اورمییه گؤلو
اورمییه گؤلو و یا اورمو گؤلو، شرقی آذربایجان و غربی آذربایجان اوستانلاری آراسیندا، تورکییه ایله سرحددن بیر قدر آرالیدا یئرله‌شن قاپالی، دوزلو گؤل[1][2]. اگر جوغرافی ادبيات‌دا گؤل آدلاندیریلان خزر دنیزی نظره آلینمازسا، اورمییه گؤلو نه اینکی آذربایجانین هم ده غربی آسیانین ان بؤیوک گؤلو ساییلیر. دوزلولوق درجه‌‌‌سینه گؤره ایسه دونیادا اوچونجو یئری توتور. گؤل اؤزونون اسرار انگیز گؤزللییی ایله سئچیلیر. کؤچری قوشلارین اؤنملی کؤچ خطی اوزرینده قرارلاشدیغیندان اونون اهميتی آرتیر. بورادا خصوصی ایله کؤچ مؤوسومونده قوشلارین سایی‌نین آرتدیغینی مشاهده ائتمک اولور. گؤلون تاریخی یاتاغی 6 مین کیلومتره چاتیردی. حاضیردا ایسه فاصله‌سیز قوراقلیق، گؤله آخان چایلارین اوزرینده سو آنبارلارینین انشاسی ایله ایلگیلی گؤلون قوروماسی باش وئریر. گؤل قورویاراق سويه‌‌سی آزالیر و یئرینده مین تونلارلا دوزلاقلار مئیدانا گلیر. بو حال داوام ائده‌جه‌یی حالدا بیتکی و حئیوان‌لارلا یاناشی اینسانلارین حیاتینا بؤیوک تهلوکه تؤره‌ده بیلر. ائکولوژی فلاکت نتیجه‌سینده بؤلگه اهالیسی اراضینی ترک ائتمک مجبوریتی قارشیسیندا قالاجاق‌دیر.
آدلانماسی
گؤل اؤز آدینی اونون یاخینلیغیندا یئرله‌شن اورمییه شهرینین آدیندان گؤتورموشدور. گونئی آذربایجان اهالیسی آراسیندا داها چوخ اورمو گؤلو اولاراق تانینیر. ان قدیم واخت‌لاردان ایندییه قدر اورمییه گؤلونه مختلف آدلار وئریلمیشدیر: «چیچئ» (فرانسه‌لی سیاح شاردئن)[3]، «طلا»، «شاهی گؤلو» و س. عرب‌لرین ایستیلاسیندان سونراکی اورتا عصر منبع‌لرینده چوخ واخت گؤل اورمییه شهرینین آدی ایله «اورمییه گؤلو کیمی آدلاندیریلیر. پهلوی سولاله‌سی‌نین دؤنه‌مینده گؤلون آدی رضا شاهین شرفینه (1925) «رضایییه گؤلو»[3] آدلاندیریلیردی. 1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی یئنیدن اورمو آدینی برپا ائتسه ده، محمدرضا پهلوی‌نین حاکیميت ایللرینده گؤلون آدی یئنیدن ده‌يیشدیریلمیشدیر. 1979-جو ایل ایران اسلام انقلابیندان سونرا شاه رئژیمی ایله باغلی آدلار ده‌يیشدیریلمیشدیر.
تاریخی
گؤل حاقیندا ایلک معلومات‌لار میلاددان اؤنجه 9-جو عصرده آسوری منبع‌لرینده قئید ائدیلیر. خصوصی ایله اوچونجو سالماناسار گؤل اطرافی اراضی‌لره یوروشو داها اطرافلی شکیلده تصویر ائدیلمیشدیر. گؤلون مئسوپوتامییایا یاخینلیغی سببیندن ایلکین مدنیت مسکن‌لریندن بیری اولموشدور. بؤلگه‌ده یارانان ایلک دؤولت قورومو آراتتا ایدی. داها سونرادان لولوبی و کوتی کیمی شهر دؤولت‌لری مئیدانا گلمیشدیر. اورمییه گؤلو اطرافیندا آنتیک دؤورده یارانان ایلک دؤولت ایسه ماننا اولموشدور.
گؤلون گونئیینده یئرله‌شن حسنلی قصبه‌‌‌سی بورادا موجود اولموش زنگین ماننا مدنيتی حاقدا فیکیر سؤیله‌مه‌یه امکان وئریر. اورمییه گؤلونون غرب ساحل‌لری بویونجا میلاددان اؤنجه 7-جی عصرده (میلاددان اؤنجه 680[4]) شرقی آوروپادان کیمئرلر، سکیف‌لر و ساکالار گلرک مسکن سالمیشلار. بو دؤنمده اونلار ساک چارلیغینی قورا بیلمیشلر. سونراکی دؤنملرده گؤل کناریندا میدییا دؤولتی قورولموشدور[5] صفوی-عثمانلی محاربه‌‌‌سی دؤنه‌مینده گؤل یاخینلیغیندا، 1604-جو ایلده تاریخی اورمییه دؤیوشو باش وئرمیشدیر.
