آذربایجان جمهوریتی
آذربایجان جهموریتی و یا آذربایجان رئسپوبلیکاسی یا دا قوزئی آذربایجان (شیمالی آذربایجان) گونئی قافقازدا یئرله‌شن دؤولت. آذربایجان جمهوریتی خزر دنیزی حوضه‌‌‌‌سی‌نین غربینده یئرله‌شیر. قوزئیدن روسیه (داغیستان)، [6] شمال-غربدن گورجوستان، غربدن ائرمنیستان، جنوب-غربدن تورکییه و گونئیدن ایران اسلام جمهوریتی ایله هم‌سرحددیر.[7] آذربایجانین آنکلاوی اولان ناخچیوان مختار جمهوریتی ائرمنیستان‌لا شمال-شرقده، ایرانلا غرب‌ده و تورکییه ایله شمال-غربدن هم‌سرحددیر. آذربایجان اراضیسی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی (داغلیق قاراباغ بؤلگه‌سی و اونا بیتیشیک 7 انضباطی رایون) 1988-1994-جو ایللرده ائرمنیستان طرفیندن اشغال اولونموش و بوردا هئچ بیر اؤلکه طرفیندن تانینمایان قوندارما داغلیق قاراباغ جمهوریتی یارادیلمیشدیر.[8] اوزون‌سورن صولح دانیشیقلاری نتیجه‌سیز قالمیش و 2020-جی ایل 27 سئنتیابردا آذربایجان جمهوریتی‌نین سلاحلی قوه‌لری طرفیندن عکس-هجوم عملیاتی ایله تورپاقلارین بیر حیصه‌‌‌سی آزاد ائدیلمیش و 10 نویابر باکی واختی ایله 01:00-دا امضالانان اوچ‌طرفلی بیانات ایله باشا چاتمیشدیر. دؤولت سرحدلری گونئیدن ایرانلا 765 کیلومتر، تورکییه ایله 15، قوزئیدن روسیه ایله 391 کیلومتر، شمال-غربدن گورجوستان ایله 471 کیلومتر، غربدن ائرمنیستان ایله 1007 کیلومتر هم‌سرحددیر.[9][10][11][12] اونون 825 کیلومتری سو سرحدی‌دیر. ساحل خطی‌نین اوزونلوغو 713 کیلومتردیر.[11] آذربایجانین خزر دنیزی سئکتوروندا هابئله تورکمنیستان، قازاخیستان، ایران و روسیه ایله سرحده مالیک‌دیر.
.png)
یئر کوره‌سینده معلوم اولان 2000-دن چوخ پالچیق وولکانلاریندان 344-و آذربایجانین شرقینده و اونونلا هم‌سرحد خزر حوضهسینده یئرله‌شیر. اؤلکه‌ده 9 میللی پارک، 11 دؤولت طبیعت قوروغو و 24 دؤولت طبیعت یاساقلیغی فعالیت گؤستریر. آذربایجانین ان بؤیوک بئش آداسی - کور دیلی، پیرآللاهی، چیلوو، خره زیره و بؤیوک زیره آدالاریدیر. آذربایجان اهالیسی 10 میلیون نفردیر و بو گؤستریجی‌یه گؤره دونیادا 92-جی یئرده‌دیر. پایتختی باکی شهریدیر. آذربایجان پایتخت باکی‌دان کناردا، اؤلکه 65 انضباطی واحیده (او جومله‌‌‌دن 59 رایون و 6 شهر) و ناخچیوان موختار جمهوریتینه (6 رایون و پایتخت ناخچیوان شهریندن عبارت اولان) بؤلونور.
آپاریلمیش آرکئولوژی قازینتی ایشلری آذربایجانین اوست پالئولیت دؤورونده مسکونلاشیلدیغینی گؤستریر. آذربایجان خالقی تقریبا 5 مین ایللیک دؤولتچی‌لیک تاریخینه مالیک‌دیر. آذربایجان اراضیسینده ایلک دؤولت قوروملاری و یا ائتنیک-سیاسی بیرلیک‌لر هله میلاددان اول دؤردونجو مین ایللییین سونو، اوچونجو مین ایللییین اوللریندن باشلایاراق اورمییه حوضهسینده یارانمیشدی. میلاددان اول بیرینجی مین ایللیک‌ده - بیزیم ائرانین بیرینجی مین ایللییی‌نین اوللرینده آذربایجان تورپاقلاریندا ماننا، سکیف پادشاهلیغی، آتروپاتئنا و آلبانییا کیمی دؤولت‌لر موجود اولموشدور. اوچونجو عصرده آذربایجانی ساسانی‌لر ایمپئرییاسی، 7-جی عصرده ایسه عرب خلافتی اشغال ائتدی. 7-جی عصرده اسلام دینی‌نین قبول اولونماسی ایله آذربایجانین تاریخی مقدراتیندا اساسلی دؤنوش یاراندی. 9-جو عصرین اورتالاریندا آذربایجان تورپاقلاریندا ساجی‌لر، شیروانشاه‌لار، سالاری‌لر، رووادی‌لر، شدادی‌لر دؤولت‌لری یاراندی. 19-جو عصرده گولوستان موقاویله‌سی (1813) و تورکمنچای موقاویله‌سی (1828) مقاوله‌لرینه آذربایجان ایکی ایمپئرییا آراسیندا بؤلوشدورولدو: قوزئی آذربایجان روسیه‌یه، گونئی آذربایجان ایسه قاجارلارین اداره ائتدییی شاهلیغینا قاتیلدی. 1918-جی ایل مایین 28-ده قوزئی آذربایجان‌دا شرقده ایلک دموکراتیک جمهوریت - آذربایجان خالق جمهوريتی یارادیلدی. 1922-جی ایل دئکابرین 30-دا سووئت سوسیالیست جمهوریت‌لری اتفاقی‌نین یارانماسی و زاقافقازییا سوسیالیست فئدئراتیو سووئت جمهوریتی‌نین بو قوروما داخیل اولماسی ایله قوزئی آذربایجانین مستقلییینه سون قویولدو. 1992-جی ایلده اؤلکه‌نین یئنی آنا یاساسی‌نین قبول اولوناندان بری پرزدنت و سئچکی‌لرله سئچیلمیش قانون وئریجی اورقان - آذربایجان مجلسی طرفیندن اداره اولونان پرزدنتلی جمهوریت‌دیر.
آذربایجان بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی، آوروپا شوراسی، آوروپادا تهلوکه‌‌‌سیزلیک و امکداشلیق تشکیلاتی، گوام، شرق طرفداشلیغی، تورک شوراسی، اسلام امکداشلیق تشکیلاتی، بین الخالق والیوتا فوندو، آسیا انکشاف بانکی، آوروپا یئنیدن قورما و انکشاف بانکی، قارا دنیز اقتصادی امکداشلیق تشکیلاتی، ماقاتئ، کیمیه‌وی سلاحلارین قاداغان ائدیلمه‌سی تشکیلاتی و ناتونون صولح نامینه طرفداشلی پروقرامی‌نین عضوودور.[13] 2017-جی ایلده آمریکانین "Global Firepower" آراشدیرما مرکزینه گؤره، آذربایجان سلاحلی قوه‌لری دونیادا 59-جی، قوزئی قافقازدا ایسه ان گوجلو و حاضیرلیقلی اوردودور. 2010-جو ایل اوزره دونیانین 194 اؤلکه‌سی آراسیندا آذربایجانین اخراجات رئیتینقی 64-جو سیرادا دایانیر. آذربایجان 7 میلیارد بارئل حجمینده کشف ائدیلمیش نفت احتیاطلاری گؤستریجی‌لرینه گؤره دونیانین 19-جو، نفت حاصیلاتی‌نین حجمینه گؤره دونیانین 23-جو اؤلکه‌سی‌دیر. آذربایجان 2،55 تریلیون متر مکعب حجمینده کشف ائدیلمیش قاز احتیاطلارینا گؤره دونیادا 28-جی اؤلکه‌دیر.[14]
تاریخ
قدیم دؤور
.jpg)
آذربایجان اراضیسینده حاضیردا ایلک ابتدایی انسانلارین 1،7-1،8 میلیون ایل بوندان اولدن یاشاماغا باشلاماسینا عاید ان قدیم آرکئولوژی و پالئونتولوژی ماتئریاللار تاپیلمیشدیر.[19] آذربایجانین جنوب-غربینده‌کی کیچیک قافقاز داغلارینین جنوب-شرق یاماجیندا یئرله‌شن آزیخ ماغاراسی داش دؤورو انسانلارینین یاشاییش یئری کیمی مشهوردور. ماغارا 1960-جی ایلده محمدعلی حسین اووون رهبرلییی ایله آمئا-نین «پالئولیت آرکئولوژی اکسپئدیسیاسی» طرفیندن آشکار اولونموشدور. آپاریلمیش تدقیقات ایشلری زامانی اون مدنی طبقه آشکارلانمیشدیر.[20] ماغارادا قوروچای مدنيتی، آشئل مدنيتی و موستیئ مدنيتی دؤورونده یاشاییش اولدوغو معين ائدیلمیشدیر. حاضیردا آذربایجان، یاخین شرق و قافقاز اراضیسینده موستیئ مدنيتینه عاید ان زنگین آرکئولوژی عابیده تاغلار ماغاراسی حساب اولونور.[21] ماغارا قاراباغین توغ چؤکک‌لییینده، قوروچایین سول ساحلینده یئرله‌شیر.
مئزولیت دؤورو باشلیجا اولاراق قوبوستان‌داکی قایا اوستو رسملر و آرکئولوژی تاپینتی‌لار اساسیندا تدقیق ائدیلیب. 2007-جی ایلده قوبوستان یونسکونون دونیا ارث سییاهیسینا داخیل ائدیلمیشدیر.[22] قوبوستاندا بؤیوک‌داش داغی‌نین یوخاری تئرراسیندا یئرله‌شن پئتروقلیف‌لرده اؤکوز تصویرلرین تاریخی 15 مین ایل اوله عاید ائدیلیر.[23] بو رسملرده او دؤورکو آداملارین مشغولیتی، امک فعالیتی، اوو و بالیقچی‌لیق صحنه‌‌‌لری، آیین و اعتقادلاری دا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. نئولیت آذربایجان‌دا میلاددان اول 7-جی مین ایللییه تصادف ائدرک قوبوستانین و حسنلی‌تپه (گونئی آذربایجان) آرکئولوژی ماتئریاللاری تیمثالیندا تدقیق ائدیلمیشدیر. بو دؤوردن ابتدایی انسانلاردا استحصال کاراکتئرلی تصرفات فورمالاشیر، آرخایک (پریمیتیو) ساخسی مأمولاتی‌نین حاضیرلانماسی باشلانیر. میلاددان اول 6-4-جو مین ایللیک‌لرده آذربایجان اراضیسینده ائنئولیت موجود ایدی. بو زامان اوتوراق اکینچی‌لیک فورمالاشیر، انسانلار حیط تصرفاتی تیکیلی‌لرینه مالیک اولان ائولرده یاشاماغا باشلاییردیلار. انسانلار آرپا، بوغدا و دیگر بیتکی‌لری یئتیشدیرمه‌یی باجاریر، صنعتکارلیق‌لا (داش و سوموکدن امک آلت‌لرینین استحصالی، حیوان دریلرینین اعمالی، ساخسی مأمولات‌لارینین حاضیرلانماسی و س.) مشغول ایدیلر. بو دؤوره آرخایک تیپلی اینجه‌صعنت نمونه‌لرینین (گیلدن حاضیرلانمیش مختلف تیپلی قادین هیکل‌لری، بزک اشیالاری وس.) دوزلدیلمه‌سی تصادف ائدیر.
