ساوالان
دنیز سويه‌‌سیندن 4811 متر هوندورلوک‌ده اولان ساوالان (رسمی سندلرده سبلان)، اردبیل اوستانیندا یئرله‌شن، آذربایجانین ان یوکسک داغی‌دیر. ساوالان دونیانین 1515 ان گؤرکملی ذیروه‌سیندن بیری‌دیر.[1] ساوالان فومئرول مرحله‌‌‌سینده اولان یاری آکتیو وولکانیک داغدیر، یوخاریسیندا کیچیک بیر گؤل وار. ساوالان طبیعی ایستی سولاری، گؤزل یای طبیعتی و خیزک پیستی ایله توریست‌لر آراسیندا مشهوردو. هابئله بیر سیرالاری ساوالان داغینی زردوشت پیامبرین بعثی‌نین یئری حساب ائدیردیلر. مثلا زردوشتون ساوالان داغیندان ائنمه‌سینی، نیچه‌نین «بئله دئدی زردوشت» کیتابیندا گؤرمک اولار [2]. بو معنادا مقدس و احتراملی بیر یئردیر، هابئله بؤلگه‌نین یئرلی و کؤچریلری آراسیندا ساوالانین آدینا آند ایچیلر.
جوغرافییاسی
ساوالان داغی اردبیلدن 35 کیلومتر غربده، مشکین‌شهردن 25 کیلومتر جنوب-شرقده یئرله‌شیر [3]. اردبیل ولایتی‌نین انضباطی اراضی بؤلگوسو باخیمیندان بو داغ اردبیل شهرینین مرکزی حیصه‌‌‌سی ایله مشکین‌شهر شهرینین لاری (رسمی سندلرده لاهرود) حیصه‌‌‌سی آراسینداکی سرحدده یئرله‌شیر. داغ 47 درجه 50 دقیقه شرق اوزونلوغوندا و 38 درجه 17 دقیقه قوزئی ائنینده یئرله‌شیر. بو بؤیوک داغین اوزونلوغو 60 کیلومتر اوزونلوغوندا و 45 کیلومتر ائنینده قیمت‌لندیریلیر و اونون آذربایجان‌دا یئرلشدییی اراضی تخمینا 6000 کیلومترمربع‌دیر [4].
داغی‌نین عومومی‌لیک‌ده اوچ مشهور ذیروه‌سی وار. داغین اؤزونه سولطان ساوالان دئییلیر، اونون یانیندا حرم داغی و گلین داغی آدلی ایکی باشقا بؤیوک داغ دا واردیر. آنجاق ساوالان و یا سولطان ساوالانین هوندورلویونه گؤره داها آدلانیب و بو ایکی داغی کؤلگه‌یه سالیب‌دیر. ساوالان داغی آرازباری‌یا (ارسباران) پارالئل، لاکین بیر قدر شرقه دوغرو اوزانان بیر سیرا چوخ‌سایلی یوکسک‌لیک‌لردن عبارت‌دیر. اونون اوزانتیسی شرق-غربدیر و شرقدن، قوزئیدن و گونئیدن قوشاداغ آدلی داغ اونو آرازباری داغ سیلسیله‌سی ایله بیر‌لشدیریر. گونئی و جنوب-غربدن سهند داغینا بیرله‌شن بوزقوش داغی یئرله‌شیر.
ساوالان داغی‌نین شرق حیصه‌‌‌سی 4811 متر هوندورلوک‌ده یئرله‌شن ساولان ولکانی‌نین ذیروه‌سینه یئتیشیر. ساوالانین بوتون ذیروه‌لری ایل بویو دایمی بوز و قارلا اؤرتولودور.
سولطان ذیروه‌سی‌نین غرب جبهه‌سینده و سیغیناغین یانیندا گئت-گئده ساوالانین سیموولونا چئوریلمیش قارتال‌واری داش وار. بو قایا پارچاسی اوتوروب باشینی شرقه چئویرن قارتال فورماسیندادیر. شرق سیلسیله‌سینه (سیغیناجاغینا) قالخان یولدا بلدچی بایراقلارین یولوندا اولان تولکو، گؤیرچین، کرال و کرالیچا شکلینده داشلار وار.
ائتیمولوژیسی
ساوالانین آدی ساو و آلان کلمه‌لریندن آلینیب‌دیر. اصلینده بو آد داغین اوجالیغینا گؤره اونا وئریلیب. ساو تورکجه‌ده، گؤیدن گلن سؤز، موج، دالغا، وحی و پئیغام آنلامیندادیر. زردوشتون بو داغدان بعثته چاتماسی، و بو داغدا آللاهدان وحی و الهام آلماسی، بو آدین تاریخی کؤکلرینی گوجلندیریر.
داغا چیخماق
عمومی‌لیک‌ده ساوالانا چیخماغین اوچ یولو وار: [5]
شمال-شرق یولو (عمومی یولو)، لاری شهرینین گونئیینده اردبیل-مئشکین‌شهر یولونون اوزرینده یئرله‌شن شابیل ایستی سویوندان باشلایاراق شرق سیلسیله‌سی ایله سیغیناجاقدان کئچرک ذیروه‌یه چاتیر. سیغیناجاقدان ذیروه‌یه قدر اولان یول یئترینجه آیدین‌دیر و اونون اکثر حیصه‌‌‌لرینده یول گؤستریجی‌لری وار. بو جبهه ساده‌دیر و عادی داغچی‌لار بیر نئچه ساعت عرضینده (سحردن گون اورتایا کیمی) آسانلیقلا یای فصلینده داغا چیخا بیلیرلر.[6]
قارا گؤل گؤلونون اته‌ییندن باشلایان غرب یولو چال پیرامیدادان و پیرامیدانین نهنگ بوزلاغیندان کئچدیکدن سونرا غرب سیغیناجاغینا، اورادان ایسه ساوالان ذیروه‌سینه چاتیر [7].