جوغرافیاسی
اورمو گؤلو شرقی آذربایجان و غربی آذربایجان اوستانلاری آراسیندا، زاقروس داغلاریندان شرقده 1275 متر دنیز سويه‌‌سیندن یوکسک‌ده، تئکتونیک چؤکک‌لیک اراضیسینده یئرله‌شیر. گؤلون مئیدانا گلمه‌سی 30-40 مین ایل اؤنجه‌یه عاید ائدیلیر[3]. سطحی‌نین ساحه‌‌‌سی 5،822 کیلومتردیر.[6] گؤلون اوزونلوغو قوزئیدن گونئیه 140، ماکسیمال ائنی ایسه شرقدن غربه 55 کیلومتردیر. ان درین نقطه‌‌‌سی 16 متر[7]، اورتا درینلیک ایسه 5 متر تشکیل ائدیر. گؤلده 100-دن چوخ آدا واردیر. شاهی و قویون‌داغ آدالاریندا یاشاییش موجوددور. ایری آدالاریندا پوسته مئشه‌لری موجوددور. گؤلون سو توپلاییجی ساحه‌‌‌سی 50 مین کیلومتردیر. ساحه‌‌‌سی اساسا گؤله داخیل اولان سودان آسیلی‌دیر. ایل عرضینده گؤله داخیل اولان سویون میقداری 5 مین کیلومتردیر. اوسته‌لیک گؤله داخیل اولان سویون 80% قیش و یاز آیلارینا تصادف ائدیر. ان ایری قوللاریندان بیری اولان آجی‌چای گؤله شمال-شرق استقامتدن تؤکولور. آخارسیز گؤلدور. آخاری اولمادیغینیندان سویو کسکین شوردور. یاز آیلاری سویونون دوزلوغو 80-150%، پاییزدا ایسه 260—280% قدر قالخیر. سویونون ترکیبی خلور، ناتریوم و سولفات‌لارلا زنگین‌دیر. سو نقلیاتی اوچون یارارلی‌دیر. گؤلده سویون سويه‌‌سی‌نین ائنمه‌سی سببیندن ماکسیمال درینلیک حاضیردا 3 متر جیواریندادیر. اوسته‌لیک گؤلون دیب استوروکتوروندادا ده‌يیشیک‌لیک مشاهده ائدیلیر[8].
گؤله تؤکولن چایلار
گؤله عمومی‌لیک‌ده 13 نسبتا ایری و چوخلو سایدا کیچیک چای تؤکولور[9]. گؤله آخان چایلار:
نازلی‌چای
آجی‌چای
صوفی‌چای
جیغاتی
تاتاوو
رؤوضه‌چای (قودوق بوغان)
لئیلان چای
اوسکوچای
توفارقان چای
دره چای
سینیق چای
آدالاری
اورمییه گؤلونده ایریلی-خیردالی یوزدن چوخ آدا واردیر. آدالارین عمومی ساحه‌‌‌سی 33،640 هکتاردیر. شاهی، قویون‌داغی، ائششک داغی، آرزو نسبتا بؤیوک آدالاریدیر. اورمییه گؤلونده یئرله‌شن آدالارین اؤزللییی اوندادیر کی، اونلارین بعضیسینده یاشاییر واردیر. گؤلون ان بؤیوک آداسی شاهی‌نین ساحه‌‌‌سی 3525 هکتاردیر. آدادا سارای، گمیچی، تئیمورلو، قیپچاق، بوراسارلو، خورالی آدلی یاشاییش منطقه‌‌‌لری واردیر. 1979-جو ایله اولان معلوماتا اساسا آدادا 1170 عایله[10] یاشاییردی. آدا اهالیسی اساسا اکینچی‌لیک، مالدارلیق، گولچولوک، باغچی‌لیق، خالچاچی‌لیق و س. ایشلرله مشغول اولورلار. گؤلده یئرله‌شن شرفخانا و گولمه‌خانا لیمان‌لاریندا چالیشانلارین چوخونون دا شاهی آداسی‌نین ساکین‌لریدیر. رئلیئفی (ناهمواریسی) اساسا داغلیق‌دیر. ایکی ذیروه‌دن عبارت‌دیر. بنزرسیز جهتی اراضیسیندن آخان تکجه کئچی چای چایی‌دیر. اراضیسینده 54 بولاق موجوددور. قیش آیلاری ساحل‌لرینده چوخلو سایدا کؤچری قوشلاری مشاهده ائتمک مومکوندور. شاهی آداسیندا چینگیز خانین نوه‌سی هولاکو خانین و اونون اوغلو آباقا خانین قبرلری یئرله‌شیر[11]. آدا سون ایللر گؤلون قوروماسی ایله ایلگیلی قورویا بیرلشرک یاریم آدایا چئوریلمیشدیر[12][13]. ایکینجی بؤیوک آداسی قویون‌داغی آداسی‌دیر[10]. آدانین ساحه‌‌‌سی 3175 هکتاردیر. اوزونلوغو 9 کیلومتر، ائنی ایسه ان ماکسیمال حیصه‌‌‌ده 4 کیلومتردیر. بورادا دایمی آخاری اولان ایکی بولاق وار. شیرین سو و بول اوتلاق ساحه‌‌‌لرینه صاحب اولماسی حئیواندارلیغین انکشافینا امکان وئریر. گؤلده یئرله‌شن ایکی یاشاییشی اولان آدادان بیریدیر. عوثمان یومروغو آدلانان آدا ایسه گؤلون ان کیچیک آداسی‌دیر[14]. آدا گؤل سطحیندن 10 متر هوندورلویه صاحیب‌دیر. اوسته‌لیک آدا دونیانین ساحه‌‌‌سینه گؤره ان کیچیک ایکینجی آداسی آدینا لایق گؤرولموشدور. حاضیردا ایسه گؤلون قوروماسی ایله تماما قورودا قالمیشدیر. کاظیم داشی آداسی ایسه قهرمانلیق سالنامه‌سی ایله تاریخه دوشموشدور. آدا خالق قهرمانی کاظیم خان قوشچونون شرفینه آدلاندیریلمیشدیر. آدادا گؤیرچین قالا قصرینین قالیق‌لارینی مشاهده ائتمک اولار.
اورمییه گؤلو داخیلینده عومومیلیکده ایریلی-خیردالی 102 آدا واردیر[15][16]. آدالارین سییاهیسی:
- آداجیق
- آرپا دره‌سی (آرپا دره‌سی 1)
- آرپالیق
- آغ داغ
- آغجا داش
- آفشارجیق
- آغ مسته
- آل داغ (آلا مزره 2 و یا علی میرزه 2)
- آلا مزره (آلا مزره 1 و یا علی میرزه 1)
- آلتین داش (دوققوزلار 2).