آذربایجان خالقی تقریبا 5 مین ایللیک دؤولتچی‌لیک تاریخینه مالیک‌دیر.[24] آذربایجان اراضیسینده ایلک دؤولت قوروملاری و یا ائتنیک-سیاسی بیرلیک‌لر هله ائرامیزدان اول 4-جو مین ایللییین سونو – 3-جو مین ایللییین اوللریندن باشلایاراق اورمییه حوضهسینده یارانمیشدی.[24] بورادا مئیدانا گلمیش ان قدیم آذربایجان دؤولت‌لری بوتون منطقه‌نین حربی-سیاسی تاریخینده اهمیتلی رول اویناییردیلار. همین دؤورده آذربایجان‌دا دجله و فرات وادی‌لرینده یئرله‌شن و دونیا تاریخینده درین ایز قویموش قدیم سومئر، اکد و آسوری دؤولت‌لری، هابئله کیچیک آسیاداکی هیت دؤولتی آراسیندا سیخ قارشیلیقلی علاقه‌‌‌لر واردی.[24]
میلاددان اول بیرینجی مین ایللیک‌ده - بیزیم ائرانین بیر مین ایللییی‌نین اوللرینده آذربایجان تورپاقلاریندا ماننا، سکیف پادشاهلیغی، آتروپاتئنا و آلبانییا کیمی دؤولت‌لر موجود اولموشدور.[24] بو دؤولت‌لر آذربایجان‌دا دؤولت ادارهچیلییی مدنيتی‌نین داها دا یوکسلدیلمه‌سینده، اؤلکه‌نین اقتصادی-مدنی تاریخینده، ائله‌جه ده واحید خالقین تشکولو پروسئسینده اهمیتلی رول اوینامیشلار.[24]
فئودال دؤورو
اوچونجو عصرده آذربایجانی ساسانی‌لر ایمپئریاسی، 7-جی عصرده ایسه عرب خلافتی اشغال ائتدی.[24] اشغالچی‌لار اؤلکه‌یه اؤز امپریالارینین ایچریلریندن چوخلو ایران و عرب منشأ‌لی اهالی کؤچوروب گتیردیلر.[24] میلاددان ایلک یوز ایللیک‌لرینده اؤلکه اهالیسی‌نین اکثريتینی تشکیل ائدن و حربی-سیاسی جهتدن داها متشکل و داها قوتلی اولان تورک ائتنوسلاری واحید خالقین تشکولو پروسئسینده اهمیتلی رول اویناییردیلار.[24] تورک ائتنوسلاری ایچریسینده اوغوز تورکلری اوستونلوک تشکیل ائدیردیلر.[24] همین دؤوردن باشلایاراق، تورک دیلی آذربایجان اراضیسینده یاشایان و سایجا آز اولان خالق‌لار، ائتنیک قروپ‌لار آراسیندا دا باشلیجا انسيت واسطه‌‌‌سینه چئوریلمک‌ده ایدی.[24] تورک دیلی، هم ده قوزئی‌له گونئی آراسیندا بیر‌لشدیریجی، علاقه‌‌‌لندیریجی رول اویناییردی.[24] بو عاملین او زامان واحید خالقین تشکولو پروسئسینده چوخ اؤنملی رولو واردی. چونکی بحث اولونان دؤورده بوتون آذربایجان اراضیسینی احاطه ائدن واحید دینی گؤروش — مونوتئیست دین یوخ ایدی.[24] قدیم تورک‌لرین باش آللاهی اولان تانرییا ستایش تانریچی‌لیق هله باشقا دینی گؤروشلری سیخیشدیریب تامامی‌له آرادان قالدیرا بیلمه‌میشدی.[24] زردوشتلوک، آتش‌پرست‌لیک، گونشه، آیا، گؤیه، اولدوزلارا، تورپاغا، سویا و س. ستایش داوام ائتمک‌ده ایدی.[24] اؤلکه‌نین قوزئیینده — آلبانی اراضیسی‌نین بعضی یئرلرینده، اساسا داغلیق غرب بؤلگه‌لرینده، خریستیانلیق یاییلماقدا ایدی.[24] لاکین مستقل آلبان حواری کیلسه‌سی قونشو ائرمنی و گورجو کیلسه‌لرینین کسکین رقابتی شرایطینده فعالیت گؤستریردی.[24]
یئددینجی عصرده اسلام دینی‌نین قبول اولونماسی ایله آذربایجانین تاریخی مقدراتیندا اساسلی دؤنوش یاراندی.[24] اسلام دینی واحد خالقین و دیلین تشکولونه گوجلو تکان وئردی، بو پروسئسین سرعتلنمه‌سینه حل‌ائدیجی تأثیر گؤستردی.[24] تورک و غیر تورک ائتنوسلاری آراسیندا دینی بیرلییین یارانماسی اونلارین یاییلدیغی بوتون آذربایجان اراضیسینده واحید عادت-عنعنه‌‌لرین تشکولونه، قوهوملوق علاقه‌‌‌لرینین گئنیشلنمه‌سینه، قایناییب-قاریشما پروسئسی‌نین داها دا درینلشمه‌سینه سبب اولدو.[24] اسلام دینی اونو قبول ائتمیش بوتون تورک و غیر تورک ائتنوسلارینی گونئی قافقازی بوتؤو حالدا خریستیانلیغین تاثیر دایره‌سینه سالماغا چالیشان بیزانس ایمپئرییاسینا و اونون حمایه ائتدییی ائرمنی و گورجو فئوداللارینا قارشی واحد تورک-اسلام بایراغی آلتیندا بیر‌لشدیردی.[24]
دوققوزونجو عصرین اورتالاریندان آذربایجانین قدیم دؤولتچی‌لیک عنعنه‌‌لری یئنیدن دیرچلدی.[24] آذربایجان‌دا یئنی سیاسی دیرچه‌لیش باشلاندی: اسلام دینی‌نین یاییلمیش اولدوغو آذربایجان تورپاقلاریندا ساجی‌لر، شیروانشاه‌لار، سالاری‌لر، رووادی‌لر، شدادی‌لر دؤولت‌لری یاراندی.[24] مستقل دؤولت‌لرین یارانماسی نتیجه‌سینده سیاسی، اقتصادی و مدنی حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده اویانیش باش وئرمک‌ده ایدی. آذربایجان تاریخی‌نین اویانیش دؤورو باشلانیردی.[24] عرب خلافتی‌نین تنزولوندن سونرا — دوققوزونجو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق آذربایجان‌دا، هابئله بوتون یاخین و اورتا شرقده تورک-اسلام ایمپئرییالارینین رولو آرتدی.[24] 18-15-جی عصرلرده و بوندان سونراکی دؤورده آذربایجانین دؤولتچی‌لیک مدنيتی داها دا زنگینلشدی.[24] بو دؤورده شرقین گئنیش اراضیلی قاراقویونلولار، آغ‌قویونلولار، صفوی، افشار و قاجار ایمپئرییالاری بلا واسطه آذربایجان سولاله‌لری طرفیندن اداره اولونوردو.[24]
آذربایجانین دؤولت خادمی اوزون حسن‌ین (1468–1478) حاکیميتی ایللرینده آغ‌قویونلو ایمپئرییاسی بوتون یاخین و اورتا شرقده قدرتلی حربی-سیاسی عامله چئوریلدی.[24] آذربایجانین دؤولتچی‌لیک مدنيتی داها دا گلیشدی. اوزون حسن بوتون آذربایجان تورپاقلارینی احاطه ائدن گوجلو مرکز‌لشدیریلمیش دؤولت یاراتماق سیاستی یئریدیردی.[24] او، بو مقصدله خصوصی «قانون‌نامه» حاضرلاتمیشدی. حؤکمدار قورآنی آذربایجان تورکجه‌سینه چئویرتمیش، دؤورون گؤرکملی علم آدامی ابو بکر الطهرانی‌یه «کتاب دیاربکری‌یه» آدلی اوغوزنامه یازدیرمیشدی.[24] 15-جی عصرین سونو — 16-جی عصرین اوللرینده آذربایجان دؤولتچی‌لییی اؤزونون تاریخی تکامولونده یئنی مرحله‌‌‌یه قدم قویدو. اوزون حسن‌ین نوه‌سی اولان دؤولت خادمی شاه اسماعیل خطایی (1501–1524) باباسی‌نین باشلادیغی ایشی باشا چاتدیردی، قوزئیلی-گونئیلی بوتون آذربایجان تورپاقلارینی اؤز حاکیميتی آلتیندا بیر‌لشدیره بیلدی.[24] پایتختی تبریز شهری اولان واحید، مرکز‌لشدیریلمیش آذربایجان دؤولتی — صفوی دؤولتی مئیدانا گلدی.[24] صفوی‌لرین حاکیميتی دؤورونده آذربایجانین دؤولت ادارهچیلییی مدنيتی داها دا یوکسلدی.[24] آذربایجان تورکجه‌سی دؤولت دیلینه چئوریلدی.[24]
صفوی دؤولتی‌نین سوقوطوندان سونرا حاکیميته گلن گؤرکملی آذربایجان سرکرده‌سی نادر شاه افشار (1736–1747) کئچمیش صفوی ایمپئرییاسی‌نین سرحدلرینی داها دا گئنیشلندیردی.[24] آذربایجانین افشار-تورک ائلیندن چیخمیش حؤکمدار 1739-جو ایلده دهلی ده داخیل اولماقلا قوزئی هیندیستانی دا اله کئچیردی.[24] لاکین آذربایجان حؤکمدارینین بو گئنیش اراضی‌ده قدرتلی مرکز‌لشدیریلمیش دؤولت یاراتماق پلانلاری باش توتمادی.[24] نادر شاهین اؤلوموندن سونرا اونون اداره ائتدییی گئنیش اراضیلی امپرییا سوقوطا اوغرادی.[24] هله نادر شاهین ساغلیغیندا ایکن آزادلیق مبارزه‌سینه قالخان و مستقلییه جان آتان آذربایجان تورپاقلاریندا یئرلی دؤولت‌لر یاراندی.[24] بئله‌لیکله، 18-جی عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان خیردا دؤولت‌لره — خانلیق‌لارا و سولطانلیق‌لارا پارچالاندی.[24]
یئنی دؤور
18-جی عصرین سونوندا آذربایجان سولاله‌سی اولان قاجارلار (1796-1925) ایندکی ایران‌دا حاکیميته گلدیلر.[26] قاجارلار واختی ایله اونلارین اولو بابالاری قاراقویونلولارین، آغ‌قویونلولارین، صفوی‌لرین و نهایت، نادر شاه افشارین حاکیميتی آلتیندا اولموش بوتون اراضی‌لری، او جومله‌‌‌دن آذربایجان خانلیقلارینی یئنیدن مرکزی حاکیميته تابع ائتمک سیاستی یئریتمه‌یه باشلادیلار. بئله‌لیکله، قاجارلارلا گونئی قافقازی اشغال ائتمه‌یه چالیشان چار روسیه‌سی آراسیندا اوزون سورن محاربه‌‌‌لر دؤورو باشلاندی.[24]
آذربایجان ایکی بؤیوک دؤولت آراسیندا قانلی محاربه‌‌‌لر مئیدانینا چئوریلدی.[24] گولوستان (1813) و تورکمنچای (1828) موقاویله‌لرینه اساسا آذربایجان ایکی ایمپئرییا آراسیندا بؤلوشدورولدو: قوزئی آذربایجان روسیه‌یه، گونئی آذربایجان ایسه قاجارلارین اداره ائتدییی شاهلیغا قاتیلدی.[24] بئله‌لیکله، آذربایجانین بوندان سونراکی تاریخینده یئنی سیاسی-جغرافی آنلاییشلار مئیدانا گلدی: قوزئی آذربایجان» (و یا «روسیه آذربایجانی») و «گونئی آذربایجان» (و یا «ایران آذربایجانی»).[24]
روسیه جنوبی قافقازدا اؤزونه دایاق یاراتماق اوچون اشغال ائتدییی آذربایجان تورپاقلارینا، خصوصا قاراباغین داغلیق رایونلارینا، کئچمیش ایروان و ناخچیوان خانلیقلارینین اراضیسینه قونشو اؤلکه‌لردن کوتله‌وی صورت‌ده ائرمنی اهالیسی کؤچوردو.[24] تورکییه ایله هم‌سرحد اولان غربی آذربایجان تورپاقلاریندا - کئچمیش ایروان، ناخچیوان خانلیقلارینین اراضیسینده صونعی صورت‌ده و خصوصی مقصدله «ائرمنی ولایتی» یارادیلدی.[24] بونونلا، آذربایجان تورپاقلاریندا گله‌جک ائرمنی دؤولتی‌نین اساسی قویولدو.[24] بوندان علاوه، روسیه 1836-جی ایلده مستقل آلبان کیلسه‌سینی لغو ائتدی و اونو ائرمنی حواری کیلسه‌سی‌نین تابعچی‌لییینه وئردی.[24] بونونلا دا آذربایجانین قدیم اهالیسی اولان خریستیان آلبانلارین قریقوریانلاشدیریلماسینا و ائرمنی‌لشدیریلمه‌سینه داها ال‌وئریشلی شرایط یارادیلدی.[24] ائرمنی‌لرین آذربایجانلی‌لارا قارشی یئنی اراضی ادعالارینین اساسی قویولدو.[24] بوتون بونلارلا کیفایت‌لنمه‌ین چار روسیه‌سی ائرمنی‌لری سلاحلاندیراراق تورک-مسلمان اهالی اوزرینه قالدیردی و آذربایجانلی‌لارا قارشی کوتله‌وی قیرغین‌لار تؤره‌دیلمه‌سینه باشلاندی. بونونلا آذربایجانلی‌لارا و گونئی قافقازین بوتون تورک-مسلمان اهالیسینه قارشی سوی قیریملاری دؤورو باشلاندی.[24]
قوزئی آذربایجان‌دا آزادلیق مبارزه‌سی میثلی گؤرونمه‌میش فاجعه‌‌‌لرله نتیجه‌لندی. بورادا حاکیميتی اله کئچیرن استپان شاومیانین داشناک-بولشویک حؤکومتی 1918-جی ایلین مارتیندا آذربایجان خالقینا قارشی مارت سوی قیریمینی حیاتا کئچیردی.[24] 1918-جی ایلده نوری پاشانین رهبرلیک ائتدییی عثمانلی و آذربایجان خالق جمهوريتی قوه‌لریندن عبارت قافقاز اسلام اوردوسو باکی دؤیوشونده غلبه چالدی.[27] 1918-جی ایل مایین 28-ده قوزئی آذربایجان‌دا شرقده ایلک دموکراتیک جمهوریت - آذربایجان خالق جمهوريتی یارادیلدی.[24]
آذربایجان خالق جمهوريتی
آذربایجان خالقی‌نین تاریخینده ایلک پارلامئنتلی جمهوریت اولان آذربایجان خالق جمهوريتی، عینی زاماندا، بوتون شرقده، او جومله‌‌‌دن تورک-اسلام دونیاسیندا ایلک دموکراتیک، حقوقی و دونیه‌وی دؤولت نمونه‌سی ایدی.[24] آذربایجان خالق جمهوريتی دؤورونده پارلامئنتچی‌لیک تاریخی ایکی دؤوره آیریلیر: بیرینجی دؤور - 1918-جی ایل مایین 27-دن نویابرین 19-دک داوام ائتمیشدیر. بو آلتی آی عرضینده آذربایجان خالق جمهوريتی میللی شوراسی آدی ایله فعالیت گؤسترن و 44 نفر مسلمان-تورک نماینده‌‌دن عبارت اولان ایلک آذربایجان مجلسی چوخ اؤنملی تاریخی قرارلار قبول ائتمیشدیر. ایلک مجلس 1918-جی ایل مایین 28-ده آذربایجانین مستقلییینی اعلان ائتمیش، اؤلکه‌نین اداره اولونماسینی اؤز اوزرینه گؤتورموش و تاریخی آذربایجانین استقلال بیان نامه‌سینی قبول ائتمیشدیر.[24]
آذربایجان خالق جمهوريتی‌نین پارلامئنتچی‌لیک تاریخینده ایکینجی دؤور و یا باکی دؤورو 1918-جی ایل دئکابرین 7-دن 1920-جی ایل آپرئلین 27-دک - جمعی 17 آی داوام ائتمیشدیر. پارلامئنتین 1919-جو ایل سئنتیابرین 1-ده باکی دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین تأسیس اولونماسی حاقیندا قبول ائتدییی قانونو خصوصی قئید ائتمک لازیمدیر. میللی اونیوئرسیتئتین آچیلماسی جمهوريت خادملرینین دوغما خالق قارشیسیندا چوخ اؤنملی تاریخی خدمتی ایدی. سونرالار آذربایجان خالق جمهوريتی سقوط ائتسه ده جمهوريت ایدئیالارینین یاشاماسیندا و خالقین یئنیدن مستقلییه قوووشماسیندا باکی دؤولت اونیوئرسیتئتی تایسیز رول اوینادی.[24] آذربایجان خالق جمهوريتی‌نین موجود اولدوغو دؤورده عمومیتله 155 پارلامئنت اجلاسی کئچیریلمیشدیر کی، بونون دا 10-و آذربایجان میللی شوراسی‌نین (27 مای-19 نویابر 1918-جی ایل)، 145-ی ایسه آذربایجان پارلامئنتی‌نین فعالیت گؤستردییی دؤورده (7 دئکابر 1918-جی ایل - 27 آپرئل 1920-جی ایل) اولموشدور.[24] پارلامئنتین مذاکره‌سینه 270-دن چوخ قانون لایحه‌‌سی چیخاریلمیش، اونلاردان 230-آ یاخینی قبول اولونموشدو. قانونلار قیزغین و ایشگذار فیکیر مبادله‌سی شرایطینده مذاکره ائدیلیر، اؤزو ده یالنیز اوچونجو اوخونوشدان سونرا قبول اولونوردو.[24]
سووئت اتفاقی‌نین ترکیبینده
1920-جی ایلین آپرئلین 28-ده آذربایجان‌دا سووئت حاکیميتی قورولاندان بیر مدت سونرا دا اؤلکه اؤز مستقلییینی ساخلایا بیلمیشدیر. آپرئلین 30-دا روسیه ایله آذربایجان آراسیندا حربی-اقتصادی مقاوله امضالانمیشدیر. 1921-جی ایلده ترکیبینه گورجوستان، ائرمنیستان و آذربایجان جمهوریت‌لری داخیل اولموش زاقافقازییا دموکراتیک فئدئراتیو جمهوریتی تشکیل ائدیلدی.[28] 1918-جی ایلین مارت سوی قیریمیندان سونرا، فاکتیکی اولاراق، آذربایجان خالقینا قارشی یئنی سوی قیریمینا باشلانمیشدی.[24] 1922-جی ایل دئکابرین 30-دا سووئت سوسیالیست جمهوریت‌لری اتفاقی‌نین یارانماسی و زاقافقازییا سوسیالیست فئدئراتیو سووئت جمهوریتی‌نین بو قوروما داخیل اولماسی ایله قوزئی آذربایجانین مستقلییینه سون قویولدو.[24] آذربایجان‌دا مستقل حاکیميت محروم ائدیلدیکدن سونرا اؤلکه‌نین ثروت‌لرینین تالان اولونماسینا باشلاندی.[24] تورپاق اوزرینده خصوصی ملکیت لغو اولوندو. اؤلکه‌نین بوتون طبیعی ثروت‌لری میللی‌لشدیریلدی، داها دوغروسو، دؤولت مولکیتی حساب اولوندو.[24] نفت صنایعینی اداره ائتمک اوچون خصوصی اولاراق آذربایجان نفت کومیته‌سی یارادیلدی و بو کومیته‌یه رهبرلیک ولادیمیر لئنین طرفیندن باکی‌یا گؤندریلمیش آ.پ.سئرئبرووسکی‌یه تاپشیریلدی.[24] بئله‌لیکله، هله 1920-جی ایل مارتین 17-ده قافقاز جبهه‌سی‌نین حربی-انقلاب شوراسینا گؤندردییی تئلئقرامدا «باکینی آلماق بیزه اولدوقجا و اولدوقجا ضروری‌دیر» دئیه قوزئی آذربایجانین اشغالینا گؤستریش وئرمیش لئنین اؤز آرزوسونا چاتدی.[24] باکی نفتی سووئت روسیه‌سی‌نین الینه کئچدی.[24]
1920-جی ایل آپرئلین 28-دن باشلایاراق آذربایجان جمهوریتی اراضیسینده انسان حوقوقلارینا ضد قانونلار اساسیندا توتالیتار دؤولت رژیمی‌نین تؤرتدییی اؤزباشینالیق، زوراکیلیق نتیجه‌سینده 100 مینه یاخین گوناه‌سیز آذربایجانلی اؤز سیاسی عقیده‌‌‌سینه، فعالیتینه، باشقا جور دوشوندویونه و آیری سبب‌لره گؤره رئپرئسسییالارا معروض قالمیشدیر.[29] تکجه 1937-جی ایلده 29 مین آدام رئپرئسسییایا اوغرادی.[24] بو دؤورده آذربایجان خالقی اؤزونون حسین جاوید، میکاییل مشفق، احمد جاواد، سالمان مومتاز، علی نظمی، تاغی شاهبازی، یوسف وزیر چمن زمینلی و باشقالاری کیمی اونلارلا متفکیرلرینی و نادر ضیالی‌لارینی ایتیردی.[24][30]
آذربایجان ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سینده بؤیوک دؤولت‌لرین استراتژی پلانلاریندا اؤنملی یئر توتوردو. اوچونجو رایش باکی نفتینی اله کئچیرمکله شرقه - ایران کؤرفزینه و هیند اوکئانینا حرکت ائتمک نيتینده ایدی. آدولف هیتلئرین تاپشیریغی اساسیندا حتی باکی‌نین صنایع و حربی اهميتلی اوبیئکت‌لرینین دقیق خریطه‌سی ده حاضیرلانمیشدی.[31][32] محاربه ایللرینده سووئت اتفاقیندا حاصیل اولونان نفتین دؤردده اوچ حیصه‌‌‌سی، آویاسییا بنزینی و یوکسک کئیفيتلی یاغلارین 85-90 فایزی آذربایجانین پایینا دوشوردو.[33] ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سینده آذربایجان‌دان 700 مین نفردن چوخ انسان سفربر ائدیلرک اوردو سیرالارینا یولا دوشموش، اونلارین 300 میندن چوخو دؤیوشلرده هلاک اولموشدور.[33] محاربه‌‌‌نین هله ایلک گونلرینده جمهوریت‌ده 4 میندن چوخ اوغلان و قیز کؤنوللو صورت‌ده جبهه‌یه گئتمک اوچون حربی کومیسارلیق‌لارا مراجعت ائتمیشدی.[34] 1941-جی ایلین سونوندا خالق قوشونو دسته‌لرینده 187 مین نفر دؤیوشچو واردی.[34] اونلاردان 30 مین نفردن چوخو قادینلار ایدی.[34] محاربه‌‌‌ده حتی آذربایجانلی‌لاردان عبارت دیویزیون‌لار تشکیل اولونموشدو.[34] 416-جی، 402-جی، 396-جی، 223-جو، 77-جی و دیگر میللی دیویزیون‌لار سیمفئروپول‌دا، اودئسسادا و دیگر شهرلرده ووروشموشلار.[34] 77-جی دیویزیون پولشا و چک اسلواکی‌نین، 223-جو دیویزیون یوقوسلاوی‌نین آزاد ائدیلمه‌سینده ایگیدلیک گؤسترمیشدی.[34] 416-جی دیویزیون قافقازدان بئرلینه‌دک قهرمانلیق یولو کئچمیشدی.[34] ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سی زامانی گؤستردیکلری ایگیدلییه گؤره آذربایجان‌دان 123 نفر سووئت اتفاقی قهرمانی آدینا لایق گؤرولوب، 170 میندن چوخ عسگر و ضابط مختلف اوردئن و مئدال‌لارلا تلطیف ائدیلیب.[33].
