISBN 0816071586.
6. ↑Carter Vaughn Findley. The Turks in World History azərb. Dünya tarixində türklər‎. Oksford Universiteti Nəşriyyatı. 2004. səh. 146. ISBN 9780195177268.
7. ↑Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 8. Bakı. Cəmil Quliyev. 1984. səh. 399.
8. ↑Anya Pistor Hatam. ENCYCLOPEDIA IRANICA.
9. ↑Belova N.K. Səttarxan və 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanının digər nümayəndələri // Asiya Xalqları İnstitutunun qısa məlumatları. 73-cü buraxılış: Əfqanıstanın, İranın və Türkiyənin tarixi və iqtisadiyyatı haqqında sessiyanın işi. Moskva: Şərq Ədəbiyyatı nəşriyyatı. səh. 64.
10. ↑ Jump up to:¹'² Иванов, 1957
11. ↑"Səttərxan haqqında". tarix.info. 9 mart 2015.
12. ↑tarix.info. "Səttərxan". 15 mart 2012.
13. ↑Şəmidə A.İ. Heydər Əmi oğlu (bioqrafik oçerk). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1973. səh. 30.
14. ↑Elxan Şahinoğlu. ""Səttarxan, Bakıdan gələn var"". 525-ci qəzet. 6 iyun 2009.
15. ↑"Milli qəhrəmanımız Səttar xan". azadliq.info. 27 oktyabr 2013.
16. ↑"Национальное освободительное движение в Южном Азербайджане" '(rus. )'. a-r.az.
17. ↑"Саттар-хан - герой Табризской революции" '(rus. )'. irib.ir. 11 iyul 2013.
18. ↑Elçin Qaliboğlu. "Səttarxanın ölümündən 95 il ötdü..." anl.az. 17 noyabr 2009.
19. ↑"Sattar Khan" '(ing. )'. iranchamber.com. 28 yanvar 2019.
20. ↑"Təbriz Şəhər Şurasının üzvü Səttarxan və Xiyabanının məzarlarının Təbrizə intiqal edilməsini istəyib". gunaz.tv. 16 oktyabr 2017.^{[ölü keçid]}
21. ↑"Milli Sərdar Səttarxan məzarı başında anılıb". gunaz.tv. 17 noyabr 2017.^{[ölü keçid]}
22. ↑"Səttarxan mərasiminə hücum". amerikaninsesi.org. 14 noyabr 2008.
23. ↑"Səttarxanın məzarı üstünə gedən fəallara təzyiq edilib, onlardan bir neçəsi saxlanılıb". gunaz.tv. 3 noyabr 2017.^{[ölü keçid]}
24. ↑Sami Sərdarimilli. "Sərdari-Milli Səttarxanın vətən üçün alışan ruhu". 525.az. 5 oktyabr 2018.
25. ↑Cəmil Həsənli. Günеy Azərbaycan: Tеhran - Bakı - Moskva arasında '(PDF)'. Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 23.
26. ↑"Aberdeen Daily Journal" '(ing. )'. britishnewspaperarchive.co.uk. 1 sentyabr 1908. '13 fevral 2019 tarixində arxivləşdirilib'.
27. ↑"THE SITUATION IN TABRIZ" '(ing. )'. The Scotsman. 14 aprel 1909. '15 fevral 2019 tarixindəarxivləşdirilib'.
28. ↑Cəmil Həsənli. SSRİ-İran: Azərbaycan böhranı və Soyuq müharibənin başlanması (1941-1946-cı illər). Герои Отечества. 2006. səh. 219, 450. ISBN 5-91017-012-0.
29. ↑Adil Bağırov. Naxçıvanın urbanonimləri. Bakı: ADPU. 2014. səh. 87.
30. ↑Mirzə Ələkbər Sabir. Hophopnamə '(PDF)'. Bakı: ŞƏRQ-QƏRB. 2004. 472. ISBN 9952-418-26-1.
31. ↑"АШУ́Г ГУСЕ́ЙН". Краткая литературная энциклопедия. '2012-06-06 tarixindəarxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2012-02-12'.
32. ↑"ПАНАХИ́". Краткая литературная энциклопедия. '2012-06-06 tarixində arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2012-02-12'.
33. ↑E.Abbasova. Qurban Pirimov '(PDF)'. Moskva: Советский композитор. 1963. səh. 13.
34. ↑ Jump up to:¹'² "Təbrizli sənətçilərin 'Səttarxan' tamaşası Türkiyədə səhnəyə qoyulur". amerikaninsesi.org. 12 oktyabr 2017.
35. ↑""Səttarxan eposu" tamaşası səhnəyə çıxarılıb – Təbrizdə". gunaz.tv. 7 mart 2018.^{[ölü keçid]}
36. ↑"Sattar khan (1972)" '(ing. )'. imdb.com.
37. ↑"Səttarxan haqda teleserial çəkilib". atv.az. 3 fevral 2018.
38. ↑Əlirza Quluncu. "Güneydə İran mediasının 'anti-türk' təbliğatı ilə bağlı narahatlıq var". amerikaninsesi.org. 12 fevral 2018.