- آنقیت
- ائششک داغی
- ائشیک؟ (مئیدانلار)
- ابیلقاسیم داشی (بایراقلی)
- احمد داشی (قالخانلی)
- اردشه تپه‌سی
- امه‌جن‌لر
- اومود
- اوهون؟ (هونو؟)
- ایری داش
- ایسپیر
- ایسپیرجیک
- بارینما (یوخاری گوله‌ین داشی)
- بایاتلی (کیچیک شاه سورنلی؟)
- بایراقلی (ابیلقاسیم داشی)
- باییندیر (کیچیک گمیچی تپه)
- بزکلی
- بوجاقلی
- بوزجا
- پاخلان آداسی
- تؤره‌مه (دوققوزلار 4)
- تاپداق (آرپا دره‌سی 2)
- تک داغ (گدیک تپه 3)
- توپپوزلو (دوققوزلار 3)
- توخسون (قاناجانا؟ 1)
- تورک‌لر آداسی
- چؤمچه داش
- چات تپه
- چالاغان
- چاناق قایا
- چاییرلی
- داش آدا
- داشلیجا
- دانالی
- دلیجه آدا
- دمیر داش
- دوزلوجا تپه‌سی
- دوققوزلار (دوققوز آدالار)
- دیلک آداسی
- دینج آدا
- ساخلیجا
- ساری تپه
- ساریجا
- سامانلی
- سانجاق
- دوققوزلار 9
- سایین قالا
- سنگیر
- سومورقان (اورتا گوله‌ین داشی)
- سیغیناق
- شاهی آداسی
- شاه سورنلی
- شاها (شاها تالا)
- شوش تپه
- عوثمان یومروغو
- قابا داش (دوققوزلار 1)
- قاپاقلیجا
- قاپساق (گمیچی 2)
- قارا آدا
- قارا تپه
- قارلی(ق)
- قاشقالاق (دوققوزلار 5)
- قالخانلی (احمد داشی)
- قامچی‌لار
- قاناجانا (قاناجانا 3)
- قانلی قایا
- قایاجیق
- قایا قاپان
- قاینارجا (بؤیوک شاه سورنلی؟)
- قوتان قوش
- قورشاقلی (بؤیوک کؤمر داغ و یا کؤمر داغ 3)
- قوزغون
- قوش قایاسی (کیچیک کؤمر داغ و یا کؤمر داغ 2)
- قوش قونماز (دوققوزلار 8)
- قوشاجالی (گمیچی 3)
- قویون داغی
- قیپلیجا (دوققوزلار 5)
- قیرنالی
- قیزیل کنگه‌ور (قیزیل کنگه‌ور 1)
- قیزیلجا قایا (قیزیل کنگه‌ور 2)
- قیلینج یاغلی قایا
- کئچل داشی
- کؤمر داغ (کمر؟ داغ 1)
- کاظیم خان داشی (قیرخلار و یا اییی‌دیر)
- کنگرلی
- کولکلی
- گؤتورگه (قاناجانا؟ 2)
- گؤیجه آدا
- گدیک تپه (گدیک تپه 1)
- گمیچی (گمیچی 1)
- گمیچی تپه‌سی (بؤیوک گمیچی تپه‌سی)
- گوله‌ین داشی (آشاغی گوله‌ین داشی)
- مئرکیت
- ماللا یوردو (ماللا بؤرکو؟)
- مینجیق تپه (گدیک تپه 2)
- یئکه داغ
- یاپاقلی
- یارماقلی
- یاریلغان قایا
- یاسسی آدا
- یاسسی داش
- یاسسی یاغلی قارا
- یالقیز آدا
- یالمان
اهميتی
اورمییه گؤلونون ساحل حیصه‌‌‌لری تبریز، اورمییه، خوی، ماراغا، قوشاچای، سویوق‌بولاق، خانا، سالماس، اوشنو، بیناب، دیزه (عجب شیر)، سولدوز و س. کیمی بؤلگه‌لرین اراضیسینه دوشور. آدی چکیلن بؤلگه عمومی‌لیک‌ده گونئی آذربایجانین تورپاقلارینین بئشده بیرینی یعنی 20%-ینی تشکیل ائدیر. اوسته‌لیک بؤلگه اکین اوچون یارارلی بؤلگه‌لردن ساییلیر.
اورمییه گؤلو زنگین معدنی احتیاطلارا صاحیب‌دیر. بورادا 5 میلیارد تون پوتاس، 60 میلیون تون پوتاسیوم سولفات، 240 میلیون تون مقنزیوم، 28 تون برومید، 250 تون لیتیومون اولدوغو احتمال ائدیلیر. حاضیردا ماراغانین ورجؤوو کندینده تیکیلمیش کاوه سودا کارخاناسی شوشه‌نین ان اؤنملی ماتئریالی‌نین اخراجی ایله مشغولدور. اورمو گؤلو اؤز گؤزل طبیعتی و زیغی‌نین معالجه‌‌‌وی اؤزللییی ایله بیر چوخ توریست‌لرین بؤلگه‌یه گلمه‌سینه نه‌دن اولور. سرنیشین و یوک‌داشیما اوچون گؤلون 6 لیمانی («گولمنخانا»، «شرفخانا»، «حئیدر آباد»، «رحمانلی»، «خان تاختی»، «شاهی») واردیر.