1948-1953-جو ایللرده آذربایجانلی‌لاری ائرمنیستان سوسیالیست جمهوریتیندن کوتله‌وی صورت‌ده سورگون اولونماسی‌نین یئنی مرحله‌‌‌سی باشلاندی.[24] دئپورت‌لاردان سونرا، ائرمنی‌لرین بو اراضی‌ده سایجا اوستونلویو تامین اولوندو.[24] بیر سیرا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو سبب‌لر اوزوندن 1960-جی ایللرده آذربایجان اقتصادياتی‌نین بیر چوخ ساحه‌‌‌لرینده - هم صنایع‌ده، هم ده اکینچیلیکده منفی مئیل‌لر اؤزونو گؤسترمه‌یه باشلادی.[24] جمهورینین دوشدویو بو آغیر وضعيت‌ده آذربایجان رهبرلییینده اؤنملی ده‌يیشیکلیک باش وئردی. 1969-جو ایلده حیدر علی‌یئوین آذربایجانا رهبرلییی‌نین بیرینجی دؤورو باشلاندی.[24] حیدر علی‌یئو توتالیتار رژیمین حؤکمرانلیق ائتدییی مرکب تاریخی شرایطده آذربایجانی سووئت اتفاقی‌نین ان قاباقجیل جمهوریت‌لریندن بیرینه چئویرمک اوچون حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده گئنیش اصلاحات‌لار پروقرامی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی.[24] 1970-1985-جی ایللرده، تاریخا قیسا بیر دؤور عرضینده، بوتؤولوک‌ده جمهوریت‌لر اراضیسینده یوزلرله زاوود، فابریک، استحصالات ساحه‌‌‌لری یارادیلدی.[24] 213 ایری صنایع موسسه‌‌سی ایشه سالیندی.[24] آذربایجان‌دا استحصال اولونان 350 آددا محصول دونیانین 65 اؤلکه‌سینه صادر اولونوردو.[24]
1980-جی ایللرین سونلاریندان 1994-جو ایلین مایینا کیمی قاراباغ بؤلگه‌سینده ائرمنیستان جمهوریتی طرفیندن دستکله‌نن قاراباغ ائرمنی‌لری ایله آذربایجان جمهوریتی آراسیندا قاراباغ محاربه‌‌‌سی باش وئردی. طرف‌لر آراسیندا دؤیوشلر داغلیق قاراباغ مختار ولایتی‌نین پارلامئنتی‌نین 20 فئورال 1988-جی ایلده ائرمنیستان ایله بیر‌لشمک قراری وئردیکدن سونرا باشلامیشدیر. آذربایجان‌دان آیریلماق حاقیندا بیان‌نامه بو تورپاق مناقشه‌سی‌نین سون نتیجه‌سی اولموشدور.[35] آذربایجان سوسیالیست جمهوریتیندن مستقلییینی اعلان ائتدیکدن سونرا ائرمنی‌لر آذربایجان‌دان چکیلمک قرارینا گلمیش و تانینمایان داغلیق قاراباغ جمهوریتی‌نین مستقلییینی اعلان ائتمیشدیرلر.
اوچونجو جمهورینین دؤورو
1990-جی ایل یانوارین 19-دان 20-ه کئچن گئجه، ساعت 23.30-دا باکی شهرینه کئچمیش سووئت اتفاقی‌نین قوشون حیصه‌‌‌لری فوق العاده وضعيت اعلان ائدیلمه‌دن یئریدیلمیش، دینج اهالی‌یه دیوان توتولموش، یوزلرله انسان قتله یئتیریلمیش، یارالانمیش و ایتکین دوشموشدور. سووئت اوردوسونون، خصوصی تعیناتلی دسته‌لرین و داخیلی قوشونلارین ایری کونتینگئنتی‌نین باکینی ضبط ائتمه‌سی خصوصی قدارلیق و میثلی گؤرونمه‌میش وحشی‌لیک‌لرله مشایعت ائدیلمیشدیر.[36] قارا یانوار حادثه‌‌‌لرینین عکس-صداسی بوتون اؤلکه‌یه یاییلدی و بو حادثه آذربایجان‌دا مستقلیک حرکاتینی سرعتلندیردی. 1991-جی ایل اوکتیابرین 18-ده آذربایجان جمهوریتی‌نین عالی سووئتی دؤولت مستقلییی حاقیندا آنایاسا آکتی قبول ائتمیش، آنا یاسا آکتی 1991-جی ایل دئکابرین 30-دا عموم خالق سس وئرمه‌سی، رفراندم واسطه‌‌‌سی‌له به‌یه‌نیلمیشدیر.[24] بو آکت‌لا آذربایجان جمهوریتی‌نین دؤولت مستقلییی‌نین تامین اولونماسی اوچون حقوقی اساسلار یارانمیش، اؤلکه اؤز دؤولت مستقلییینی بوتون دونیایا بیان ائتمیشدیر.[24]
1991-جی ایل سئنتیابرین 8-ده پرزدنت سئچکی‌لرینده آذربایجانین پرزدنتی آیاز موتللیب اوو سئچیلمیشدیر.[37] آذربایجان و ائرمنیستان آراسیندا گئنیش میقیاسلی دؤیوشلر 1992-جی ایلین قیشیندا باشلامیشدیر.[38] 1992-جی ایل فئورالین 25-دن 26-آ کئچن گئجه ائرمنیستان سلاحلی قوه‌لری طرفیندن روسیه‌نین 366-جی موتواتیجی آلایی‌نین اشتراکی ایله خوجالی شهرینی اشغال ائدرکن، آذربایجان تورک‌لرینه قارشی خوجالی سوی قیریمی باش وئرمیشدیر. 1993-جو ایلین یازیندا ائرمنیستان قوه‌لرینین آنکلاوین ترکیبینده اولمایان تورپاقلاری اشغال ائتمه‌سی منطقه‌ده‌کی دیگر اؤلکه‌لرین محاربه‌‌‌یه قاتیلماسی اوچون تهدید یاراتمیشدیر. 1994-جو ایلده محاربه باشا چاتانا قدر ائرمنی‌لر قاراباغین اکثر حیصه‌‌‌سینی دئمک اولار کی، تام نظارت‌لرینه کئچیرمیشدیرلر و آذربایجان تورپاقلارینین 20%-ه نظارت ائدیردیلر.[39] 1994-جو ایلین ماییندا روسیه‌نین دسته‌یی ایله آتش‌کس الده اولونموشدور. داها سونرا مناقشه‌نین آتت-ین پرینسیپ‌لری اساسیندا صولح یولو ایله دانیشیقلار واسطه‌‌‌سی ایله حلی اوچون آتت-ین مینسک قروپو یارادیلمیشدیر.[40]
1992-جی ایلده اییونون 7-ده پرزدنت سئچکی‌لرینده آذربایجانین پرزدنتی ابلفضل ائلچی‌بی سئچیلمیشدیر.[37] داخیلده گئدن پروسئس‌لر آذربایجانین مستقلییی‌نین مؤحکملنمه‌سینه مانعچی‌لیک تؤرتمیشدیر. حاکیميت مبارزه‌سی، حاکیميتین گوجله ده‌يیشدیریلمه‌سی حاللاری آذربایجان‌داکی داخیلی وضعيتی چوخ گرگین‌لشدیرمیشدی.[41] خصوصا، 1993-جو ایلین اییون آییندا آذربایجان‌دا چوخ آغیر بیر وضعيت یارانمیش، جمهوریت‌ده وطنداش محاربه‌‌‌سی باش وئرمیش، آذربایجان پارچالانماق تهلوکه‌‌‌سی قارشیسیندا اولموشدور.[41] بونون قارشیسی آلینمیش، آنجاق اوندان سونراکی دؤورده ده آذربایجانین مستقلییینی پوزماق جهدلری داوام ائتمیش و جمهوریت‌ده دؤولت چئوریلیشینه ایکی دفعه جهد گؤستریلمیشدیر.[41] 1993-جو ایلده حئیدر علی‌یئوین حاکیميته قاییدیشی ایله اؤلکه‌نین اجتماعی-سیاسی، سوسیال، اقتصادی، علمی-مدنی حیاتیندا، بین الخالق علاقه‌‌‌لرینده دؤنوش یاراندی، علمی اساسلارا، بین الخالق نورما و پرینسیپ‌لره اویغون مستقل دؤولت قوروجولوغو پروسئسی باشلاندی.[24]
1994-جو ایل سئنتیابرین 20-ده باکیدا گولوستان ساراییندا غربین نفت شرکت‌لری ایله باغلانمیش نفت سازیشی مستقل آذربایجان جمهوریتی‌نین یئنی تاریخینده بؤیوک رول اوینادی.[42] «عصرین مقاوله‌سی» آدی ایله تانینمیش بو مقاوله، خزر دنیزینین آذربایجان سئکتوروندا آذری-چیراق-گونشلی نفت یاتاغی‌نین درینلیک‌ده یئرله‌شن حیصه‌‌‌سی‌نین بیرگه ایشلنمه‌سی و حاصل اولونان نفتین دونیانین 11 ان ایری نفت شرکتی پای شکلینده بؤلوشدورولمه‌سینه سبب اولدو.[43] 1998-جی ایل فئورالین 10-دا آذربایجان‌دا اؤلوم جزاسی لغو اولونموشدور.[44]
15 اوکتیابر 2003-جو ایلده کئچیریلمیش پرزدنت سئچکی‌لرینده الهام علی‌یئو غالب گلمیشدیر.[45] پرزدنت الهام علی‌یئوین رهبرلییی آلتیندا اؤلکه‌نین مختلف ساحه‌‌‌لرینده آسان خیدمت کیمی ایری میقیاسلی پروقرام و لایحه‌‌لر رئاللاشدیریلمیشدیر.[46][47] 2012-جی ایلدن باشلایاراق اؤلکه‌ده مطبوعات آزادلیغی و انسان حاقلارینین وضعيتی خیلی پیسلشمیشدیر.[48][49][50][51] 2011-جی ایلده آذربایجان بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی‌نین تهلوکه‌‌‌سیزلیک شوراسی‌نین غیر دایمی عضوو سئچیلمیشدیر.[52]
2022-جی ایل سئنتیابرین 27-دن نویابرین 10-دک داوام ائدن ایکینجی قاراباغ محاربه‌‌‌سینده آذربایجان سلاحلی قوه‌لری 5 شهری، 4 قصبه‌‌‌نی، 286 کندی و آذربایجان-ایران سرحدینی اشغالدان آزاد ائتدی. آذربایجان، هابئله تورکییه و ایرانلا هم‌سرحد اولان ناخچیوانا دهلیز الده ائتدی و تخمینا 2000 روسیه عسکری ائرمنیستان و داغلیق قاراباغ آراسینداکی لاچین دهلیزی بویونجا ان آزی 5 ایل مدتینه صولح‌مراملی قوه‌لر اولاراق یئر‌لشدیریلدی.[53]
ائتیمولوژیسی
آریانیست‌لره عاید اولان ایلک باخیش آذربایجان سؤزونه فارسجا معنا تاپماقدیر اصرارلی‌دیر. اونلارین فیکرینجه آذربایجان فارسجادا آتش معناسینی وئرن آذر سؤزوندندیر. بو باخیش زردوشتون آذربایجان‌دا دوغولماسینی و بو بؤلگه‌ده مشهور آذرگشنسب تاپیناغی‌نین مؤوجودلوغونو نظره آلاراق، بو سؤزو لئکسیک باخیمدان اودلار یوردو کیمی نظردن کئچیریر. معاصر زردشتی تاریخچیسی بهرام فره‌وشی بو فیکری دستکله‌ییر. بو فیکیرله باغلی دیگر تاریخچی‌لرین تنقیدی ده اوندان عبارتدیر کی، سؤزون ایکینجی حیصه‌‌‌سی اولان «بایجان-بایقان» یالنیز تورک دیلی کونتئکستینده اراضی معناسی داشیدیغی اوچون آذربایجان فارسجا-تورکجه سؤزو ساییلمالی‌دیر.
ایکینجی باخیش آذربایجانین آدینی آتروپاتقان حساب ائدرک، اونو بؤیوک اسکندرله عینی واختدا بؤلگه‌یه اوزون ایللر حؤکمرانلیق ائتمیش قهرمان آتروپاتا عاید ائدیر. استرابون، احمد کسروی، محمد تقی ذهتابی، فریدون ابراهیمی، ابراهیم پور داوود، محمد معین، علی اکبر دهخدا، مینورسکی، گیرشمن، بارتولد و هرتسفلد بو فیکرین طرفداریدیرلار. چونکی آتروپات (اوت +ار+ پات) یانغیندان قورویوجو دئمک‌دیر. بو فیکیر هم ده آتروپاتقانی «اود قورویانلار دیاری» حساب ائدیر. بو فیکرین تنقیدی اوندان عبارتدیر کی، آذربایجان بو آدلا آتروپاتقان حاکیميتی دؤوروندن چوخ-چوخ اول تانینیب و آتروپاتقان کونکرئت آد دئییل، عومومی و معنالی بیر آد اولدوغوندان دا بو سؤزون حرفی معناسینی ایضاح ائتمه‌یه چالیشماق لازیمدیر.
اوچونجو فیکیر اوندان عبارتدیر کی، آذربایجان آدی تورک دیلی کونتئکستینده شرح اولونمالی‌دیر. بو قروپون فیکرینجه آذربایجان، تورکجه‌ده اوجا و هوندور، «بایقان» سؤزونون ایکینجی حیصه‌‌‌سی ایسه آریستوکرات‌لار و زادگان‌لار معناسینی وئرن آذر/ آدر سؤزوندندیر. قوشونلارینا اوجان بؤلگه‌سینده (ایندیکی بوستان آباد) تپه سالماغی امر ائدن اوغوز خانا عاید ائدیلن احوالات و بو اراضی‌نین داغلاری و یاشیللیغی بو دسته‌نین دلیلی‌دیر. بو قروپا گؤره آذربایجان یوکسک داغلیق و یا زادگانلارین یوکسک یئریدیر. 13-جو عصر تاریخچیسی رشیدالدین فضل‌الله همدانی و محمد ابن خلف تبریزی بو فیکرین طرفدارلارینداندیر. بو گؤروشو تنقید ائدنلر ده اوجان‌دا اوغوز خانین امری ایله تپه‌نین اوجالماسی حکایه‌‌سی‌نین سونراکی دؤورلره عاید اولدوغونو دوشونورلر.