ذیروه‌نین گونئیندن باشلایان و ذیروه‌نین یاخینلیغیندان شرق کناری ایله ذیروه‌یه چیخان یول. بو یولدا هئچ بیر سغیناجاق یوخدور. بو جبهه بؤیوک قایالاردان عبارت‌دیر و بو ذیروه‌یه چیخماغین ان چتین یولودور. آلوارس خیزک پیستی بو یولدا یئرله‌شیر. [8]
ساوالانین آذربایجان مدنیتینده‌کی یئری
ساوالان داغی‌نین اتک‌لرینده طبیعی ایستی و سویوق بولاق‌لار قایناییب جوشور. او اوزدن ده ساوالان اطرافیندا یاشایان آذربایجانلی‌لارا برکت و عظمت سیمگه‌سی‌دیر. یوزلر کیلومتر اوزاقلیق‌دان گؤرونن ساوالان داغی آذربایجانین هر بیر بوجاغیندا بیر چوخ موضوعلاردا، او جومله‌دن اینجه‌صنعت، ادبیات و آذربایجان فولکولورو و دب‌لرینه ده تاثیر بوراخیب‌دیر.
ساوالان شعرلرده
- - هانسی داغ کی باشی قاردان آغاراندی --- اورا بیل کی ساوالاندی ساوالاندی[9]
- - دده قورقوت سسین آلدیم، دئدیم آرخامدی، ایناندیم --- آرخا دوردوقدا سهندیم ساوالان تک هاوالاندیم[10]
- - ساوالان‌دا یئل اسدی/ آغاجین شاخه‌سی اسدی
ساغ گؤزوم سنه قوربان/ سول گؤزوم سنه بسدی[11]
ساوالان آتا-آنا سؤزلرینده
ساوالان‌دا قار اکسیک اولسا قیامت قوپار
ساوالان داغی‌نین یاماجلاریندا یول تیکینتیسی
دوخسانینجی گونش ایللرینین سونوندا، ساوالان داغی‌نین اتک‌لرینده قیزیل کمر (کمربند طلایی) آدلی یول تیکینتیسی، بیر چوخ چئوره فعاللارینین اعتراضینا سبب اولدو. بو یول مشکین‌شهردن سرینه (سرعینه) قدر 52 کیلومتر اوزونلوغو اولان یولدور. بو یولون تیکیلمه‌سی ایله ساوالانین بیتکی اؤرتویو آرادان گئدیب، قورد و آیی کیمی حئیوانلارین دا یاشاییش منطقه‌سی‌نین داغیلماسی گؤزله‌نیلیر.[12]
قایناقلار:
- 1. «Iran Mountain Ultra-Prominence - peaklist.org». www.peaklist.org.
- 2. خیاو یا مشکین شهر (کعبه ییلاقات شاهسون)، یازیچی: غلامحسین ساعدی (گوهرمراد)، 1343.
- 3. «آرشیو‌لشدیریلمیش وئرژن» (PDF). 8 مارت 2014-جو ایل تاریخینده اوریژینالدان (PDF) آرشیو‌لشدیریلمیشدیر. 25 دسامبر 2013-جو ایلده آلینیب.
- 4. «ساوالان ذیروه‌سی-اردبیل»
- 5. «ساوالان ذیروه‌سی‌نین صحفه‌‌‌سی». اوریژینالدان 27 آقوست 2015-جی ایل تاریخینده آرشیو‌لشدیریلیب. 4 مارت 2021-جی ایلده آلینیب.
- 6. «%D8%A8%D9%87 %D9%82%D9%84%D9%87 %D8%B3%D8%A8%D9%84%D8%A7%D9%86 %D8%A7%D8%B2 %D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87 %D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84 %D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C ساوالان ذیروه‌سینه شمال-شرق جبهه‌سیندن چیخما صفحه‌‌‌سی» %D8%A8%D9%87 %D9%82%D9%84%D9%87 %D8%B3%D8%A8%D9%84%D8%A7%D9%86 %D8%A7%D8%B2 %D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87 %D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84 %D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C اوریژینالدان 18 اییول 2017-جی ایل تاریخینده آرشیو‌لشدیریلیب. 4 مارت 2021-جی ایلده آلینیب.
- 7. «%D8%A8%D9%87 %D9%82%D9%84%D9%87 %D8%B3%D8%A8%D9%84%D8%A7%D9%86 %D8%A7%D8%B2 %D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87 %D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C غرب جبهه‌سیندن ساوالان ذیروه‌سینه چیخماق». اوریژینالدان 18 اییول 2017-جی ایل تاریخینده آرشیو‌لشدیریلیب. 4 مارت 2021-جی ایلده آلینیب.
- 8. «گونئی جبهه‌سیندن ساولان ذیروه‌سینه قالخماق». اوریژینالدان 18 اییول 2017-جی ایل تاریخینده آرشیو‌لشدیریلیب. 4 مارت 2021-جی ایلده آلینیب.
- 9. ساوالان شعری، هوشنگ جعفری.
- 10. سهندیه، محمدحسین شهریار.
- 11. آذربایجان شفاهی ادبیاتی، بایاتی‌لار.
- 12. کوه سبلان در مسیر نابودی قرار گرفت، پرسون خبر آژانسی، 23 ژانویه 2021، 19 ژوئن 2020-جی ایلده آلینیب‌دیر.
