آشیق

آشیق - ساز ایفاچیسی. آشیق موسیقیسی شفاهی عنعنه‌‌لی آذربایجان موسیقی مدنیتی‌نین ان قدیم ساحه‌‌‌لریندن بیریدیر. آشیق صنعتینده موسیقی، پوئزییا، تحکیه‌، رقص، پانتومیم، تئاتر صنعتی ائلئمئنت‌لری عضوی شکیلده بیرلشمیشدیر.[1]

ائتیمولوژی

آذربایجان بسته‌کارلیق مکتبی‌نین اساسینی قویموش «اوزئییر حاجی بی اوو» «آشیق» سؤزونو «عشق» ایله باغلاییر[2]. پروفسور محمد حسین طهماسب «آشیغی» حاضیردا آز ایشله‌نن و قدیم تورک سؤز کؤکو اولان «آش»دان تؤره‌دییینی قئید ائدیر[3]. اصلینده ایسه «آش» کؤکوندن دوزلدیلن «آشیلاماق» فعلی بو گون ده ایشله‌نیر. 

گومان ائتمک اولار کی، «آش» کؤکو «ماهنی» و یا «نغمه» معناسیندا دا ایشله‌نیب، چونکی «آشولاماق» - «اوخوماق» دئمک‌دیر. حاضیردا اؤزبک دیلینده «آشولاچی» «ماهنی اوخویان»، «مغنی» دئمک‌دیر. 

معلومدور کی، «وارساق»[4] سؤزو «آشیق شعری» و یا «آشیق ماهنیسی (هاواسی)» معناسینی بیلدیریر. دئمه‌لی، احتمال کی، «آش-او-لا» یا دا «آش-ای-لا» «آش» کؤکوندن تؤره‌یرک، آذربایجان تورکجه‌سی قانونلارینا گؤره «ایق» شکیلچیسی ایله بیرله‌شیب فخری آد-عنوان شکلینی آلمیشدیر[5]. 

فخری آد (عنوان) کیمی «آشیق» آرتیق 12-جی عصردن معلومدور و ایلک دفعه‌‌ بو آدا تورک صوفیلییی‌نین تمل داشینی قویان شاعر احمد یسوی‌نین (1105–1166)[6] یارادیجیلیغیندا راست گلینیر.

«آشیق» آدی ایله عوموم‌تورک شعرینین ان گؤرکملی سیمالاری - آشیق پاشا (13-جو عصر)، آشیق چلبی و آشیق احمد (17-16-جی عصرلر)، آشیق عابباس توفارقانلی (18-جی عصر) و بیر چوخ باشقالاری تاریخده سیلینمز ایز قویموشلار. 

اورتا عصرلرین تورک-عرب-فارس ترکیبلی شرق مدنيتی ده «آشیق» آنلاییشی‌نین معاصر معنالاندیریلماسینا اؤز تأثیرینی گؤسترمیشدیر. مثلا ان قدیم زامانلاردا تورک‌لر هون‌لار، خزرلر، آلتایلی‌لار، اوغوزلار و باشقالاری ایشیغی، سویو، یئری، گؤیو و طبیعتین دیگر عنصرلرینی ایلاهی‌لشدیرر، اونلارا تاپینارمیشلار.

قدیم تورک‌لر ایشیغین (ایس، ایش، قور، اود) سودا اریمه‌سیندن دونیانین یاراندیغینی گومان ائدرمیشلر. تورک میفولوژی تصورلرینی آراشدیران تانینمیش عالیم فواد کؤپرولوزاده بئله نتیجه چیخاریر کی، «آشیق» سؤزو تورکجه «ایشیق» سؤزونون تؤره‌مه‌سی‌دیر.

مشهور شرق‌شوناس - عالیم، تورکولوق قوردلئوسکی ده قئید ائدیر کی، «قلندرلری»[7] «ایشیق» دا آدلاندیریردیلار و بو دئییم 16-جی عصرده گئنیش یاییلمیشدی. «قلندریییه» - میستیک-ترکی-دونیا صوفی طریقت‌لریندن بیریدیر و 11-جی عصردن گئج اولمایاراق خوراسان و تورکوستان‌دا گئنیش یاییلیبمیش. ائو و عایله‌‌‌ نه اولدوغونو بیلمه‌ین قلندرلری جاماعت «الله آدامی» حساب ائدرمیش.