دؤردونجو باخیش آذربایجان آدینی قدیم آس/آز خالقی‌نین آدیندان گؤتورموش حساب ائدیب، اونو آس/آز خالقی‌نین اولو دیاری و یا بؤیوک آذر دیاری آدلاندیریر. محمود اسماعیل، صابر رستم‌خانلی و فریدون جلیل اوو کیمی یازیچی‌لار دا بو فیکری دستکله‌ییرلر. اونلارین فیکرینجه قدیم تورک طایفالاریندان اولان آذرلر، آذربایجان‌دا یئرلشمکله، آدلاری دا بو منطقه‌یه وئریلیب‌دیر. همی تونیوقوق و کول‌تکین آبیده‌لرینده آذر چؤللری و آذ-اری‌یه ده اشاره اولونموشدور. آمما میرعلی سیداوفون دئدییینه گؤره آذ یا آذر کلمه‌سینی اؤزل بیر آد کیمی نظره آلماق مومکون دئییل. چونکی بیر ائتنیک قروپون اونو اؤز آدی کیمی قبول ائتمه‌سی اوچون بو سؤزون اویغون بیر معناسی اولمالی‌دیر. کاشغارلی ماحمود آذ (گونوموز تورکجه‌سینده ذ-نین ی-یا چئوریلمه‌سی ایله) iyi-نی اوغورلو و خوش نیت معنا ائتمیشدیر. اودور کی، آذری خوش‌مراملی و موبارک انسان کیمی، آذربایجانی ایسه خوش نيتلی انسانلارین و زادقان‌لارین آتاسی و تورپاغی کیمی ترجومه ائتمک اولار.
حؤکومت و سیاست
آذربایجان جمهوریتی‌نین پرزدنتی الهام علی‌یئو 2003-جو ایلدن اؤلکه‌یه باشچی‌لیق ائدیر. آذربایجان پرزدنتلی جمهوریت‌دیر و اجرا ائدیجی حاکیميت پرزدنته مخصوصدور. حاکیميت باش ناظرین و دیگر سئچیلمیش پارلامئنت عضولرینین الینده جمعلنمیشدیر و آذربایجان خالقینا سووئرئن‌لیک حقوقو وئریلیر. حاضیردا آذربایجان جمهوریتی‌نین پرزدنتی الهام علی‌یئودیر. آذربایجان پرزدنتی کابینئت باشچیسی‌دیر و دؤولت ناظرلرینی معين‌لشدیریر و یا ایشدن آزاد ائدیر. 2016-جی ایلده آذربایجان جمهوریتی‌نین آنایاساسیندا دهيیشیکلیکلر ائدیلمه‌سی حاقیندا کئچیریلن رفراندومدان سونرا پرزدنت عمومی، برابر، بیرباشا سئچکی حقوقو اساسیندا، سربست، شخصی و گیزلی سس وئرمه یولو ایله 7 ایل مدتینه سئچیلیر.[54]
آذربایجانین قانون‌وئریجی اورقانی آذربایجان جمهوریتی‌نین میللی مجلیسی‌دیر و میللی مجلیس باکی شهرینده یئرله‌شیر. پارلامئنت بیر پالاتالی‌دیر و 125 دئپوتات‌دان عبارتدیر. میللی مجلیسده اساس یئرلری یئنی آذربایجان پارتیسی (یاپ) و وطنداش همرأیلییی پارتیسی (وهپ) توتور. یئنی آذربایجان پارتیسی 1993-جو ایلدن سئچکی‌لرده دایم اوغور قازانیر.[55] آذربایجان باش ناظری حؤکومتین اساس باشچیسی‌دیر و میللی مجلیس طرفیندن عضولری آراسیندان معين‌لشدیریلدیکدن سونرا پرزدنت طرفیندن تعیین اولونور. باش ناظرین فورمال اولاراق پرزیدنت طرفیندن تعیین اولونماسینا باخمایاراق، آذربایجان آنا یاساسی آشکار شکیلده پرزدنتدن پارلامئنت طرفیندن سئچیلمیش شخصی بو وظیفه‌‌‌یه تعیین ائتمه‌سینی طلب ائدیر.[56]
آذربایجان آوروپا شوراسیندا بؤیوک شهر بلدیه‌سی اولمایان یئگانه دؤولتدیر.[57]
خارجی سیاست و اوردو
آذربایجان آوروپا شوراسی، آوروپادا تهلوکه‌‌‌سیزلیک و امکداشلیق تشکیلاتی، گوام، شرق طرفداشلیغی، تورک شوراسی، اسلام امکداشلیق تشکیلاتی، قارا دنیز اقتصادی امکداشلیق تشکیلاتی، ماقاتئ، کیمیه‌وی سلاحلارین قاداغان ائدیلمه‌سی تشکیلاتی و ناتونون صولح نامینه طرفداشلیق پروقرامی‌نین عضوودور. آذربایجان دونیانین 34 اؤلکه‌سی ایله حربی علاقه‌‌‌لرین نورماتیو-حقوقی بازاسینی تشکیل ائدن سازیش و مأموراندوملار امضالامیشدیر.[58]
آذربایجانین ائرمنیستان ایله قاراباغ مناقشه‌سی اوزرینده تورپاق مباحثه‌سی، آذربایجانین هابئله ائرمنیستان ایله 20-جی عصرده آذربایجانلی‌لارین ائرمنیستان‌دان دپورتو و کؤچورولمه‌سی مسئله‌‌سینه گؤره داوام ائدن کونفلیکتی وار.[59] خزر دنیزینین بؤلونمه پرینسیپی‌نین راضیلاشدیریلماماسی اولمادیغیندان، آذربایجانین ایران و تورکمنیستانلا سو سرحد پروبلئمی وار.[60][61] بونونلا بئله آذربایجان‌لا تورکمنیستان کپز یاتاغینا گؤره مباحثه ائدیر.[62] حاضیردا خزر دنیزینین 21 فایزی آذربایجانا مخصوصدور.[63]
2017-جی ایلده آمریکانین "Global Firepower" آراشدیرما مرکزینه گؤره، آذربایجان سلاحلی قوه‌لری دونیادا 59-جی، گونئی قافقازدا ایسه ان گوجلو و حاضیرلیقلی اوردودور.[64] 1999-جو ایلین سئنتیابر آییندان باشلایاراق آذربایجان صولح‌مراملی قوه‌لری کوسووودا، افغانیستان‌دا و عراق‌دا بین الخالق صولح‌مراملی اوردو ترکیبینده صولح‌مراملی فعالیت آپاریرلار.[65] 2011-2015-جی ایللرده آذربایجان آوروپا اؤلکه‌لری آراسیندا ان بؤیوک سلاح ادخالچیسی ایدی.[66]
2005-جی ایلدن آذربایجان جمهوریتی مدافعه صنایعسی ناظرلییی 900 آددا مختلف حربی تعییناتلی محصول، او جومله‌‌‌دن بوتون نوع دؤیوش سورساتی، مختلف تکنیکا و سلاحلار استحصال ائدیر.[67] آذربایجان‌دا استحصال اولونان سلاحلار و حربی محصول‌لاردان «استقلال» و «یالقوزاق» اسنایپر توفنگ‌لرینی، «قایا» قومبارا آتانی، گورزه پاترول ماشینی، خزری آوتوماتی و «ضربه» پوانی قئید ائتمک اولار. [68][69]
ایکینجی قاراباغ محاربه‌‌‌سینده آذربایجان سلاحلی قوه‌لری 4 اوکتیابردا جبراییل[70][71]، 17 اوکتیابردا فوضولی[72][73]، 20 اوکتیابردا زنگیلان[74][75]، 25 اوکتیابردا قوبادلی[76][77] و 8 نویابردا شوشا شهرینی اشغالدان آزاد ائدیلمیشدیر.[78][79][80] محاربه‌‌‌ده آذربایجان سلاحلی قوه‌لری 2855 نفر حربی قوللوقچوسو هلاک اولموش، 50 حربی قوللوقچو ایسه ایتکین دوشموشدور.[81]
انضباطی بؤلگو
آذربایجان پایتخت باکی‌دان کناردا، اؤلکه 65 انضباطی واحده (او جومله‌‌‌دن 59 رایون و 6 شهر) و ناخچیوان موختار جمهوریتینه (6 رایون و پایتخت ناخچیوان شهریندن عبارت اولان) بؤلونور.[82] هر بیر انضباطی واحید سئچیلمیش اجرا حاکیميتی، قانون وئریجی اورقان و انضباطی بوروکراسی طرفیندن نظارت اولونور.
جوغرافیا
آذربایجان جمهوریتی‌نین اراضیسی - 86،6 مین کیلومترمربع تشکیل ائدیر. اؤلکه °39 '24، °41 '54 قوزئی ائن دایره‌لری آراسیندا و °44 '46، °50 '45 شرق اوزونلوغوندا، پایتخت باکی °40 پارالئل اوزرینده یئرله‌شیر. سرحدلرینین عمومی اوزونلوغو 3489 کیلومتردیر. بونون 825 کیلومتری سو سرحدی‌دیر. گونئیدن ایرانلا 765 کیلومتر، تورکییه ایله 13 کیلومتر (بعضی معلومات‌لاردا 13 و یا 11 کیلومتر)، قوزئیدن روسیه ایله 391 کیلومتر، شمال-غربدن گورجوستان ایله 471 کیلومتر، غربدن ائرمنیستان ایله 1027 کیلومتر هم‌سرحددیر. ساحل خطی‌نین اوزونلوغو - 713 کیلومتر، باکی‌دان شمال قوطبونه قدر اولان مسافه 5550 کیلومتر، اکواتورا قدر اولان مسافه ایسه 4440 کیلومتردیر. آذربایجان جمهوریتی گونئی قافقازین شرق حیصه‌‌‌سینده، خزر دنیزینین غربی ساحلینده یئرله‌شیر. آذربایجانین 11،5%-ی مئشه‌لیک، 1،6%-ی سو حوضه‌‌‌‌لریندن و 50،0%-ی بئجریلن تورپاقلاردان عبارتدیر. اؤلکه‌نین اراضیسی بئش جوغرافی ولایته بؤلونور: اونلاردان دؤردو (بؤیوک قافقاز، کیچیک قافقاز، ناخچیوان، لنکران) داغلیق، بیری ایسه (کور-آراز و یا مرکزی آران) اووالیق‌دیر.
یئر کوره‌سینده معلوم اولان 2000-دن آرتیق پالچیق وولکانلاریندان 344-و آذربایجانین شرقینده و اونونلا هم‌سرحد خزر حوضهسینده یئرله‌شیر.[83] آبشئرون یاریم آداسیندا، شاماخی-قوبوستان، جنوب-شرقی شیروان رایونلاریندا و باکی آرخی پئلاغیندا یئرله‌شن وولکانلارین 100-دن آرتیغی قوبوستان‌دادیر.[84] 2007-جی ایلده «باکی و آبشئرون یاریم آداسی‌نین پالچیق وولکانلاری قروپو دؤولت طبیعت قوروغو» یارادیلاراق 52 پالچیق وولکانینا دؤولت طبیعت قوروغو استاتوسو وئریلمیشدیر.[85] اودلو قؤوسده‌کی مؤوقعینه گؤره آذربایجان زلزله‌‌‌لره مئییللی اؤلکه‌دیر.[86]
اقلیم
آذربایجان‌دا هاوا تئمپئراتورونون و آتموسفئر یاغینتی‌لارینین پایلانماسی و رژیمی‌نین خصوصيت‌لری، هابئله رطوبتلنمه شرایطی نظره آلیناراق یئر کوره‌سینده‌کی 11 اقلیم تیپیندن (و.و.کئپپئنه گؤره) 8-ی بورادا اولدوغو معین ائدیلمیشدیر.[87] جمهوریتین قوزئیینده یئرله‌شن و شمال-غربدن جنوب-شرقه اوزانان بؤیوک قافقاز داغلاری اؤلکه اراضیسی‌نین بؤیوک حیصه‌‌‌سینی شمالدان گلن سویوق هاوا کوتله‌لرینین بیر باشا تاثیریندن قورویور.[88] بونون دا نتیجه‌سینده جمهوریتین اکثر دوزنلیک و داغ اته‌یی اراضی‌لرینده سوبتروپیک اقلیم فورمالاشیر.[88] اؤلکه‌نین دوزنلیک و داغ اته‌یی اراضی‌لری گونش ایشیغی‌نین بوللوغو ایله فرقله‌نیر.[88] آذربایجان اراضیسینده اقلیمین فورمالاشماسینا آرکتیک (کارا و اسکاندیناوی آنتی سیکلونلاری)، ملایم ائنلیک‌لرین سویوق کونتینئنتال (سیبیر آنتی سیکلونو) و دنیز (آزور ماکسیمومو)، تروپیک ائنلیک‌لرین ایستی هاوا کوتله‌لری (سوبتروپیک آنتی سیکلون و جنوب سیکلونلاری)، مرکزی آسیا اوزرینده یارانان آنتی سیکلون، هابئله یئرلی آتموسفئر پروسئس‌لری تأثیر گؤستریر.[88] مرکزی و شرقی آذربایجانین قورو سوبتروپیک اقلیمی ملایم بیر قیش (دؤرد-بئش آی) و چوخ ایستی یای ایله کاراکتئریزه اولونور، تئمپئراتور اورتالاما °81 (°27) و ماکسیموم تئمپئراتور °109 (43)-ه چاتیر. °س.ن[89] ناخچیوان‌دا 2300-3300 فوت یوکسکلیک‌لرده سویوق بیر قیش و قورو، ایستی بیر یای ایله قورو بیر کونتینئنتال اقلیم حؤکم سورور. آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده اورتا درجه‌‌‌ده ایستی، قورو و یا نملی اقلیم تیپ‌لرینه راست گلینیر. داغ مئشه زوناسی اورتا درجه‌‌‌ده سویوق بیر اقلیمه مالیک‌دیر، داغ توندرا اقلیمی ایسه 10 مین فوت و داها یوکسکلیک‌لری کاراکتئریزه ائدیر. شاختالار و شدتلی قار یاغیشلاری بو جور یوکسکلیک‌لرده کئچن ایلین اوچ-دؤرد آیی عرضینده ال‌چاتماز اولور.