جانلی‌لار عالمی
گؤل و اونون چئوره‌سینده 2014-2016-جی ایل بیوموختلیفلییین سون سییاهیلاری اساسا (آدالاردا یئرله‌شن چایلاری ایله بیرلیک‌ده) 62 نوع باکتری، 20 نوع فیتوپلانکتون، 24 نوع ممه‌لی حئیوان، 41 نوع سورونن، 212 نوع قوش، 7 نوع سودا-قورودا یاشایان، 5 نوع مولیوسک، 26 نوع بالیق یاشاییر[17][18]. بو جانلی‌لارین وارلیغی و چئشیدلییی اورمو گؤلونون یونسکو طرفیندن بیوسفئر قوروغو اعلان ائدیلمه‌سینه و رامسر کونوانسیونونا[19] سالماسینا سبب اولموشدور. گؤل ایران ائکولوژی دئپارتامئنتی طرفیندن قوروق اعلان ائدیلمیشدیر[20]. گؤلده بالیق‌لارین یاشاماسی اوچون ال‌وئریشلی شرایط اولمادیغیندان بورادا بالیغا راست گلینمیر. کؤچری قوشلاردان قیزیل‌قاز، قوتان، ارسیندیمیک، لئیلک، ایبیس‌لر، آلا اؤردک، بیزدیمدیک، قاغایی و س. کؤچ زامانی گؤله ائنیرلر. گؤلده بالیق اولماسا بئله کؤچری قوشلارین اساس یئمی آرتئمییالاردیر[21]. بورادا یاشایان اورمییه آرتئمییاسی (Artimiya urmiana) گؤلون ائندئمیک جانلیسی‌دیر. گؤل اطرافی اراضی‌لر شورانلیق‌دیر. بورادا جیغ و قامیش کیمی بیتکی‌لر گئنیش ساحل اراضی‌لرینی احاطه ائدیر.
ائکولوژی دورومو
گؤل اطرافیندا یئرله‌شن سودا زاوودو بؤلگه ساکین‌لری اوچون اؤنملی تهلوکه منبعی‌دیر. موسسه چئوره‌نی زهرله‌ییر و گؤلو چرکلندیریر. دیگر تهلوکه گؤلده دوزلوغون آرتماسی ایله آرتئمییالارلا غیداءلانان قیزیل قازلارین دیمدیک‌لرینده کیلیدین عمله گلمه‌سی ایله بو جانلی‌لارین آجلیق و سوسوزلوقدان تلف اولماسی‌دیر[22] بو گؤلده یاشاماقدا اولان آرتئمییالارین سایی طبیعی حالدا 1 لیترده 4 مینه قدر اولا بیلدییی حالدا، حاضیردا 1 لیترده 1 دنه‌یه ائنمیشدیر.
گؤلون سویو اورتالاما اولاراق ایل عرضینده 1،3 میلیارد مترمکعب آزالیر. یئرلی ائکولوق‌لار هیجان طبیلی جالاراق بیلدیریرلر کی، اگر گؤلون قوروماسی‌نین قاباغی آلینماسا بو گئدیشله چوخ یاخین گله‌جک‌ده گؤل تمامی‌له قورویاجاق‌دیر. گؤلون یئرینده باتاقلاشمیش و یا شورانلیق‌لار مئیدانا گله‌جک‌دیر. اورمییه شهر رهبرلییی‌نین سؤزلرینه گؤره اگر اورمو گؤلو تماما قوروسا، اونون یئرینده 10 میلیارد تون دوز قالاجاق‌دیر[23]. بو ایسه بؤلگه‌ده یاشایان 14 میلیون اینسانین اراضینی ترک ائتمه‌سینه سبب اولاجاق‌دیر. دوز و قوم فیرتینالاری بئله قاچیلمازدیر کی، بو ایسه تقریبا 500 کیلومتر شوعاعیندا یاشایان 70-75 میلیون اهالی‌نین فلاکتله ایله اوزلشمه‌سینه سبب اولا بیلر[3].
گؤلون حاضیرکی وضعيتی
اورمو گؤلونون اوزرینه سالینمیش کؤرپو اؤزلویونده ده‌يرلی بیر پلان اولسا دا، اونون فایداسی‌نین ضرریندن چوخ اولوب-اولماماسی سؤال دوغورور. کؤرپو سالینارکن یاخینلیقدا یئرله‌شن زنبیل داغینی داغیدیلاراق گؤله تؤکولموشدور. 1979-جو ایلده تیکیلمه‌سینه باشلانان کؤرپونون سوندا 2008-جی ایلده بیرینجی حیصه‌‌‌سی استفاده‌یه وئریلمیشدیر.
بو کؤرپونون تیکینتیسی ایله گؤل گونئی و قوزئی اولماقلا ایکی یئره بؤلونموشدور. بونونلا دا قوزئی ایله گونئی آراسیندا آخین علاقه‌‌‌سی ضعیفله‌میشدیر. گؤلون اوزرینده انشا ائدیلن اورمییه گؤلو کؤرپوسو[24] ایکی دامبانی بیر‌لشدیردیییندن، بورادا گؤلون ائنی جمعی 1500 مئتردیر. بو ایسه گؤل داخیلینده علاقه‌‌‌نی ضعیفله‌دیر. بونونلا یاناشی گؤلون قوروماماسی اوچون ایلده ان آزی 6 میلیون مترمکعب سویا احتیاجی دویولور. بو قدر سو ایللردیر بو گؤله تؤکولمور. گؤلون سويه‌‌سی 10 ایلده، 6 متر آشاغی دوشموشدور. سويه‌نین 6 متر آزالماسی گؤلون ساحه‌‌‌سی‌نین تقریبی 20% آزالماسینا سبب اولموشدور. گؤلون 9 ایری آداسیندان 5-ی قورو ایله بیرلشمیشدیر. گؤلون خصوصی ایله گونئی حیصه‌‌‌سینده ساحه‌‌‌سی 120 مین هکتار اولان شوراقلیق مئیدانا گلمیشدیر. بو گون اورمو گؤلونون سویونون دوزلولوغو 1 لیترده 300 گرمه چاتیر. اورمییه گؤلونون ساحل‌لرینده قالاقلانان دوزلاقلار اساس تهلوکه ساییلیر. 1998-جی ایلدن قورویان گؤلون سويه‌‌سی 70% آزالمیشدیر[25]
2008-جی ایل
2008-جی ایلدن بو یانا اورمو گؤلونون سویونون آزالماسی یاواش-یاواش اؤزونو جدی شکیلده گؤستریر و ضیالی‌لار، میللی فعاللار، متخصص‌لر بونولا باغلی جدی خبردارلیق ائدیرلر. بوتون بو خبردارلیق‌لارا رغما گؤله آخان چایلار اوزرینده ساییسیز بندلرین تیکیلمه‌سی، اورمو گؤلونون موجودلوغونو داها دا شوبهه آلتینا آلیر.