قوردلئوسکی داوام ائد‌رک یازیر: «چوخ اولا بیلر کی، بورادا ایکی سؤزون - «ایشیق» و «آشیق» (عربجه، «الله عشقی ایله اودلانان») سؤزلرینین کونتامیناسییاسی (ایکی ایفاده‌نین بیرلشرک یئنی ایفاده عمله گتیرمه‌سی) ایله قارشیلاشیریق، یعنی «ایشیق» سؤزو صوفی آنلاییشی‌نین خالق ائتیمولوژیسی‌دیر. 16-جی عصرین باشلانغیجیندان قلندرلری «درویش» آدلاندیریردیلار. دونیانی گزیب-دولاشان درویش‌لر داغ باشینا چیخیب اوجاق یاندیرارمیشلار. آشاغی‌داکی دوبئیت بئله یازمایا اساس وئریر:

اوجا داغ باشیندا یانار بیر ایشیق،

اونو بکله‌ین غریب بیر آشیق…[7][8][9]

تاریخچه

«آشیق» آنلاییشی‌نین صوفی طریقت‌لری ایله باغلیلیغی بیر چوخ تاریخی فاکت‌لارلا تصدیقله‌نیر. سندلردن معلوم اولور کی، 13-جو عصرین سونو — 14-جو عصرین باشلانغیجیندا اوتوراق و کؤچری تورک اهالیسی آراسیندا گئنیش یاییلان «بکتاشیییه» صوفی طریقتینده ایستر طریقته قبول ائدیلمیش آشیق-محیطلره، ایسترسه ده اونلارلا علاقه‌‌‌ده اولان دیگر آشیقلارا راست گلینیردی[10].

بوندان باشقا، قزنوی‌لر (999–1040). سلجوق‌لار (11–12 عصرلر) و قاراخانلی‌لار (11-13 عصرلر) دؤورونده چوخ نوفوذلو دین خادیملرینی، صوفی طریقتی، تیارت و صنعتکارلار بیرلیک‌لری باشچی‌لارینی، ائله‌جه ده مودریک‌لری و تانینمیش عالیملری «شیخ» آدلاندیریردیلار. بو باخیمدان بؤیوک شاعر گنجه‌لی نظامینی «شیخ نظامی» کیمی تانینماسی اونون «آخی‌لر» طریقتینه منصوب اولدوغو ایله ایضاح ائدیله بیلر. اؤز نؤوبه‌‌سینده معلومدور کی، سعدی شیرازی (و یا «شیخ سعدی») 20 ایل درویش لیباسیندا موسلمان عالمینی گزیب-دولاشیبمیش.

تاریخین یادداشیندا داها بیر ماراقلی فاکت واردیر. 16-جی عصرده تورک عالمینده حربی هیمن‌لر گئنیش یاییلمیشدی. ژانر باخیمیندان «تورکو» آدلانان و شاه اسماعیل خطاینی ترنم ائدن بو «تورکو»-هیمن‌لرین یارادیجی‌لارینی «آشیق» آدلاندیریردیلار. عینی زاماندا خالق آراسیندا همین صنعتکارلاری «آ شیخ» دئیه چاغیراردیلار. سونرالار فخری «آشیق» آدی ساز-سؤز صنعتکارلارینین آدینا علاوه‌‌ اولوندو. مثلا، آشیق علسگرین اوستادی آلی‌یا «شیخ آلی» دا دئمیشلر[11].

باشقا خالقلاردا آشیق صنعتی

دیگر تورک خالقلاریندا آشیق صنعتی

تورکمن‌لر، اؤزبک‌لر، قیرغیزلار، قازاخلار آشیغا «باخشی» یا دا «آکین» دئییرلر.

غیر تورک خالقلاریندا آشیق صنعتی

ائرمنی‌لر آشیغا «قوسان» دئییرلر. بو، تورک‌ منشالی «اوزان» سؤزونون تؤره‌مه‌سی‌دیر، «اوز» (اوزلاشدیرماق) کؤکوندن عمله گلیب[12]. ائرمنی قوسانلارینین یارادیجیلیغی اساسا آذربایجان تورک آشیقلارینین ماهنی و داستانلارینین ائرمنی دیلینه چئویریب اوخوماقدان عبارت اولوب.[13][14]

گورجولرین آشیق صنعتی، ائرمنی‌لرده اولدوغو کیمی، اؤلوب. اونلو گورجو آشیقلاری: آشیق سئفیل لادو، آشیق نیکا، آشیق نودار.[15]

استقامت‌لری و ایفا طرزی

صنعتکارلیق خصوصیت‌لرینه گؤره آشیقلار اوچ یئره بؤلونور[1][16]:

 اوستاد آشیقلار – سینکرئتیک آشیق ساز-سؤز صنعتی‌نین ان پارلاق شخصیت‌لری کیمی اؤزونده شاعرلیک و بسته‌کارلیق استعدادی، کامل موغنی، چالغیچی، آکتیور و حتی رقص (پلاستیکا) صنعتکارلیقلارینی و ان باشلیجاسی، تجروبه‌لی و مدرک اوستادلیغی

(معلیملییی) عضوی بیر‌لشدیریر؛

ایفاچی آشیقلار – قدیم ساز-سؤز عنعنه‌‌لرینی یاشادان و اونو خالق آراسیندا یایان صنعت اوستالاریدیرلار. آذربایجان خالقی‌نین فولکلورونون قورونماسی و انکشافیندا اونلارین بؤیوک خیدمت‌لری وار؛

شاعر آشیقلار (ائل شاعرلری) — آشیق صنعتی‌نین شعر نمونه‌لرینی یارادان، خالق شعرینین انکشافیندا خیدمتی اولان سؤز اوستادلاریدیرلار. شاعر آشیقلار شعر یارادیجیلیغیندا همیشه عنعنه‌‌وی هاواجاتا اساسلانیرلار. بو دا همین شعرلرین ایفاچی-آشیقلار طرفیندن چالیب و اوخوما یولویلا یاییلماسینا امکان یارادیر.

آشیق صنعتینده شفاهی شکیلده عنعنه‌‌لرین اؤتورولمه‌سی اساس جهت‌لردندیر.

آشیق مکتب‌لری

12 آذربایجان آشیق مکتبیندن (گؤیچه، توووز، بورچالی، گنجه-شمکیر، شیروان، قاراباغ، قاراداغ، تبریز، اورمییه، چیلدیر و دربند[17]) حاضیردا دوققوزو قالیب: ایروان، گؤیچه و قیسما چیلدیر آشیق مکتب‌لری آذربایجانلی‌لارین 1905–1918، 1948–1950، 1987–1988 ایللرده ائرمنیستان اراضیسیندن دئپورتاسییاسی ایله باغلی آرتیق یوخدور[18]. بورچالی، چیلدیر و اورمییه آشیقلاری آنجاق تکلیک‌ده چیخیشا اوستونلوک وئردیک‌لری حالدا، توووز، گنجه-شمکیر، قاراداغ صنعتکارلاری هم تکلیک‌ده، هم جوت، هم ده بالابانچی ایله مجلس کئچیریرلر. آیری-آیری آشیق مکتب‌لری اوستادلارینین:

گؤیچه مکتبی — آشیق شمشیر، آشیق مسیب

بورچالی مکتبی — آشیق حسین ساراجلی، آشیق ایمراح، آشیق کاماندار

توووز مکتبی — آشیق ایمران، آشیق اکبر، آشیق محمود، آشیق میکاییل آزافلی، آشیق علیخان

شیروان مکتبی — آشیق آغالار میکاییل اوو

ایفا طرزی

تورک خالقلارینین سازلاری بیر بیریندن جدی فرقلنمیر. اساس فرق ایفا طرزینده‌دیر: بارماق یا تزنه (مضراب) ایله. ایرانین تورکمنیستانا یاخین بؤلگه‌لرینده سازی، دوتار کیمی، بارماقلا چالیرلار. دیگر بؤلگه‌لرده — تزنه ایله.[18] تورکییه تورکجه‌سینده سازین بارماقلا چالماق تئکنیکینه «شلپه» یاخود «دؤومه» دئییرلر.[19]

تانینمیش آشیقلار

آشیق آلی قیزیلونگلی (1801-1911)

آشیق علعسگر (1821-1926)

آشیق اسد (1875-1950)

آشیق حسین ساراچلی (1916-1987)

آشیق ایسلام (1893-1968)

آشیق کاماندار (1932-2000)

آشیق عوض فرمان اوغلو (1938-2014)

آشیق موسی (1795-1840)

آشیق عؤمر(1620؟ – 1707)

آشیق قریب (16-17-جی عصر)

آشیق قوربانی (16-جی عصر)

آشیق پاشا (1272-1333)

آشیق والئح (1729-19-جو عصرین بیرینجی یاریسی)

آشیق وئیسل

موللا جومه (1855-1920)

پیر سولطان آبدال (16-جی عصر)

قاراجا اوغلان (1606 – 1674)

ساری آشیق (17-جی عصر)