جنوب-شرقی آذربایجان، ایلده 47-55 دویم (1200 ایله 1400 میلیمتر) آراسیندا ان چوخ یاغینتی اولان نملی سوبتروپیک اقلیم ایله کاراکتئریزه اولونور، اکثريتی سویوق آیلاردا دوشور.[90]
آذربایجانین اورتا قیش تئمپئراتورو °4 سانتی‌گراد، اورتا یای تئمپئراتورو °26 سانتی‌گراد تشکیل ائدیر.[91] آذربایجان‌دا ان یوکسک تئمپئراتور 6 اییول 2000-جی ایلده ناخچیوان مختار جمهوریتینده قئیده آلینمیشدیر: °46 سانتی‌گراد .[92]
بیومختلفلی‌لیک
آذربایجان‌دا 9 میللی پارک، 11 دؤولت طبیعت قوروغو و 24 دؤولت طبیعت یاساقلیغی فعالیت گؤستریر.[93] عمومی‌لیک‌ده، خصوصی محافظه اولونان طبیعت اراضی اؤلکه اراضیسی‌نین 10،3%-ینی، او جمله‌‌‌دن میللی پارک‌لار 3،7%-ینی تشکیل ائدیر.[93]
آذربایجان طبیعتینده 97 نوع ممه‌لی، 357 نوع قوش، 67 نوع آمفیبی و رئپتیلی، 1 نوع ده‌ییرمی آغیز، 97 نوع بالیق، 15 میندن چوخ اونورغاسیز حئیوان نوع قئیده آلینمیشدیر.[94] حئیوان نوعلارینین جمهورینین اراضیسینده یاییلما آرئالی مختلف‌دیر.[94] آذربایجان جمهوریتی‌نین «قیرمیزی کیتاب»ینا 108 نوع حئیوانین آدی داخیل ائدیلمیشدیر.[94] اونلاردان 14 نوع ممه‌لی، 36 نوع قوش، 13 نوع سورونن و سودا-قورودا یاشایان، 5 نوع بالیق، 40 نوع حشرات‌دیر.[94] جمهورینین شیرین سولاریندا و خزر دنیزینده 30 نوع بالیق اوولانیر.[94] بو بالیقلارین چوخو کور چاییندا، کورون اطرافینداکی گؤل و آخمازلاردا، هابئله مینگه‌چئویر سو آنباریندا توتولور.[94] اوولانان بالیقلارین اکثری کئچیجی و یاریم کئچیجی‌دیر (دنیزده بؤیویور، کورو‌له‌مک اوچون چایلارا کئچیر).[94]
آذربایجانین اراضیسی زنگین فلورایا مالیک‌دیر. بورادا 4500-دن چوخ چیچکلی، عالی سورتلو بیتکی نوعو یاییلمیشدیر.[95] آذربایجان‌دا راست گلن بیتکی نوعلاری قافقازدا بیتن بیتکی نوعلارینین عمومی مقدارینین 66%-ینی تشکیل ائدیر.[95] آذربایجان‌دا اوچونجو دؤوره عاید اولان رئلیکت جینس‌لرله ده زنگین‌دیر کی، بونلارین دا نماینده‌‌لرینه بوتون زونالاردا، خصوصی‌له تالیش زوناسی اراضیسینده داها چوخ راست گلینیر.[95] بونلاردان دمیر آغاج، لنکران آکاسیسی، شابالید یارپاق پالید، بیگور، شومشاد و س. گؤسترمک اولار.[95] جمهوری‌ده 240 ائندئمیک بیتکی نوعو موجوددور.[95]
هیدروقرافیک جهتدن آذربایجان جمهوریتی خزر دنیزی حوضه‌‌‌‌‌سینه عایددیر.[96] اؤلکه‌نین هیدروقرافیک شبکه‌سی‌نین اساسینی چایلار تشکیل ائدیر.[96] جمهورینین اراضیسیندن مختلف اوزونلوقدا 8359 چای آخیر.[96] بونلاردان 8188 چایین هر بیرینین اوزونلوغو 25 کیلومتردن آزدیر.[96] اوزونلوقلاری 100 کیلومتردن چوخ اولان 24 چای واردیر.[96] جمهورینین اراضیسیندن آخان ان بؤیوک چایلار: کور، آراز، قانیخ‌چای، قابیرری، سامورچای، ترترچای، توریانچای، آغستافاچای، هکری، برگوشاد، سومقاییت‌چای، ویلش‌چای و س.[96]
اقتصاديات
اقتصاديات تاریخی
آذربایجان جمهوریتی 1991-جی ایلده دؤولت مستقلییینی برپا ائتدیکدن سونرا اقتصادی ساحه‌‌‌ده اؤز سووئرئن حقوقلارینی گئرچک‌لشدیرمه‌یه و مستقل سیاست آپارماغا باشلامیشدیر.[97] بو سیاستین باشلیجا استقامت‌لرینی مختلف مولکیت فورمالاری اساسیندا یارادیلان اقتصادی سیستم، بازار اقتصادياتینا کئچید و دونیا اقتصادياتینا اینتئقراسییا تشکیل ائتمیشدیر.[97] 1994-جو ایلده امضالانان «عصرین مقاوله‌سی» ایله باشلامیش آذربایجان‌دا سرمایه قویولوشو، خصوصی‌له انرژی سئکتورونا خارجی سرمایه اینوئستیسییالاری اوغورلو شکیلده انکشاف ائدیر.[42] 2003-جو ایلدن اعتبارا ایسه دیگر سئکتورلارا استقامت‌لندیریلمیش یئرلی و خارجی اینوئستیسییانین تشویقی مقصدی ایله انکشاف پروقراملاری حیاتا کئچیریلمه‌یه باشلاندی.[98] آذربایجان 2010-جو ایلده استحصال ائتدییی 51،509 میلیون آمریکا دولاری حجمینده عمومی داخیلی محصولو ایله دونیانین 188 اؤلکه‌سی آراسیندا 71-جی سیرادا یئر آلمیشدیر.[99]
2010-جو ایللرده آذربایجان اورتا گلیرلی اؤلکه‌یه چئوریلسه ده، اؤلکه‌ده غیر ثابتلیک، امکچی قوه‌سیندن کفایت قدر استفاده اولونماماسی و محصولدارلیغین آشاغی سويه‌‌سی داوام ائدیر.[100] حاضیردا آذربایجان‌دا یوخسوللوق و کورروپسییا اؤلکه‌نین انکشافینی کؤلگه‌‌لشدیرمه‌یه داوام ائدیر.[45] 2016-جی ایلده عمومی داخیلی محصولون تخمینا 45 فایزینی تشکیل ائدن انرژی داشیییجی‌لاریندان الده اولونموش گلیرلرین آشاغی دوشمه‌سی نتیجه‌سینده، بودجه داخیل اولمالاری، آذربایجان ماناتی‌نین مظنه‌‌‌سی، خارجی والیوتا احتیاطلاری و اؤده‌نیش بالانسی ضربه‌‌‌یه معروض قالیب.[101] همین ایلین سونوندا آذربایجان اقتصاديات پئرسپئکتیوی اوزره استراتژی یول خریطه‌سینی حاضیرلاییب.[102] پروقرامین اساس هدفی غیر نفت اسئکتورونو انکشاف ائتدیرمکله اقتصادیاتی شاخه‌لندیرمک‌دیر.[101]
آذربایجان بین الخالق والیوتا فوندو، آسیا انکشاف بانکی و آوروپا یئنیدن قورما و انکشاف بانکی‌نین عضوودور.[13] آذربایجانین ان تانینمیش شرکت‌لرینه سوکار، آذربایجان هاوا یوللاری، آذر انرژی، آذرسو، آذپترول، آککورد، آذرسئل، باکی‌سئل، نار موبیل، پالمالی گروپ و آذرسون هولدینگ عایددیر.[103][104]
صادرات
حاضیردا آذربایجان خام نفت، طبیعی قاز و نفت محصوللاری صادر ائدن اؤلکه‌دیر.[105] 2015-جی ایلده اؤلکه‌ده صادراتی‌نین حجمی 46،1 میلیون نفت اکویوالنتی تونو تشکیل ائتمیش، بونون 78،4 فایزی خام نفتین، 16،5 فایزی طبیعی قازین، 5،0 فایزی نفت محصوللارینین، 0،1 فایزی ایسه الکتریک انرژیسی‌نین پایینا دوشموشدور.[105] تزه ات (مال، تویوق و قویون اتی) آذربایجان‌دا ان چوخ استحصال ائدیلن حئیواندارلیق محصوللاری اولماقلا، ده‌ير ایفاده‌سینده حجمینه گؤره ایکینجی یئرده‌دیر.[106] بونونلا بئله، بو محصول یئرلی بازارین طلباتینی اؤده‌میر و اونون اخراجی آشاغی سويه‌‌ده‌دیر.[106] اؤلکه‌دن اساسا، اعمال ائدیلمیش و کونسرو‌لشدیریلمیش ات محصولو صادر ائدیلیر.[106]
آمریکا مرکزی کشفيات آگئنتلییی‌نین هر ایل یایینلادیغی"The World Factbook" نشری‌نین حسابات‌لارینا اساسلاناراق، 2017-جی ایل اوزره دونیانین 224 اؤلکه‌سی آراسیندا آذربایجانین صادرات رئیتینقی 78-جی سیرادا دایانیر.[107]
واردات
آذربایجانین واردات ائتدییی اساس ماللار ماشین، آوادانلیق‌لار و اونلارین حیصه‌‌‌لری، مکانیزم و الکتریک آپارات‌لاریدیر.[108] واردات‌دا اساس یئرلردن بیرینی قارا مئتال‌لار و اونلاردان حاضیرلانان مأمولاتلار توتور.[108] روسیه آذربایجانا ان چوخ مال واردات ائدن اؤلکه‌دیر.[108] آذربایجان دؤولت استاتیستیکا کومیته‌سی‌نین معلومات‌لارینا اساسا، روسیه آذربایجانین واردات ائتدییی اساس 10 محصول اوزره آپاریجی اخراجاتچی اولوب، آذربایجان‌دا بو محصول‌لارا طلباتین 37 فایزینی اؤده‌ییر.[106] او جومله‌‌‌دن آذربایجان سیقارئتین یاریدان چوخونو، برک بوغدا و مئسلی‌نین (بوغدا و چوودارین قاریشیغی) 50 فایزیندن چوخ حیصه‌‌‌سینی روسیه‌دن واردات ائدیر.[106] اؤلکه‌نین واردات ائتدییی 10 اساس محصولا اولان طلباتی‌نین 7 فایزینی ایسه، اساسا، منطقه‌نین دیگر اؤلکه‌لری اؤده‌ییر.[108] واردات‌دا اساس اؤلکه‌لر سییاهیسیندا ایکینجی یئری تورکییه توتوب و اوردان آذربایجانا 2015-جی ایلده 1 میلیارد 171 میلیون 385،43 مین دولارلیق (عمومی واردات‌دا پایی 12،70%) مال واردات اولونوب. عمومی واردات‌دا 9،19%-لیک پایا مالیک اولان آمریکادان اؤتن ایل آذربایجانا 847 میلیون 389،38 مین دولارلیق مال گؤندریلیب.[108] آذربایجان‌دا سود اعمالی موسسه‌‌لرینین سایی‌نین آزلیغی ایله یاناشی، صنایع طلباتی اوچون طبیعی سود خام مالی استحصالی‌نین حجمی ده لازمی سويه‌‌ده اولمادیغینا گؤره، اؤلکه‌یه بؤیوک مقداردا سود محصوللاری واردات ائدیلیر.[106]
توریزم
2016-جی ایلده سیاحت و توریزم صنایعی‌نین آذربایجانین عمومی داخیلی محصولونا بیر باشا تأثیری 1 میلیارد 437،3 میلیون دولار، و یا حسابات دؤورونده‌کی عمومی داخیلی محصولون عمومی حجمی‌نین 4،1 فایزی قدر اولوب.[109] عمومیتله، توریزم و سیاحت صنایعی‌نین مشغوللوغا تام تأثیری 2016-جی ایلده 609 مین ایش یئری، و یا اهالی‌نین عمومی مشغوللوغونون 13،2 فایزی قدر تشکیل ائدیب.[109]
آذربایجان‌دان یونسکونون عموم دونیا ارثی اوبیئکت‌لرینین سییاهیسینا شیروانشاه‌لار سارایی و قیز قالاسی‌نین یئرلشدییی ایچری شهر و قوبوستان دؤولت تاریخی-بدیعی قوروغو داخیل ائدیلیب.[110] آذربایجانین پوپولیار توریست مکانلاریندان باکی بولواری، فواره‌‌لر مئیدانی، آتشگاه، یانارداغ، شکی خان سارایی، مؤمنه خاتون توربه‌سی، حئیدر علی‌یئو مرکزی، هم ده اؤلکه‌نین ان بؤیوک خیزک کورورتو اولان شاه‌داغ توریزم مرکزینی قئید ائتمک اولار.[111][112][113]
پرزدنت الهام علی‌یئوین 1 سئنتیابر 2016-جی ایل تاریخلی «آذربایجان جمهوریتینده توریزمین انکشافی ایله باغلی علاوه تدبیرلر حاقیندا» سرانجامینا اساسا توریزم شوراسی یارادیلیب.[114] شورا توریزم ساحه‌‌‌سی‌نین انکشافی ایله باغلی آذربایجان جمهوریتی مدنيت و توریزم ناظرلییی ایله یاناشی، دیگر دؤولت قوروملاری آراسیندا کوردیناسییا فونکسییاسینی یئرینه یئتیریر.[114] 2016-جی ایلدن خارجی توریست‌لرین آذربایجان‌دا داها چوخ آلیش-وئریش ائتمه‌لرینه مثبت تأثیر ائدن "Tax free" سیستمی تطبیق اولونور.