شرقی آذربایجان اوستانی‌نین لاغیم-سو (آب و فاضلاب) اداره‌سی رهبرلییی‌نین دئدییی سؤزلره گؤره، بو اراضی‌لرده چکیلمیش کاناللار آنبارلارداکی سویون 26.6% استفاده ائده بیلیر. شرقی آذربایجان اوستانی‌نین رسمی‌لرینین سؤزلرینه گؤره آخار سولارین آزلیغیندان، یاغینتی نورمال اولسا دا قوراقلیق یاراناجاق. 2007-جی ایله گؤره نهند سو آنباریندا 76%، ستارخان سو آنباریندا 25%، الئیوان سو آنباریندا 32% سو داخیل اولمالاری آزالمیشدیر. آیدوغموش سدی‌نین آرباخاریندا قار اصلا یوخدور. نهند سدی‌نین آخارباخاریندا ایسه قار اؤتن ایله گؤره 80% آزدیر. بونا باخمایاراق 9 سو آنبارینین تیکینتیسی داوام ائتدیریلمک‌ده‌دیر.
گؤلون قوروما سبب‌لری
گؤلون قوروماسینا ایکی اساس سببی وار:
طبیعی عامل‌لر: یاغینتی‌نین آزلیغی[26]. گؤل سویونون سويه‌‌سی 2007-جی ایله نسبت‌ده 2008-جی ایلده یاغینتی‌نین آزالماسی سببیندن 18 سانتی‌متر آشاغی ائنمیشدیر. بونونلا بئله 2009، 2010 و 2011-جی ایللرده یاغینتی‌نین چوخالماسینا رغما سو سويه‌‌سینده آزالمالار داوام ائتمیشدیر. بونو آچیق آیدین شکیلده پئیک گؤرونتولرینده مشاهده ائتمک مومکوندور.
صونعی عامل‌لر: گئنیش مقیاسلی اکینچی‌لیک، سودان ثمره‌‌‌لی و چاغداش تکنولوژی‌لردن یارارلانمادان استفاده، اکین چئشیدلرینین دوزگون سئچیلمه‌مه‌سی، گؤله آخان چایلار اوزرینده نظامسیز و فسادلاری نظره آلینمادان چوخلو سایدا سو آنبارلارینین انشاسی، هابئله بؤلگه‌ده هر هانسی صنعتین اولماماسی، آذربایجانلی‌لارین کئچینمه‌یی اوچون آرتیق اکینچی‌لیک کیمی سو و تورپاغا اوز توتمالاری اساس عامل‌لردندیر. دیگر طرفدن آرتئزین قویولارینین سایی‌نین آرتیریلماسی و جاواب‌دئح قوروملارین بیگانه‌لییی فاجعه‌نین بؤیومه‌سینه تکان وئریر. مثلا تورکییه‌ده یئرله‌شن وان گؤلونون سویوندا آلاما مشاهده ائدیلمه‌میشدیر، حالبوکی اورمییه گؤلو ایله آراسیندا مسافه ائله ده بؤیوک دئییلدیر.
گؤلون قوروماسینا قارشی خالق اعتراضلاری
اورمییه گؤلونون گئت-گئده قوروماسی، دؤولتین بو ایش‌لره جاواب‌دئح قوروملارینین بونا بیگانه‌لییی و دیگر طرفدن گؤله آخان چایلار اوزرینده سو آنبارلارینین سالینماسی‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی گونئی آذربایجانین میللتچی و چئوره‌نین قورونماسی اوزره فعاللاری آراسیندا شوبهه‌لر دوغورموشدور. اونلار اورمو گؤلونون قورودولماسی‌نین پلانلی شکیلده اولماسینی دوشونرک، اؤزللیکله 2010-جو ایلدن آردیجیل و کوتله‌وی اعتراض‌لار باشلامیشلار. بو میتینق‌لرین اساس آپاریجی قوه‌سی تراختور کلوبونون طرفدارلاری اولموشلار. اورمو گؤلونون قورودولماسینا قارشی اعتراض‌لارین ان اؤنملی‌لری بونلاردان عبارت‌دیر:
2 آپرئل 2010-جو ایل (1389-جو ایلین فروردین آیی‌نین 13-و، چؤل بایرامی گونو) اورمییه و تبریز شهرلریندن اهالی گؤلون اوزرینده یئرله‌شن کؤرپویه یوروش تشکیل ائتمیشلر. تراختور طرفدارلاری و باشقا فعاللار استادیوملاردا، اینترنت سایت‌لاریندا یاییلمیش بیلدیریشلر ایله اورمو گؤلونه اؤز دستک‌لرینی گؤسترمک اوچون گؤل ساحلینه یوروشون ائتمیشلر. بورادا هدف سمبولیک اولاراق بو یوروشده اشتراک ائدن هر کسین گؤله بیر قاب سو تؤکمه‌سی اولموشدور. آنجاق حؤکومت قوه‌لری یوروشون قارشیسینی آلماغا چالیشمیشلار. نتیجه‌ده یوروش اشتراکچی‌لاری ایله حؤکومت قوه‌لری آراسیندا توققوشمالار باش وئرمیش، 200-دن آرتیق فعال حبس اولونموش و بیر چوخو بؤیوک خسارت‌لر آلمیشدیر.[27][28][29]