خسته قاسیم (1680؟-1760؟)

یونوس ایمره (1240 - 1321)

آشیق عابباس قولو

آشیق بی‌لر قدیر اوو

آشیق فئیدایی

آشیق گولاب

آشیق مقصود فریادی

آشیق مصطفی

آشیق محبوب خلیلی

آشیق نیفتالی

آشیق ساکیت کؤچری

آشیق اومبای

آشیق خانلار محرم اوو

آشیق خسرو محمد اوغلو

آشیق چنگیز مهدی‌پور

آشیق اسلام رضا اوغلو

آشیق احمد قارابالدیرلی

آشیق مئلودییالاری اساسیندا کلاسسیک موسیقی اثرلری

اوزئییر حاجی بی اوو — سکریپکا، ویولونسئل و فورتئپیانو اوچون «آشیق‌سایاغی» (1931)

اوزئییر حاجی بی اوو — کور‌اوغلو (اوپئرا)

فیکرت امیر اوو — فلئیتا (قوبوی یاخود کلارنئت) ایله فورتئپیانو اوچون «آشیق‌سایاغی»

آقشین علیزاده — کامئرا اورکئستر و و سیمفونییا اوچون «آشیق‌سایاغی» اثری

جاهانگیر جاهانگیر اوو — «آشیق آلی» کانتاتاسی

قارا قارایئو - «آشیق‌سایاغی» سیمفونیک ترانسکریپسییاسی (1964)

رشید افندی‌یئو — آشیق مئلودییالاری اساسیندا ساز، فورتئپیانو و ضرب آلت‌لری اوچون «پیئس‌لر»

رشید شفق — ساز، سولیست و اوشاق خورو اوچون «آشیق آلی بابا» ماهنی‌لاری

آیدین عظیم اوو — ساز، تار و اود اوچون «اوزانلارین سسی» ووکال چارخلار

سئودا ایبراهیم اووا - «شهیدلر» کانتاتاسی

ائلناره داداش اووا — ساز و خور اوچون «مردلییینیزه عشق اولسون» هیمنی[20].

یونسکو

2009-جو ایلده آذربایجان آشیق صنعتی یونسکونون بشریتین توخونولماز مدنی ارث لیسته‌سینه داخیل ائدیلمیشدیر.[21]

ایستینادلار

1. موغام انسکلوپدیاسی، آشیق صنعتی

1. ↑Узеир Гаджибеков. О музыкальном искусстве Азербайджана. Б., 1968, с.31.
2. ↑М. Г. Тахмасиб. Азербайджанские народные дастаны (средние века). Рукопись. докт. дисс. Б., 1964, с.62.
3. ↑M. Seyidov. "Varsaq" sözü haqqında. "Az. EA Ədəbiyyat və dil institutunun əsərləri", VII c., B., 1954.
4. ↑М. Г. Тахмасиб. Азерб. нар. дастаны (средние века). Рукопись. докт. дисс. Б., 1964, с.62.
5. ↑Q.Namazov. Azərbaycan aşıq sənəti. B., 1984, s.33–34.
6. ↑ Jump up to:12 Вл. Гордлевский. Государство Сельджукидов Малой азии. М.—Л., 1941, с. 175.
7. ↑Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
8. ↑"Harmony" jurnalı. Tariyel Məmmədov. Ашыги Азербайджана.
9. ↑Дж. Тримингэм. Суфийские ордена в Исламе. М., 1989, с. 139–159.
10. ↑Q.Namazov. Azərbaycan aşıq sənəti. B., 1984, s. 36.
11. ↑"Кямран Иманов - Армянские (и)на(о)родные сказки". 2010-12-19 tarixində orijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-24.
12. ↑[Gəldim, gördüm, mənimsədim… (]
13. ↑Кямран Иманов — Армянские (и)на(о)родные сказки.
14. ↑В Грузии прошел III съезд ашугов
15. ↑Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
16. ↑Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
17. ↑ Jump up to:12 "Профессор Музыкальной Академии Сеадет Абдуллаева — Мелодия из глубины веков". 2016-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-27.
18. ↑Erkan Gültekin, Musa Kurt — Sazın şelpe çalma texnikasından örnək
19. ↑Саадет Абдуллаева, доктор искусствоведения, профессор. Саз — неотъемлемый инструмент азербайджанских ашугов. Журнал İRS, № 3 (51), 2011.
20. ↑YUNESKOnun 2009cu ilə bəşəriyyətin toxunulmaz mədəni irs listəsi, səh. 18.