علم و تکنولوژی
21-جی عصرده آذربایجان‌دا نفت و قاز «بومو»، اؤلکه‌ده علم و تکنولوژی ساحه‌‌‌لرینده وضعيتی یاخشیلاشدیرماسینا کؤمک ائتدی و آذربایجان حؤکومتی مدرن‌لشدیریلمه و ایننوواسییا یؤنلمیش کامپانییایا باشلادی. 2017-جی ایلده آذربایجان یئنی اقتصادی مودئله کئچمکله، اقتصادياتینی آنجاق اصلاحات‌لار، ایننوواسییالار، تکنولوژی‌لر و غیر نفتی سئکتورو حسابینا انکشاف ائتدیرمک استراتژیسینه باشلاییب.[115]
آذربایجان‌دا اینترنت 1993-جو ایلدن انکشاف ائتمه‌یه باشلامیشدیر.[116] ایلک سایت 1994-جو ایلده آذربایجان علملر آکادمیسینده یارادیلمیش، ایلک دؤولت اورقانی‌نین سایتی ایسه آذربایجان جمهوریتی پرزدنتی‌نین سایتی اولموشدور و 1997-جی ایلده یارادیلمیشدیر.[116] 1993-جو ایلدن یوکسک سويه‌‌لی میللی آذ دومئنی‌نین انضباطچی‌لیغی حیاتا کئچیریلیر.[116]
آذربایجان‌دا رادیو یاییمینا ایلک دفعه 1926-جی ایل نویابرین 6-دا، تئلئویزییا یاییمینا ایسه 1956-جی ایلین فئورال آیی‌نین 14-ده باشلانیلیب.[117] حاضیردا اؤلکه‌ده اهالی یاشایان اراضی‌نین 99،6%-ی 10-12- تی‌وی پروقرامدان عبارت آچیق پاکئتلی رقملی تی‌وی یاییملا احاطه ائدیلیب.[117] بوندان باشقا، گنجه، قوبا و لنکران رایونلاریندا و اطراف اراضی‌ده اؤده‌نیشلی اساسلارلا چوخ پروقراملی رقملی تی‌وی یاییم خیدمتی ده گؤستریلیر.[117]
دؤولت سويه‌‌سینده پوچتون اساسی 1501-جی ایلده صفوی‌لر دؤولتی‌نین باشچیسی شاه اسماعیل خطای طرفیندن قویولموشدور.[118] معاصر فورمادا پوچتون یارانماسی ایسه 19-جو عصرین 1-جی قرینه‌سینه تصادوف ائدیر.[118] 1818-جی ایلده گنجه شهرینده ایلک پوچت کونتورو آچیلمیشدیر.[118] 1881-جی ایل دئکابرین 6-دا باکیدا «نوبئل قارداشلاری» جمعيتی طرفیندن آذربایجان‌دا ایلک تلفون خطی چکیلمیشدیر.[119] حاضیردا آذربایجان‌دا اوچ قیسم اوپئراتورو فعالیت گؤستریر: آذرسئل، باکی‌سئل و نارموبیله (آذرفون).[120]
آذربایجان میللی آئروکوسمیک آگئنتلیگی (ماکا) آذربایجانین کوسمیک آگئنتلییی‌دیر. آگئنتلیک کوسمیک علم و تئکنیکانین نایلیت‌لریندن، آئروکوسمیک ساحه‌‌‌لرین علم و استحصال پوتانسیلیندن جمهوریتین خالق تصروفاتی و تهلوکه‌‌‌سیزلییی نامینه استفاده ائدیلمه‌سی ساحه‌‌‌سینده میللی سیاستی حیاتا کئچیریر.[121] آگئنتلیک 2013-جو ایل 8 فئورال گئجه‌سی کوسموسا آذر اسپیس 1 آدلی ایلک صونعی پئیکینی بوراخیب.[122] فرانسه قویاناسیندا کورو کوسمودروموندان رئاللاشدیریلان اوچوش گئجه ساعت 01:36 و 02:20 آراسیندا باش وئریب.[123] تئلئکومونیکاسییا پئیکی اولان آذر اسپیس-1 سس، معلومات بازاسی، اینترنت، تی‌وی و رادیو یاییم خدمت‌لری مقصدیله استفاده اولونور.[124] آذر اسپیس-2 پئیکی ایسه 25 سئنتیابر 2018-جی ایلده بوراخیلیب.[125]
اینفراسروکتور (آلت‌یاپی)
نقلیات
آذربایجان 1997-جی ایلدن آوروپادا یول حرکتی‌نین عمومی قایدالارینی و تهلوکه‌‌‌سیزلیک نورمالارینی معین ائدن بین الخالق ویانا کونوئنسییاسینا قوشولوب. آذربایجان‌دا آوتوموبیل یوللاری اؤلکه‌ده موجود اولان بوتون یول شبکه‌سینی احاطه ائدیر.[126] 2015-جی ایلین معلوماتینا اساسا، آذربایجان‌دا عمومی استفاده‌‌ده اولان آوتوموبیل یوللارینین اوزونلوغو 19002 کیلومتر تشکیل ائدیر، اونون 4645 کیلومتری جمهورینین اهميتلی، 14357 کیلومتری یئرلی اهميتلی‌دیر.[126] بو یوللاردا عمومی سایی 1463-ه یاخین 50652 پوقون مئتر اوزونلوغوندا کؤرپولر وار.[126] آوتوموبیل نقلياتینی اداره ائتمک اوچون آذربایجان جمهوریتین نقليات ناظرلییی‌نین ترکیبینده موافق اولاراق «آوتو نقلیات سرویس» و «یول نقلیات سرویس» دپارتامنت‌لری یارادیلیب.[126]
آذربایجان‌دا خیدمت گؤسترن 7 بین الخالق هاوا لیمانی وار.[13][126] اونلاردان ان بؤیویو حئیدر علی‌یئو آدینا بین الخالق هاوا لیمانی باکی شهریندن 20 کیلومتر شمال-شرقده یئرله‌شیر و شهرله علاقه‌‌‌سی 2008-جی و 2009-جو ایللرده استثمارا وئریلمیش ایکی ان معاصر آوتوسترادا ایله تامین ائدیلیر.[126] آزال و اونون استروکتور بؤلمه‌سینه عاید اولان بوتا Airways میللی بایراق داشیییجیسی‌نین قئیدیات لیمانی‌دیر.[126] آذربایجان جمهوریتی‌نین اراضیسینده فعالیت گؤسترن دیگر هاوا لیمانلاری گنجه، لنکران، ناخچیوان، قبله و زاقاتالا شهرلرینده یئرله‌شیر.[126]
1878-جی ایلده آذربایجان‌دا ایلک دمیر یولونون چکیلیشینه باشلانیلیب و 1880-جی ایلین 20 یانوار تاریخینده آذربایجان دؤولت دمیر یولو یارادیلیب.[126] حاضیردا آذربایجان دمیر یوللاری باکی‌دان تومئن، روستوو، خوارکوو، کییئو، سانکت-پئتئربورق، موسکوا، ماهاچ‌قالا کیمی استقامت‌لره گئدیش-گلیش حیاتا کئچیریر.[126] 2017-جی ایل اوکتیابرین 28-ده باکی-تبیلیسی-قارس دمیریولو خطی‌نین رسمی آچیلیش مراسیمی کئچیریلیب.[127]
1967-جی ایل نویابرین 6-دا استثمارا وئریلمیش باکی متروپولیتئنی آذربایجان‌دا یئرآلتی دمیریول خطلرینی بیر‌لشدیرن اجتماعی شهر سرنیشین نقلیاتی سیستمی‌دیر.[126] باکی متروپولیتئنی‌نین حاضیردا 25 استانسیاسی، 1 الکتریک دئپوسو و 36،6 کیلومتر اوزونلوغوندا 3 خطی وار.[126] آذربایجان‌دا چایلاری واسطه‌‌‌سی‌یله و یوکلرین اکثريتی، او جومله‌‌‌دن اؤلکه‌دن خارجه گتیریلن‌لر دمیر یولو و یوک ماشین‌لاری ایله آپاریلیر. دمیر یولو شبکه‌سی‌نین اهميتلی حیصه‌‌‌لری الکتریک‌لشدیریلمیشدیر. داشینان اساس ماللار نفت محصوللاری، تیکینتی ماتئریاللاری، تاختا و تاخیلدیر. بؤیوک بیر دمیر یولو خطی کور وادیسیندن کئچیر و باکینی گورجوستانین تبیلیسی و باتومی ایله بیر‌لشدیریر. بو یول باکی‌نین قوزئیینده‌کی خزر دنیزینه پارالئل‌دیر. آوتوموبیل نقلیاتی هم یوک، هم ده سرنیشین‌لر اوچون گئنیش استفاده اولونور. یوللار اؤلکه‌نین مختلف بؤلگه‌لرینی بیر‌لشدیریر و چوخ واخت اوجقار داغ رایونلاری ایله انضباطی مرکزلر و بؤیوک شهرلر آراسیندا یگانه قورو رابطه واسطه‌‌‌سی‌دیر.[128]
انرژی
آذربایجان‌دا نفت بومو 19-جو عصرین سونو – 20-جی عصرین اوللرینه تصادف ائدیر. همین دؤورده روتشیلد و نوبئل قارداشلاری، ائله‌جه ده روسیه امپریاسی‌نین نفت صنایعچی‌لری باکی نفتی سایه‌سینده انکشاف ائدیردی.[129] سونرا ایسه نفت یاتاقلارینین ایشلنمه‌سی و حاصیلاتی مسئله‌‌لرینه موسکودا اوتوران پارتی فونکسیونئرلری رهبرلیک ائدیردیلر.[129] یالنیز 1990-جی ایللرین اوللرینده آذربایجان مستقلیک قازاندیقدان سونرا آذربایجانلی‌لار اؤز طبیعی احتیاطلارینا صاحب چیخا بیلدیلر.[129]
آذربایجان 7 میلیارد بارئل حجمینده کشف ائدیلمیش نفت احتیاطلاری گؤستریجی‌لرینه گؤره دونیانین 19-جو، نفت حاصیلاتی‌نین حجمینه گؤره دونیانین 23-جو اؤلکه‌سی‌دیر.[99] آذربایجان 849،5 میلیارد مترمربع حجمینده کشف ائدیلمیش قاز احتیاطلارینا گؤره دونیادا 28-جی اؤلکه‌دیر.[99] 2015-جی ایلده اؤلکه‌ده عمومی استحصال حجمی 69،8 میلیون نفت اکویوالنتی تونو اولان انرژی محصوللارینین 87،5 فایزینی ایلکین انرژی محصوللاری، 9،2 فایزینی نفت اعمالی محصوللاری، 3،3 فایزینی ایستی‌لیک و الکتریک انرژیسی تشکیل ائتمیشدیر.[105] ترانسفورماسییا سئکتورونون پروسئس‌لرینده الکتریک و ایستی‌لیک انرژیسی‌نین استحصالینا صرف اولونان یاناجاق اؤز عکسینی تاپمیش و اونون 92،9 فایزینی طبیعی قاز، 7،0 فایزینی مازوت و 0،1 فایزینی ایسه دیزئل یاناجاقلاری تشکیل ائتمیشدیر.[105] سون استهلاکین 37،7 فایزی ائو تصرفات‌لارینین، 26،6 فایزی نقلیاتین، 23،1 فایزی صنایع و تیکینتی‌نین، 12،6 فایزی ایسه اقتصادياتی‌نین دیگر ساحه‌‌‌لرینین پایینا دوشور.[105] اؤلکه‌ده آلتئرناتیو و برپا اولونان انرژی ساحه‌‌‌سینده اداره ائتمه سیستمی‌نین تکمیل‌لشدیریلمه‌سی مقصدی ایله آذربایجان جمهوریتی‌نین پرزدنتی‌نین 1 فئورال 2013-جو ایل تاریخلی فرمانی ایله آذربایجان جمهوریتی‌نین آلتئرناتیو و برپا اولونان انرژی منبع‌لری اوزره دؤولت آگئنتلییی یارادیلمیشدیر.[130] 2017-جی ایلده باکیدا آذری-چیراق-گونشلی بلوکونون 2050-جی ایله‌دک ایشله‌نیلمه‌سینه دایر مقاوله امضالانمیشدیر.[131]
دموقرافی
2020-جی ایلین اولینده آذربایجان جمهوریتی‌نین اهالیسی‌نین سایی 10.11 میلیون اولموشدور.[132] اهالی‌نین 53%-ی شهر، 47%-ی کند یئرلرینده یاشاییر.[132] اهالی‌نین 49،9%-ی کیشی‌لردن، 50،1%-ی فایزی ایسه قادینلاردان عبارتدیر.[132] آذربایجان اهالیسی‌نین 91،6%-ی تورکدور.[1]
آذربایجان‌دا میللی آزلیقلار اؤلکه اهالیسی‌نین 8،4%-ی تشکیل ائدیر.[1] یئرلی خالقلاردان ان چوخ اوستونلوک تشکیل ائدنلر لزگی‌لر، ائرمنی‌لر، روس‌لار و تالیش‌لار، ائله‌جه ده آوارلار کیمی کیچیک ائتنیک قروپ‌لاردیر.[132] آذربایجانین بؤیوک حیصه‌‌‌سی اؤلکه‌نی مولتیکولتورال دؤولت کیمی گؤرور.[133]
1994-جو ایلین فئورالیندا آذربایجانین پرزیدنتی حئیدر علی‌یئو تورکییه جومهوريتینه سفری زامانی آذربایجان و تورکییه آراسینداکی مناسبت‌لری کاراکتئریزه ائتمک اوچون «بیر میللت، ایکی دؤولت» کونسئپسییاسینی یاراتمیشدیر.[134] 1995-جی ایلده قبول اولونموش آذربایجان جمهوریتی‌نین آنایاساسی منشأ‌ییندن، عرقیندن، دینیندن و دیلیندن آسیلی اولمایاراق هر کسین حوقوق و آزادلیقلارینا حؤرمتی تامین ائدیر.[1] آذربایجان جمهوریتی‌نین سووئرئنلییی حاقیندا آنایاسا آکتی آذربایجان جمهوریتی‌نین بوتون وطنداشلارینین قانون قارشیسیندا برابر اولدوغونو تصدیق ائدیر.[1] 2001-جی ایلده آذربایجان جمهوریتی آوروپا شوراسی‌نین رئگیونال و یا آزلیق دیللری حاقیندا آوروپا خارتیاسینی امضالامیشدیر.[1] 2016-جی ایلده آذربایجان جمهوریتی پرزدنتی الهام علی‌یئو «مولتی کولتورالیزم ایلی» اعلان ائدیلمه‌سی حاقیندا سرانجام امضالامیشدیر.[135]
مختلف میللی آزلیقلارین نمایندهلری آذربایجانین دؤولت قوروملاریندا گئنیش تمثیل اولونموشلار.[1] میللی آزلیقلارین سیخ یاشادیغی اراضی‌ده یئرلی اهالی‌نین نمایندهلری یئرلی حاکیميت اورقانلاریندا رهبر وظیفه‌‌‌لری توتور.[1] میللی آزلیقلارا منصوب شخص‌لر آذربایجان جمهوریتی پرزدنتی‌نین اجرا آپاراتیندا، آذربایجان جمهوریتی‌نین میللی مجلیسی، آذربایجان جمهوریتی ناظرلر کابینئتی، آذربایجان جمهوریتی کونستیتوسییا محکمه‌‌سی، آذربایجان جمهوریتی مرکزی سئچکی کومیته‌سی، حقوق-محافظه اورقانلاری و دیگر دؤولت قوروملاریندا چالیشیر.[1] میللی آزلیقلارین نمایندهلری میللی مجلیسین بعضی دایمی کومیته‌لرینین صدری و یا صدر معاونی وظیفه‌‌‌سینده چالیشیر.[1]
دموقرافیک قورولوشداکی دهيیشیکلیکلر بیر نئچه سوسیال نتیجه‌یه سبب اولموشدور.[138] خصوصا 1991-جی ایلدن باشلایاراق اؤلکه‌ده مهاجرت سالدوسو منفی کاراکتئر داشیمیشدیر، اهالی اساسا «قاستاربایتئر» کیمی روسیه‌یه مهاجرت ائتمیشدیر.[138] حاضیردا آذربایجان‌دا اساسا داخیلی مهاجرت موجوددور.[138] بئله کی، سون دؤورلرده اهالی‌نین اینتئنسیو اولاراق باکی شهرینده، اونون اطرافیندا و آبشئرون یاریم آداسی‌نین دیگر منطقه‌‌‌لرینده جمع‌لنمه‌سی داوام ائدیر.[138] 2000-جی ایللرده آذربایجان‌دا نفت حاصیلاتی‌نین و صادراتی‌نین سیچراییشلا آرتماسی نتیجه‌سینده اؤلکه‌نین میللی گلیری دفعه‌‌لرله آرتمیش، بونا اویغون اولاراق اهالی‌نین گلیرلری ده خئیلی درجه‌‌‌ده یوکسلمیشدیر[139].
بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی‌نین انکشاف پروقرامی‌نین هر ایل نشر ائتدییی «انسان انکشافی حساباتی» چرچیوه‌سینده ترتیب ائدیلن انسان انکشافی ایندئکسی‌نین تحلیلی گؤستریر کی، آذربایجان 2011-جی ایلده انسان انکشافی ایندئکسینه گؤره 187 اؤلکه آراسیندا 91-جی، حیات کیفيتی ایندئکسی ایله 111 اؤلکه آراسیندا 86-جی یئرده‌دیر.[99] 2016-جی ایلده Mercer Human Resource" Consulting" بین الخالق کونسالتینق شرکتی‌نین آراشدیرماسیندا، نتیجه‌سینده معلوم اولوب کی، باهالیلیغینا گؤره، 214 شهر آراسیندا باکی 172-جی یئرده‌دیر.[140] 2012-جی ایلدن فعالیت گؤسترن آسان خدمت مرکزلری – دؤولت اورقانلاری طرفیندن گؤستریلن خیدمت‌لرین واحید و علاقه‌‌‌لندیریلمیش فورمادا حیاتا کئچیریلمه‌سینی تامین ائدیر.[141]
دین
آذربایجان آنایاساسی‌نین 48-جی ماده‌‌سینه گؤره آذربایجان‌دا هر کس ایسته‌دییی دینه اعتقاد ائتمک‌ده سربست‌دیر.[142][143] 2015-جی ایلین استاتیستیک تخمین‌لرینه گؤره، آذربایجان‌دا یاشایان اهالی‌نین 93،4%-ی مسلمان، 3،1%-ی خریستیان، 3% ایسه هر هانسی بیر دینه باغلی دئییل‌دیر.[144] یئرده قالان 0،5%-ه ایسه دیگر دینین منصوب‌لاری عایددیر.[144] آذربایجان‌دا 28-ی غیر اسلام اولماقلا 784 دینی اجماع فعالیت گؤستریر.[145]
مسلمان اهالیسی‌نین 85 فایزی شیعه، 15 فایزی ایسه سوننولردیر.[146] [147] خریستیان‌لارین بؤیوک اکثريتی روس پراووسلاولاریدیر.[147] خریستیانلار باکی و بیر سیرا دیگر شهرلرده جمع حالیندا یاشاییرلار. اؤلکه‌نین20 مین نفرلیک یهودی اجماعسی‌نین بؤیوک حیصه‌‌‌سی باکیدا یاشاییر.[147] قوبادا و باشقا اراضی‌ده ده کیچیک اجماعلار موجوددور.[147]
شیعه‌‌‌لر، سوننولر، روس پراووسلاولاری و یهودی‌لر اؤلکه‌نین عنعنهوی دینی قروپلاری حساب اولونورلار.[147] لوتئرانلارین، روما کاتولیک‌لرینین، باپتیست‌لرین، مولوکان‌لارین، یئددینجی گونون آدوئنتیست‌لرینین و بهائی‌لرین کیچیک اجماعلاری اؤلکه‌ده یوز ایلدن آرتیقدیر کی موجوددور.[147] 1991-جی ایلده آذربایجان مستقلیک الده ائدیلدیکدن بری «وهابی» و سلفی مسلمان‌لار، اللینجی‌لر و دیگر یئوانگئلیست خریستیانلار، او جومله‌‌‌دن یئهووانین شاهیدلری و هاری کریشنا کیمی حؤکومتین اجنبی و یا «غیر عنعنهوی» اجماع کیمی حساب ائتدییی دینی قروپ‌لار یارانمیشدیر.[147] روس پراووسلاو و یا ائرمنی پراووسلاو کیلسه‌سی‌نین عضولری اهالی‌نین چوخ آز بیر حیصه‌‌‌سینی تشکیل ائدیر.[148]
دیل
آذربایجان جمهوریتی‌نین رسمی دؤولت دیلی – آذربایجان دیلی (آذربایجان تورکجه‌سی)دیر.[149] آذربایجان دیلی گئنئولوژی تصنیفاتا گؤره تورک دیللریندن بیری اولوب، همین دیل عایله‌‌‌سی‌نین اوغوز قولونا داخیلدیر و ان یاخین قوهوملاری اولان تورکییه تورکجه‌سی، تورکمن تورکجه‌سی و قاقاوز تورکجه‌سی ایله بیرلیک‌ده اراضی پرینسیپینه گؤره تورک دیللری آرئالی‌نین جنوب-غرب قروپونو تشکیل ائدیرلر.[149] آذربایجان یازیلی ادبی دیلی‌نین تاریخی ایسه هله‌لیک الده اولان ماتئریاللارا گؤره 13-جی عصردن باشلاییر.[149]
آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فونئم ترکیبینده 15 صایت و 25 صامت واردیر. بو 40 فونئم آذربایجان الفباسیندا 32 حرفله اشاره ائدیلیر.[149] آذربایجان تورکجه‌سی‌نین مورفولوژی قورولوشونا اساس (اسم، صفت، سای، عوضلیک، ظرف، فعل) و کؤمکچی (قوشما، باغلاییجی، ادات، مودال سؤزلر، ندا) نطق حیصه‌‌‌لری داخیلدیر. آذربایجان تورکجه‌سینده اسمین 6 حالی (آدلیق، یییه‌لیک، یؤنلوک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیشلیق)، فعلین 5 (شهودی کئچمیش، نقلی کئچمیش، ایندیکی، قطعی گله‌جک، غیر قطعی گله‌جک) زامانی وار.[149] فعلین شکیل کاتئقوریسی 6 فورمانی (امر، آرزو، شرط، واجب، لازم، خبر) احاطه ائدیر.[149] آذربایجان تورکجه‌سی‌نین دیالکت و شیوه‌لری دؤرد قروپ‌دان عبارتدیر.[149]
حاضیردا آذربایجان‌دا لاتین قرافیکاسی اساسیندا یارادیلمیش آذربایجان الفباسیندان استفاده ائدیلیر.[149] دؤولت و اؤزل مکتب‌لرده درسلر آذربایجان تورکجه‌سینده کئچیریلیر، ائله‌جه ده، اینگیلیس و روس دیلی تدریس اولونور.[150]
تحصیل
آذربایجان‌دا تحصیل 6 ایله 17 یاش آراسیندا اجباری‌دیر. ابتدایی تحصیل 6 یاشدان باشلاییر؛ 10 یاشیندا باشلایان اورتا تحصیل سیراسی‌یلا بئش و ایکی ایللیک ایکی دؤوردن عبارتدیر. اساس تدریس دیلی آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر، باخمایاراق کی، عالی تحصیلده بعضی تکنیکی ساحله اوزره روس دیلینه اوستونلوک وئریر. سووئت دؤورونده ساوادسیزلیق پراکتیک اولاراق آرادان قالدیریلدی و عالی تحصیل اینستیتوتلاری، تدقیقات مرکزلری و بنزر قوروملار شبکه‌سی قورولدو.