2 آپرئل 2011-جی ایلده (1390-جو ایلین فروردین آیی‌نین 13-و، چؤل بایرامی گونو) اورمییه و تبریز کوچه‌لرینده اعتراض‌لار باشلاییر. میتینق اشتراکچی‌لاری اؤتن ایلکی توپلانتینی تکرار ائتدیلر. آنجاق بو ایل اعتراض ائدنلر تبریز و اورمییه‌نین ان اؤنملی نقطه‌‌‌لرینه توپلاشدیلار. تبریزین آذربایجان مئیدانینا ییغیشیب بیانات‌لارینی اوخودولار. بو میتینق‌ده «اورمو گؤلو سوسوزدو، آذربایجان اویانماسا اودوزدو» و «سدلری سیندیرین، اورمو گؤلون دولدورون» کیمی شوعارلار دئیندن سونرا میتینق اشتراکچی‌لاری آجی‌چای اوزرینده یئرله‌شن سو آنبارینین محافظه‌‌‌سینی تشکیل ائدن پولیس‌لر و نظامی قوه‌لرین باسقیسینا معروض قالدیلار. اشتراکچی‌لارین بیر قیسمی حبسه آتیلدی.[30][31][32]
25 آوقوست 2011-جی (1390-جی ایلن شهریور آیی‌نین 3-ده) ایلده ایران داربیسینده ایران مجلیسینه اعتراض و اورمو گؤلونه دستک؛ 2010-جو ایلین اوکتیابر آییندا بلدیه ا‌سپور تبریز و تهرانین پیروزی کوماندالاری آراسینداکی اویوندا تراختور و بلدیه ا‌سپور طرفدارلاری ایلک دفعه «گلین گئدک آغلایاق، اورمو گؤلون دولدوراق» شعارینی سسله‌دیردیلر. حتی بو شعار تراختورون تهران، کرج و قزوین‌ده‌کی اویونلاری زامانی بئله سسلندی.[33][34]. بونونلا بئله استادیوملاردا اورمو گؤلونه وئریلن شوعارلار 2011-جی ایلین آوقوست (1390-جی ایلین شهریور) آیینادک سیاسی کاراکتر داشیمامیشدیر. آوقوست آییندا اورمییه گؤلونون دولدورولماسی لایحه‌‌سی‌نین ایرانین اسلامی مجلیسینده 2-تعجیلی (2-فوریتلی) سس آلا بیلمه‌مه‌سی، میللت وکیل‌لرینین آذربایجان خالقینا قارشی ایشلتدییی کلمه‌لر و اونلارین آذربایجان‌دان کؤچورولمه‌لی اولماسی ایله باغلی ایشلتدییی ایفاده‌لر، لایحه‌‌یه سس وئرمه‌ین بوتون آذربایجانلی میللت وکیل‌لرینین آدلارینین بیلینمه‌سی، گونئیلی آذربایجانلی‌لاری اؤزللیکله تراختور طرفدارلاری آراسیندا یئنه بؤیوک بیر اعتراض دالغاسی یاراتمیشدیر. 25 آوقوست (شهریورین 3-و) گئجه‌سی اوینانیلان (آذربایجان داربیسی) تراختور و بلدیه ا‌سپور ماچیندا، 50 مین تاماشاچی سهند استادیومونا توپلاشاراق «اورمو گؤلو جان وئریر، مجلیس اونون قتلینه فرمان وئریر» کیمی شوعارلار ایشلتمه‌دینه سبب اولموشدور[35][36].
27 آوقوست 2011(1390-جی ایلن شهریور آیی‌نین 5-ده)، اورمییه میتینق‌لری: تبریز داربیسینده‌کی اعتراض‌لاردان سونرا، گونئی آذربایجانین بیر سیرا شهرلرینده او جومله‌‌‌دن اورمو و تبریزده اورمییه گؤلونون قوروماسینا اعتراض آکسییاسی کئچیریلدی.[37]. اورمییه‌ده‌کی چیخیشلار دونیا مئدیالاردا یاییملاندی[38][39][40]. اورمییه‌ده‌کی آکسییادا 3 مینه یاخین اعتراضچی‌نین یوروشو ایله باشلاسا دا، سونرادان پولیس و تهلوکهسیزلیک قوه‌لری وضعيته نظارت ائتمک ایسته‌یرکن اشتراکچی‌لارین سایی آرتدی و یوروش اراضیسی گئنیشلندی. اورمییه‌ده‌کی اعتراض یوروش‌لری گئنیشله‌نرک، شهرین امام و عطایی خیابان‌لاریندان باشقا خیابان‌لارا، ائله‌جه ده بعثت، باکری و عسگر آبادی خیابان‌لارینی بورودو. معلومات‌لارا اساسا حاکیميت قوه‌لری ایله اعتراضچی‌لار آراسیندا قارشی دورما باش وئردی. اورمییه‌نین یئکانلی‌لار بازاریندا، دوشابچی‌خانادا داها جدی قارشی دورما اولدو. گونون سونونا قدر آکسیاچی‌لارین سایی‌نین 20 مینی آشدیغی حاقدا خبرلر یاییلدی. 100 نفردن چوخ اشتراکچی، او جومله‌‌‌دن قادین‌لار توتولاراق حبسه آتیلدی. 50 نفردن چوخ یوروشچو یارالاندی. پولیس یارالی‌لاری توتماق اوچون شهر خسته‌خاناسینی نظارته آلدی.[41][42]
3 سئنتیابر 2011 (1390-جی ایلین شهریور آیی‌نین 12-ده)، تبریز و اورمییه میتینق‌لری: اورمو اعتراضلاریندان سونرا تبریز و اورمییه یئنه ده آیاغا قالخیر. بو دفعه ایسه میللی کیملیک و آنادیلی حاقدا دا شوعارلار وئریلیر و تهلوکهسیزلیک قوه‌لری ایله یئنه ده قارشی دورما باش وئریر. غربی آذربایجان والیسی‌نین دئدیک‌لرینه گؤره عمومی‌لیک‌ده 60 نفر، تبریزده ایسه 10 نفر گؤز آتلینا آلینمیشدیر. تبریزده توتولانلارین آراسیندا، قادین‌لار و اینسان حاقلاری فعالی «فرانک فرید» واردی[43][44]. همین گون قوزئی آذربایجان و تورکییه‌نین پایتخت شهرلرینده آذربایجانلی‌لار ایران سفیرلییی قارشیسیندا اعتراضلارینی بیلدیریرلر.
9 سئنتیابر، 2011 (1390-جی ایلین شهریور آیی‌نین 19-دا)، تهران‌دا تراختور طرفدارلارینین اعتراضلاری: تراختور و تهرانین استقلال کوماندالارینین یاریشی گونو مینلرله گونئیلی تهرانین 100 مین نفرلیک استادیومونا دوغرو یوروش تشکیل ائدیرلر. بوتون باسقی‌لارا رغما 30 مین نفردن آرتیق تراختور طرفداری استادیوما داخیل اولاراق اؤز کلوب‌لارینی دستکله‌یرک اورمو گؤلو حاقدا دا شوعار ایشله‌دیرلر.[45]. بو اویونون گئدیشی زامانی 40 نفر طرفدار یارالانیر و یوزلرله طرفدار موقتی حبسه آتیلیر.
12 سئنتیابر، 2011(1390-جی ایلین شهریور آیی‌نین 21-ی)، اردبیل اعتراضلاری: موغان، خییاو و اردبیللی میللتچی و چئوره فعاللاری دا گونئی آذربایجانین باشقا شهرلری کیمی، اردبیلین مرکزی خیابانلارینا توپلاناراق، اورمییه گؤلونون قورودولماسینا اؤز اعتراضلارینی بیلدیریرلر. آنجاق احمدی‌نژادین اردبیل اوستانیندان پلانلانمامیش سفرینین تشکیلی ایله پولیس و تهلوکهسیزلیک قوه‌لری دینج گؤستریچی‌لری دؤیوب، بیر چوخونو گؤز آلتینا آلیر[46][47][48]. حبسه آلینانلار آراسیندا عابباس لسانی ده واردی.[49] احمدی‌نژاد اردبیل‌ده‌کی چیخیشدا اهالی‌نین اورمییه گؤلو حاقدا ائتدییی اعتراضلاری کونج-بوجاقلاردان گلن های-کوی آدلاندیریب. او، اورمییه گؤلونون هر 500 ایلدن بیر قوروماسینی طبیعی حال اولدوغونو ادعا ائدیب![50]
22 سئنتیابر 2011 (1390-جی ایلین شهریور آیی‌نین 31-ی) زنجان چیخیش‌لاری.
گؤلون برپاسی اوچون گؤرولن تدبیرلر
ایران حؤکومتی سئنتیابر 2011-جی (1390-جی ایلین شهریور آیی) ایل تاریخینده اورمییه گؤلونون قوروماسی‌نین قارشیسی‌نین آلینماسی اوچون گؤروله‌جک تدبیرلره عمومی‌لیک‌ده 900 میلیون دوللار وسایط آییردیغینی بیان ائتمیشدیر. بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی‌نین انکشاف پروقرامی ایرانا اؤلکه‌ده‌کی ائکولوژی پروبلئم‌لری، خصوصی‌له اورمییه گؤلونده یارانمیش پروبلئمی حل ائتمک مقصدی‌له 135 میلیون دوللار مبلغینده ماليه یاردیمی آییریب.[51]
19 آوقوست 2013-جو (1392-جی ایلین مرداد آیی‌نین 13-ده) ایلده ایران پرزدنتی حسن روحانی گؤلون قورونوب ساخلانیلماسی پروبلئمی‌نین حل ائدیلمه‌سی اوزره ایشچی قروپ یارادیب. حسن روحانی ناظرلر کابینتی‌نین اجلاسیندان سونرا ژورنالیست‌لره آچیقلاماسیندا بیلدیریب: «من داها اول اینسانلارا سؤز وئردیییم کیمی، اؤلکه‌نین انرژی (نیرو) ناظری حمید چیت چیانین رهبرلیک ائده‌جه‌یی اورمییه گؤلونون ساخلانیلماسی اوزره ایشچی قروپ یاراتدیم». ایشچی قروپون دیگر عضولری سیراسینا، اؤلکه‌نین اکینچی‌لیک، داخیلی ایشلر ناظرلری، چئوره‌نین قورونماسی اوزره تشکیلاتین رهبری و پرزدنتین یاردیمچیسی پلانلاشدیرما و استراتژی نظارت اوزره نماینده‌‌سی داخیلدیر. ایشچی قروپونا بو ساحه‌‌‌ده آرتیق آپاریلان آراشدیرمالارین و تکنیکی علمی-تدقیقات ایشلرینین معلومات‌لاریندان استفاده ائتمک، ایکی آی عرضینده اورمییه گؤلونون ساخلانیلماسی اوزره اؤز تکلیف‌لرینی حؤکومته تقدیم ائتمک تاپشیریلیب.[52] 10 سئنتیابر 2013-جو (19 شهریور 1392-جی) ایلده حسن روحانی گؤله آخان سو حوضه‌‌‌‌سی اوزرینده بندسالما ایشلرینین دایاندیریلماسی ایله باغلی خصوصی گؤستریش وئرمیشدیر. گؤلون برپاسی اوچون علمی مرکزلرین تقدیم ائتدییی 30-دان چوخ تکلیفین آراشدیریلماسی ایشچی قروپونون گونده‌لییینه سالینیب.[51] 2013-جو ایلده ایران حؤکومتی گؤلون سويه‌‌سی‌نین برپا ائدیلمه‌سی اوچون خزر دنیزینین سویوندان استفاده امکانلاری اوزرینده ایشله‌دیک‌لرینی بیان ائتمیشدیر [53]
آمما روحانی‌نین اورمو گؤلون قورونوب ساخلانیلماسی پروبلئمی‌نین حل ائدیلمه‌سی اوزره یاراتدیغی ایشچی قروپ 8 ایل موددتینجه، او قدر ده فایدالی ایشلر گؤره بیلمه‌دی. نهایت ده روحانی‌نین گئتمه‌سی و ابراهیم رئیسی‌نین ایران پرزدنتی سئچیلمه‌سیندن سونرا، بو ایشچی قروپ میلیاردلار خرجله‌ییب آنجاق هئچ بیر نتیجه آلمایاراق، اؤز فعالیت‌لرینه سون وئردی. ایندی ایسه گؤل سون گونلرینی یاشاییب، یاواش-یاواش اؤلومه دوغرو آددیملاییر.