بیر سیرا اونیوئرسیتئت‌لر و تدریس اینستیتوتلاری باکیدا یئرله‌شیر. آذربایجان‌دا عمومی اورتا مکتب تحصیلی اوچ پیلله‌دن - ابتدایی، عمومی اورتا و تام اورتا تحصیلدن عبارتدیر و عمومی اورتا مکتب تحصیلی آلتی یاشدان باشلانیر.[151] اؤلکه‌ده 4481 عموم تحصیل مکتبی، 107 پئشه اختصاص تحصیلی موسسهلری، 61 اورتا اختصاص مکتبی و 53 عالی مکتبی فعالیت گؤستریر.[152][153] آذربایجان‌دا 15 و یوخاری یاش آراسیندا اولان اهالی‌نین ساوادلی‌لیق درجه‌‌‌سی 99،8 فایزدیر.[154] بونلار آراسیندا تجارت، ماليه و اداره ائتمه فاکولته‌لرینی اؤزونده بیر‌لشدیرن آذربایجان دؤولت اقتصاد اونیوئرسیتئتی (1929-جو ایلده قورولموشدور)؛ روس، اینگیلیس و فرانسیز فاکولته‌لرینی اؤزونده بیر‌لشدیرن آذربایجان دؤولت دیللر اونیوئرسیتئتی (تأسیسچی‌سی 1937؛ موجود آدی و استاتوسو، 2000)؛ آذربایجان دؤولت مدنيت و گؤزل صنعت‌لر اونیوئرسیتئتی (1945-جی ایلده قورولموشدور)؛ استوماتولوگییا، پئدیاترییا، عمومی طب و اجزاچی‌لیق فاکولته‌لرینی اؤزونده بیر‌لشدیرن آذربایجان طب اونیوئرسیتئتی (قورولوشو 1930)؛ و ماشین علملری، مئتاللورگییا، رادیوتکنیکا و رابطه و نقلیات ساحه‌‌‌لرینی احاطه ائدن تحصیل تکلیف ائدن آذربایجان تکنیکی اونیوئرسیتئتی (1950-جی ایلده قورولموشدور). باکیدا دا یئرله‌شن آذربایجان میللی علملر آکادمیاسی (قورولوشو 1945)، کیبئرنئتیکا، فیزیک اینستیتوتلاری، کیمیه‌وی تکنولوژینین نظری پروبلئملری، نفت کیمیاسی پروسئس‌لری و ژنتیک دا داخیل اولماقلا تدقیقات مرکزلرینین فعالیتینی علاقه‌‌‌لندیریر.[155]
آذربایجانین ان مشهور اونیوئرسیتئت‌لری خزر اونیوئرسیتئتی، آذربایجان دؤولت نفت و صنایع اونیوئرسیتئتی، باکی دؤولت اونیوئرسیتئتی و آدا اونیوئرسیتئتی‌دیر.[156] بیرلشمیش میللت‌لر تشکلاتی‌نین حاضیرلادیغی «انسان انکشافی حساباتی 2014»-ده آذربایجان انسان انکشافی ایندئکسینه گؤره 187 اؤلکه آراسیندا 76-جی یئری توتوب.[154]
صیحیه
2005-جی ایلده آمئا ال یازمالار اینستیتوتوندا ساخلانیلان طبابت و اجزاچی‌لیق ایشی اوزره اورتا عصر ال یازمالاریندان اوچو - ابن سینانین «طب علمی‌نین قانونو» اثری (ایکی جیلد)، روستم جورجانی‌نین «نظام شاهین احتیاطلاری» اثری، ابو القاسم الزهراوی‌نین «المقاله السلسون» اثری آذربایجان‌دا یونسکونون دونیا سند ارثی «دونیانین یادداشی» سییاهیسینا داخیل ائدیلیب.[157]
2016-جی ایلده بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی‌نین رسمیسی‌نین بیلدیرمه‌سینه گؤره، آذربایجان‌دا کیشی‌لرین اورتا عؤمرو 69.6، قادینلاردا ایسه تقریبا 76 ایلدیر.[158] 2016-جی ایلین اولینه اؤلکه‌ده 32،5 مین حکیم و 54،9 مین اورتا طب ایشچیسی چالیشدیغی 559 خسته‌خانا، 1750 آمبولاتور-پولیکلینیک، 79 تعجیلی طبی یاردیم استانسیاسی (شؤعبه‌سی)، 137 قادین مصلحت‌خاناسی، 250 اوشاق پولیکلینیک و آمبولاتوریالاری، 68 ساناتورییا-استراحت موسسهلری فعالیت گؤسترمیشدیر.[159]
آذربایجان‌دا ساغلاملیق خیدمتی میللی و یئرلی حؤکومت‌لر طرفیندن تامین ائدیلیر.[160] اؤده‌نیشلی شخصی طبی خیدمت ده تکلیف اولونور.[160] سیغورتاسی اولمایان شخص‌لر ایشه گؤتورنلر واسطه‌‌‌سی‌له یئرلی حؤکومت‌لر طرفیندن اداره اولونان میللی ساغلاملیق-سیغورتا پروقرامیندا اشتراک ائده بیلرلر. خسته‌لر ایسته‌دیک‌لری حکیمی و یا ساغلاملیق موسسه‌‌سینی سئچمک‌ده سربست‌دیرلر.[160]
مدنیت
آذربایجان‌دا مدنيتین انکشافینا تاریخا منطقه‌ده باش وئرن سیاسی و حربی حادثه‌‌‌لر و آذربایجانین شرقله غربی بیر‌لشدیرن اراضی‌ده یئرلشمه‌سی تأثیر ائدیب. آذربایجان‌دان یونسکونون غیر مادی مدنی ارث سییاهیسینا موغام، آشیق صنعتی، نوروز بایرامی، خالچا توخوجولوغو عنعنهوی صنعتی، تار ایفاچی‌لیق صنعتی، قاراباغ آتی ایله اوینانیلان چووقان اویونو، کلاغایی، لاهیج میسگرلیک صنعتی، لاواش بیشیرمه عنعنه‌‌سی داخیل ائدیلیب.[161]
اینجه‌صعنت
آذربایجان اراضیسینده ان قدیم مادی مدنيت نمونه‌لری میلاددان اول 8-جی مین ایللییه تصادف ائدیر.[162] تصویری صنعتین ان قدیم نمونه‌لری آراسیندا میلاددان اول 8-5-جی عصرلردن قالمیش قوبوستان قایا تصویرلری، کلبه‌جر رایونونون زالخا گؤلو اطرافیندا آیی چینقیلی و پری چینقیل داغلارینداکی تونج دؤورونون باشلانغیجینا (میلاددان اول 3-جو مین ایللیک) عاید رسملر، اوردوباد شهریندن قوزئی‌ده گمی‌قایا داغلارینداکی قایا اوستو تصویرلر مستثنا اهميته مالیک‌دیر.[162]
14-8-جی عصرلرده ماراغا، تبریز و آذربایجانین باشقا شهرلرینده خطاطلیق و مینیاتور صنعتی سرعتله انکشاف ائتمیش، تبریز شهری شرقده بدیعی یارادیجی‌لیغین، کیتاب صنعتی، کاللیقرافییا و مینیاتور بویاکارلیغی‌نین ان قدرتلی مرکزینه چئوریلمیشدی.[162] 19-جو عصرین اوللرینده آذربایجانین قوزئیینین روسیه‌یه بیر‌لشدیریلمه‌سی ایله آذربایجان تصویری صنعتینده رئالیست تمایوللر گئتدیکجه گوجله‌نیر، بدیعی یارادیجی‌لیغین یئنی نوع و ژانرلاری مئیدانا گلیر. «موللا نصر‌الدین» و دیگر ژورناللارین، ائله‌جه ده کیتاب نشری ایله باغلی ساتیریک قرافیک و ایللوستراسییا ژانرالاری یارانیر.[163] «موللا نصر‌الدین» ژورنالی‌نین رسامی عظیم عظیم‌زاده دؤورون اجتماعی-سیاسی پروبلئملری ایله سسله‌شن رئالیست قرافیک صنعتی ساحه‌‌‌سینده گئنیش فعالیت گؤستریرلر. آذربایجان ساتیریک قرافیکی‌نین بانیسی عظیم‌زاده اجتماعی برابیرسیزلییی، جهالتی، فاناتیزمی، چاریزم ظولمونو افشا ائدن کسکین کاریکاتورالار، شارژلار یارادیر.[163] معاصر ساتیریک قرافیکین انکشافی اساسا کیرپی ژورنالی‌نین فعالیتی ایله باغلی‌دیر.
آذربایجان خالچا صنعتی‌نین علم ساحه‌‌‌سی کیمی اؤیره‌نیلمه‌سی و پئشه‌کار رساملارین یارادیجیلیغیندا معاصر انکشافی آذربایجانین خالق رسامی لطیف کریم اووون آدی ایله باغلی‌دیر. شرق، او جومله‌‌‌دن آذربایجان خالچاسی و دئکوراتیو - تطبیقی صنعتی‌نین ماهر بیلیجیسی، گؤرکملی اورنامئنتالیست - رسام، تدقیقاتچی عالیم کیمی تانینان لطیف کریم اوو اوزون ایللر آذربایجان خالچالارینی تدقیق ائتمیش، آذربایجان دئکوراتیو صنعتینی یئنی اورنامئنت‌لرله زنگین‌لشدیرمیش، عنعنهوی بزک ائلئمئنت‌لری اساسیندا یئنی دئکوراتیو موتیولر یاراتمیشدیر. آذربایجان خالچالاری 2010-جو ایلین نویابر آییندا یونسکونون «غیر مادی مدنی ارث» سییاهیسینا سالینمیشدیر.[164][165]
آذربایجان مدنيتی ایله آوروپا مدنيتی‌نین قارشیلیقلی تأثیری اهميتلی نتیجه‌لر دوغورموشدور. بهروز کنگرلی عظیم عظیم‌زاده ایله بیرلیک‌ده سووئت آذربایجانی‌نین تصویری صنعتی‌نین تمللرینی آتمیشدیر. 20-جی عصرده فعالیت گؤسترن مشهور آذربایجان رساملاری طاهیر سالاح اوو، ستار بهلول‌زاده، میکاییل عبدالله‌یئو، ویدادی نریمان بی اوو، راسیم بابایئو، غظنفر خالیق اوو و توغرول نریمان بی اوو ایدی.[166]
ادبيات
آذربایجان ادبياتی‌نین ان قدیم نمونه‌لری زردوشت پئیغمبره عاید ائدیلن «آوئستا» کیتابی و کیتابی-دده قورقود داستانی‌دیر. اورتا عصرلر آذربایجان‌دا ادبياتی‌نین انکشافیندا اهمیتلی رولو عزالدین حسن اوغلو، عمادالدین نسیمی، قاضی برهان الدین، محمد فوضولی و نظامی گنجه‌وی اوینامیشلار. اورتا عصرلرین دیگر پارلاق سیمالاریندان موللا ولی ویدادینی و آذربایجان ادبياتیندا رئالیزمین اساسینی قویان موللا پناه واقیفی قئید ائتمک اولار. همین دؤورده آذربایجان آشیق صنعتی‌نین ماهیر ایجراچی‌لارینا آشیق قوربانی، ساری آشیق، خسته قاسیم، آشیق عباس توفارقانلی، آشیق والئح، آشیق علسگر و س. آشیقلاری میثال چکمک اولار.
19-جو عصرده آذربایجان ادبياتی غرب ادبياتینا اینتئقراسییا ائتمه‌یه باشلامیشدیر. بو دؤورده قاسم بی ذاکر، سید عظیم شیروانی، خورشیدبانو ناتوان، عباس قولو آغا باکیخانوو، میرزه شفی واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی، جلیل محمد قولوزاده کیمی شاعر و یازیچی‌لار یئتیشدی. 19-جو عصرین اورتالاریندا میرزه فتحعلی آخوندزاده یازدیغی 6 کومدی («حکایت ملا ابراهیم-خلیل کیمیاگر»، «حکایت موسیؤ ژوردان حکیم نباتات»، «درویش مستعلی شاه جادوکون مشهور»، «سرگذشت وزیر خان لنکران»، «حکایت خرس قولدورباسان»، «سرگذشت مرد خسیس» و «مرافعه وکیل‌لرینین حکایتی») ایله آذربایجان ادبياتیندا یئنی ژانرین – دراماتورژینین اساسینی قویور. او، هابئله آذربایجان ادبی تنقیدینین اساسینی قویموش، «مسلمان دونیاسی‌نین مولیئری» آدلاندیریلمیشدیر.[167] 1896-جی ایلده نجف بی وزیر اوو ایلک آذربایجان تراژدیسی اولان «مصیبت فخرالدین»ی یازمیشدیر.[168] نریمان نریمان اوو ایلک آذربایجان تاریخی تراژدیسی اولان «نادر شاه»ین مولفی‌دیر.[169] سکینه آخوندزاده آذربایجان ادبياتیندا ایلک قادین دراماتوقدور.[170] 20-جی عصرین اوللرینده محمد هادی، هابئله حسین جاوید و عباس صحت آذربایجان ادبياتیندا رومانتیزمین اساسی قویور. میرزه علی اکبر صابر ایسه شرقده صابر ادبی مکتبی‌نین اساسینی قویور.