ماراقلی فاکتلار
- 5 مای 2016-جی (1395-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین 16-دا) ایلده «لئوناردو دی کاپریو» اینستاگرام صحیفه‌‌‌سینه اورمییه گؤلو ایله علاقه‌‌‌لی بیر شکیل یئر‌لشدیر‌رک، بو سؤزلری یازمیشدیر: «بو یاخین شرقین ان بؤیوک دوزلو گؤلو اولموشدور. حاضیردا ایسه سو چکیلمیش و او یوخا چیخمیشدیر»[54]. بونونلا دا مشهور هالیود آکتیورو اورمو گؤلونون قوروماسینا اعتراضینی بیلدیرمیشدیر.
- آذربایجان تورکلری آراسیندا «اورمو گؤلو لای لای»[55] آدلی ماهنی مشهورلاشمیشدیر.
قایناقلار:
1.
- Henry, Roger (2003) Synchronized chronology: Rethinking Middle East Antiquity: A Simple Correction to Egyptian Chronology Resolves the Major Problems in Biblical and Greek Archaeology Algora Publishing, New York, p. 138, ISBN 0-87586-191-1
- 2. E. J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, vol. 7, page 1037 citing Strabo and Ptolemy.
- 3.اورمییه گؤلونون هارایینا نییه جاواب وئریلمیر
- 4. کیرزی اوغلو م. فخرالدین، قارص تاریخی، بیرینجی جیلد، ایستانبول،1953
- 5. cf. Skjærvø, Prods Oktor (2006), "Iran, vi(1). Earliest Evidence", Encyclopaedia Iranica, Vol. 13
- 6.oromieh.com
7. بریتانیکا
- 8. اورمییه گؤلو animals-wild.ru سایتیندا
- 9. Lake Urmia. 2012. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 14 August 2015, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/619901/Lake-Urmia
- 10. اورمییه گؤلونده یئرله‌شن آدالار، ecoalem.org
- 11. Boyle, John Andrew. "The Thirteenth-Century Mongols' Conception of the After Life: The Evidence of their Funerary Practices". Mongolian Studies. Mongolia Society. 1. 1974: 7. ISSN 0190-3667. JSTOR 43193015.
- 12. Stevens, Lora R.; Djamali, Morteza; Andrieu-Ponel, Valérie; de Beaulieu, Jacques-Louis. (PDF). Journal of Paleolimnology. Springer Netherlands. 47 (4). 1 April 2012: 647. [https://az.wikipedia.org/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru doi:10.1007/s10933-012-9588-3.
- 13. Asem, Alireza; Eimanifar, Amin; Djamali, Morteza; De los Rios, Patricio; Wink, Michael. "Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran)". Diversity (6). 2014: 102–132. doi:10.3390/d6020102.
- 14. دونیانین ان کیچیک آدالاری، عوثمان یومروغو.
- 15. فرهنگ جغرافیای شهرستان‌های کشور، (شهرستان ارومیه)، تهران 1379.
- 16. «اورمییه گؤلونده یئرله‌شن آدالارین یئرلی (تورکجه) آدلاری».
- 17. Asem A., Eimanifar A., Djamal M., De los Rios P. and Wink M. (2014) Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran), Diversity, 6: 102-132.
- 18. Asem A., Eimanifar A. and Wink M. (2016) Update of "Biodiversity of the Hypersaline Urmia Lake National Park (NW Iran)". Diversity, 8: 6, doi:10.3390/d8010006
- 19. Ramsar Sites Information Service
- 20. [https://web.archive.org/web/20190323161049/https://www.protectedplanet.net/urumieh-lake-national-park 2019-03-23 تاریخینده اوریژینالیندان آرشیو‌لشدیریلیب. استفاده تاریخی: 25-06-2022.
- 21. C. Michael Hogan. 2011. Lake Urmia. Eds. P. Saundry & C. J.Cleveland. Encyclopedia of Earth. National Council for Science and the Environment. Washington, D.C.
- 22. Alireza Asem; Fereidun Mohebbi; Reza Ahmadi. (PDF). World aquaculture. 43. 2012: 36–38. 2016-04-01 تاریخینده [http://www.alireza-asem.ir/Asem16.pdf اوریژینالیندان (پی‌دی‌اف) آرشیو‌لشدیریلیب. استفاده تاریخی: 25-06-2022.
- 23.ایران: اورمییه گؤلو
- 24.
- 25.
- 26.
- 27.
- 28.
- 29.
- 30.
- 31.
- 32.
- 33.
- 34.
- 35.
- 36.
- 37.
- 38.
- 39.
- 40.