سووئت دؤورو آذربایجانی‌نین یازیچی‌لارینا رسول رضا، محمد سعید اوردوبادی، سلیمان ثانی آخوند اوو، میرزه ابراهیم اوو، انور محمدخانلی، صمد وورغون داخیلدیر. معاصر دؤور آذربایجان یازیچی‌لاری آراسیندا ان مشهورلاری کینودراماتورق روستم ابراهیم بی اوو و دئدئکتیو رومانلارین مولفی چینگیز عبدالله‌یئودیر. ان مشهور آذربایجان شاعرلرینه ایسه بختیار واهابزاده، خلیل رضا اولوتورک، نصرت کسمنلی، رامیز رؤوشن، بابا پونهان میثال گؤستریله بیلر.[171]
موسیقی
آذربایجان موسیقیسی ائکلئکتیک و چوخ شاخه‌لی‌دیر. آذربایجانین سیملی موسیقی آلت‌لرینه قوپوز، چوغور، چقانه، بربط، چنگ، رود، سنتور، تار، کامانچا، قانون، ساز، شیروان تنبورو، نفسلی موسیقی آلت‌لرینه ایسه تولوم، نئی، زورنا، بالابان، توتک داخیلدیر.[172] آذربایجانین خالق موسیقی ژانرلاری اولان موغام، مئی‌خانا و آذربایجان آشیق یارادیجیلیغی آذربایجان مدنيتی‌نین آیریلماز حیصه‌‌‌سی‌دیر.[173]
آذربایجان غرب کلاسیک موسیقیسی ایله 20-جی عصرده تانیش اولموشدور و بو آذربایجان کلاسیک موسیقیسی ژانرینی فورمالاشمیشدیر. 1907-جی ایلده «لیلی و مجنون»و بستله‌ین اوزئییر حاجی بی اوو آذربایجان اوپئرا صنعتی‌نین اساسینی قویدو. بو اوپئرا نه اینکی آذربایجان‌دا، هابئله اسلام عالمینده یازیلان ایلک اوپئرا ایدی.[174] آذربایجان‌دا معاصر پئشه‌کار بالئت صنعتی‌نین منشأ‌یی میللی اوپئرا و اوپئرئتانین انکشافی ایله علاقه‌داردیر. اؤلکه‌ده هم ده آذربایجان جازی، آذربایجان روکو، آذربایجان هیپ-هوپو کیمی معاصر موسیقی ژانرلاری دایم انکشاف ائدیر. آذربایجان پوپ موسیقیسی ایسه 2011-جی ایلده ائلدار قاسیم اوو و نگار جامال دوئتی‌نین ایفا ائتدییی "Running Scared" آدلی ماهنی آذربایجانین ایلک قالیبیتی اولاراق آوروویزییا ماهنی مسابقه‌‌سی‌نین تاریخینه دوشموشدور[175].
کینئماتوقرافییا
آذربایجان کینو صنعتی‌نین تاریخی 1898-جی ایل اییونون 21-دن باشلاییر.[176] ایلک فیلملر فوتوقراف و ناصر آلکساندر میشون طرفیندن چکیلمیش خرونیکا سوژئت‌لری («بی‌بی هئیبت‌ده نفت فونتانی یانغینی»، «بالاخانی‌دا نفت فونتانی»، «شهر باغیندا خالق گزینتیسی»، «قافقاز رقصی» و س.) و بیر بدیعی کینوسوژئتدن («ایلیشدین») عبارت ایدی.[176] 1915-جی ایلده آدی چکیلن جمعيت نفت صنایعچی‌لرینین پولو ایله ابراهیم بی موسی بی اووون «نفت و میلیونلار سلطنتینده» رومانی اساسیندا عینی آدلی ایلک آذربایجان بدیعی فیلمی‌نین چکیلیشینه باشلادی.[176] فیلمی چکمک اوچون پئتئربورق‌دان رئژیسسور بوریس سوئتلوو دعوت اولونموشدو.[176] طبیعت منظره‌لری باکیدا و اطراف کندلرده، پاویلیون‌لا باغلی صحنه‌‌‌لر ایسه طیفلیس‌ده چکیلیردی.[176] فیلمده لوطفعلی بی رولونو حسین عربلینسکی اوینامیشدیر.[176] 1916-جی ایلده باکیدا اوزئییر حاجی بی اووون «آرشین مال آلان» اوپئرئتاسی اساسیندا ایلک آذربایجان کینوکومئدیسی چکیلدی. آذربایجان خالق جمهوريتی 1919-جو ایلده اؤزونون ایل دؤنومونو بایرام ائتدییی گونلرده کینئماتوقرافچی‌لار اونو لئنته آلمیش، «آذربایجانین مستقلییی‌نین ایل دؤنومو مناسبتی‌له طنطنه» آدلی تام‌متراژلی سندلی فیلم یاراتمیش و او، همین ایلین اییول آییندا ائکرانلاردا گئنیش نمایش ائتدیریلمیشدیر.[176]
1950-جی ایللرینین ایکینجی یاریسیندان سونرا، خصوصی‌له 1960-جی ایللرین سونوندا آذربایجان کینوسوندا بیر جانلانما عمله گلدی.[176] بو ایللرده کینو استودیو «او اولماسین، بو اولسون»، «بیر محله‌‌‌دن ایکی نفر»، «اوزاق ساحل‌لرده»، «بیر قالانین سیرری»، «تلفونچو قیز»، «یئنیلمز باتالیون»، «اوشاقلیغین سون گئجه‌سی»، «بیر جنوب شهرینده»، «بیزیم جبیش معلیم»، «دلی کور»، «شریکلی چؤرک» کیمی صنعت اثرلری یارادیلدی.[176] 1970-1990-جی ایللری آذربایجان کینوسونون گلیشمه دؤورو آدلاندیریرلار.[176] همین دؤورده چکیلمیش بیر سیرا کینو اثرلرینده، او جومله‌‌‌دن «سئویل»، «دده قورقود»، «یئددی اوغول ایسترم»، «آخیرینجی آشیریم»، «گون کئچدی»، «نسیمی»، «آد گونو»، «بابک»، «تکجه آدانی اؤزونله آپارا بیلمزسن»، «آتلاری یهرله‌یین»، «یاراماز»، «فریاد» فیلملرینده تاریخی و معاصر حیاتا مختلف باخیشلار، انسان عاملی، کاراکتئرلرین تحلیلی، گنجلرین فورمالاشماسی، معنوی-اخلاقی پروبلئم‌لرین قالدیریلماسی و س. مسئله‌‌لر اساس یئر توتوردو[176].
سووئت‌لر داغیلدیغیندان سونرا ایلک دؤورده آذربایجان‌دا باش وئرن معلوم حادثه‌‌‌لر، حاکیميت اوغروندا گئدن مبارزه، قاراباغ محاربه‌‌‌سی و س. آذربایجان کینئماتوقرافینی انکشافدان ساخلاییب، حتی تنزوله اوغراتدی.[176] آنجاق 2000-جی ایللرین سونوندا آذربایجان کینئماتوقرافی اؤزونو برپا ائتمه‌یه باشلادی، «اووسونچو»، «آرخادا قالمیش گله‌جک»، «قالا»، «ساحه»، «چؤلچو»، «بوتا»، «دولو»، «نابات»، «نار باغی» کیمی فیلملر بیر سیرا دونیا کینو فئستیواللاریندا اشتراک ائتمیش و موکافات‌لار قازانمیشدیر.[177][178][179] اونلاردان بعضی‌لری آمریکا کینو آکادمیسی‌نین تأسیس ائتدییی «اوسکار» موکافاتی‌نین «ان یاخشی یابانجی فیلم» نومیناسینا نامیزدلییینی ایره‌لی سورموشدور و بیر سیرا بین الخالق فئستیواللاردا اوغور قازانمیشدیر.[180][181]
معمارلیق
آذربایجان معمارلیغی شرق و غرب المنت‌لریندن عبارتدیر.[182] 12-10 یوز ایللیک‌لرده آذربایجان‌دا مختلف معمارلیق مکتب‌لری یارانمیشدیر.[183] بونلار آران، تبریز، ناخچیوان، شیروان، آبشئرون معمارلیق مکتب‌لریدیر. بو معمارلیق مکتب‌لری آراسیندا عمومی اوسلوب یاخینلیغی وار ایدی.[183] متناسب قورولوشلو، زنگین دئکورلو قله‌واری توربه‌لر و دیگر تیکیلی‌لرده ناخچیوان مکتبی‌نین اوسلوب اؤزللیک‌لری عکسینی تاپیب. بو مکتبین ان یوکسک زیروه‌سینی ناخچیوان‌داکی یوسف کوسئییر اوغلو توربه‌سی و مؤمینه خاتون توربه‌لرینین، ائله‌جه ده حاضیردا موجود اولمایان دینی تیکیلی‌لر کومپلئکسی‌نین مولفی معمار عجمی ناخچیوانی یارادیجیلیغی تشکیل ائدیر[183].
معاصر آذربایجان‌دا قیز قالاسی و شیروانشاه‌لار سارایی کیمی بیر چوخ قدیم معمارلیق خزینه‌لری ایندییه کیمی قورونوب قالمیشدیر. سووئت دؤورو آذربایجان معمارلیغی‌نین ایلک مرحله‌‌‌سی باکی اطرافیندا فحله قصبه‌‌‌لرینین (بینقه‌دی، باکیخانوو، مونتین، محمدیاروو) سالینماسی ایله علاقه‌دار اولوب.[183] فابریک، زاوود، آنبار بینالاری، لیمان، کؤرپو، واغزال و س. تیکیلی‌لر آذربایجان‌دا صنایع نقلیات قورغولاری معمارلیغی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.[183]
قاراباغ محاربه‌‌‌سی نتیجه‌سینده قاراباغ و اطراف اراضی‌ده آذربایجانین چوخ میقداردا معمارلیق عابیده‌لری مهو ائدیلمیشدیر.[184] مستقلیک قازاناندان سونرا دا، آذربایجانین ان گؤرکملی یئرلرینده معاصر معمارلیق آنسامبللاری یارادیلمیش، شهرین سیماسینی معين ائدن حئیدر علی‌یئو مرکزی، باکی کریستال زالی کیمی معاصر بینالار، آلوو قله‌لری، سوکار تاوئر کیمی گؤی‌دلن‌لر تیکیلمیشدیر.[185]
مطبخ
آذربایجان مطبخی - تکجه خؤرک‌لر، اونلارین حاضیرلانما تکنولوژیسی‌نین اوصوللاری دئییل، هم ده مادی مدنيتین اساس حیصه‌‌‌سی‌دیر.[186] آذربایجان مطبخی - مطبخ مدنيتینی، اونون تاریخینی، فلسفه‌سینی، سوفره پسیخولوژیسینی، عادت‌لری، فیزیولوژینی، گیگییئنانی، کیمیانی، آوادانلیغی، ائتیکانی، ائستئتیکانی، پوئزییانی و مطبخین سایر آسپئکت‌لرینی، ائله‌جه ده آذربایجان خالقی‌نین تاریخا اطراف محیطله تام هارمونی‌ده یاشادیغی اراضی‌ده یاراتدیغی پراکتیک وردیشلری اؤزونده آهنگدار شکیلده بیر‌لشدیریر.[186] آذربایجان خالقی‌نین دوهاسی ایله اونون تاریخا یاشادیغی ایندیکی آذربایجان جمهوریتی، آذربایجانی، ایروان خانلیغی، زنگه‌زور و گؤیچه ماحاللارینین تورپاقلاریندا، گورجوستاندا آذربایجانلی‌لارین قدیمدن بری یاشادیقلاری بورچالی بؤلگه‌سینده، داغیستان اراضیسینده و اونون اطرافیندا یارادیلمیشدیر.
ایدمان
عنعنهوی ایدمان نوعو اولان گولش آذربایجانین میللی ایدمان نوعو حساب ائدیلیر.[187] آذربایجانین دیگر عنعنهوی اویونلارینا نرد، چؤوکن و زور‌خانا داخیلدیر.[187] اؤلکه‌ده دؤیوش صنعت‌لری اولان جودو، کاراته و بوکس ایله مشغول اولان خئیلی انسان وار. 2015-جی ایلده آذربایجان ایلک آوروپا اویونلارینا ائو صاحبلییی ائتمیشدیر.[188] 2017-جی ایلده باکی شهرینده 2017 اسلام همرأیلییی اویونلاری کئچیریلمیشدیر.[189] 1996-جی ایلدن آذربایجان المپیک اویونلاریندا تمثیل اولونور و ایندییه کیمی 7 قیزیل، 25 گوموش و 43 بورونج مئدالی قازانمیشدیر.[190]
آذربایجان دونیادا شاهمات اؤلکه‌لریندن بیری کیمی تانینیر.[191] اؤلکه‌نین کیشی‌لر اوزره شاهمات ییغماسی اوچ دفعه آوروپا چئمپیونو، قادین ییغماسی ایسه آوروپا چئمپیوناتی‌نین بورونج مئدالچیسی‌دیر.[192][193] 2016-جی ایلده باکیدا 42-جی شاهمات اولیمپیاداسی کئچیریلیب.[194] 2019-جو ایلده قروسسمئیستئر تئیمور رجب اوو دونیا شاهمات کوبوکونو قازانیب.
والیبال حاضیردا اؤلکه‌ده ان مشهور ایدمان نوعلاریندن بیریدیر. آذربایجانین آذررئیل و لوکوموتیو باکی آوروپا قادینلار CEV چاغیریش کوبوکونون قالیبی اولموشلار.[195][196] اؤلکه‌ده دیگر پوپولیار ایدمان نوعلاریندن فوتسال، ژیمناستیک و جودونو قئید ائتمک اولار.[197]
1992-جی ایلده آذربایجان پرئمیئر لیقاسی‌نین قورولماسیندان سونرا فوتبول داها پوپولیارلیق الده ائتمیشدیر.[198] آذربایجان‌دان اوئفا چئمپیونلار لیقاسیندا و اوئفا آوروپا لیقاسیندا «قاراباغ»، «قبله» و «نفتچی» ایسه آوروپا لیقاسی‌نین قروپ مرحله‌‌‌سینده دفعه‌‌لرله اشتراک ائدیب.[199][200] 2019-جو ایلده آوروپا لیقاسی‌نین فینالی باکی اولیمپییا استادیونوندا کئچیریلدی.[201] 2021-جی ایلده باکی اوئفا آورو 2020-نین قروپ مرحله‌‌‌سی 4/1 فینالینا ائو صاحبلییی ائتدی.[202]
2000-جی ایلدن سونرا آذربایجان‌دا باکی کاپ، فوتبول اوزره 17 یاشادک آوروپا چئمپیوناتی 2016، فیفا او-17 قادینلار آراسی دونیا چئمپیوناتی 2012، 2010 گولش اوزره آوروپا چئمپیوناتی، بدیعی ژیمناستیک اوزره 25-جی آوروپا چئمپیوناتی، 2018 جودو اوزره دونیا چئمپیوناتی کیمی بین الخالق ایدمان یاریشلاری کئچیریلیب.[203][204] حال حاضیردا هر ایل اؤلکه‌ده توور Tour d'Azerbaidjan velosiped yarışları və Formula-1 چئمپیوناتی‌نین آذربایجان Qran Prisi کئچیریلیر.[205]
قایناقلار:
- "1.11. Əhalinin milli tərkibi (əhalinin siyahıyaalınmalarının məlumatlarına əsasən)"'. 'Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi'. '2021-05-12 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 12 mart 2020'.
- ↑ Jump up to:1'2 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: Statistik nəşrlər: Azərbaycan rəqəmlərdə: Ümumi məlumat: Coğrafi məlumatlar Arxivləşdirilib 2013-08-12 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 8.11.2014
- ↑"Ölkə əhalisinin sayı açıqlandı"'. '2020-06-09 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2020-03-11'.
- ↑Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: 6.1 Ev təsərrüfatlarının sayı və ölçüsü (əhalinin 2009-cu il siyahıyaalınması əsasında)---1 Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine və ya 2 Arxivləşdirilib 2016-06-17 at the Wayback Machine
- ↑Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: 1.1. Əhalinin sayının dəyişilməsi Arxivləşdirilib 2009-11-14 at the Wayback Machine
- ↑"Эксперты: Российско-азербайджанская граница закрепит статус разделенных народов"'. '2011-08-12 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2011-11-02'.
- ↑"Иран — Общие сведения о стране"'. '2012-01-21 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2011-11-02'.
- ↑"США и Россия разыграют новый "кавказский гамбит". Теперь — в Азербайджане"'.[ölü keçid]
- ↑"Azərbaycan ərazisi"' '(az.)'. 'www.azerbaijan.az'. '2015-10-14 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-10-14'..
- ↑"Azərbaycan: Ümumi məlumat"' '(az.)'. 'Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi'. Archived from the original on 2015-10-14. 'İstifadə tarixi: 2015-10-14'..
- ↑ Jump up to:1'2'"Country Profiles of Participating and Partner States: Azerbaijan (General Information)"' '(ingilis)'. 'Organization for Security and Co-operation in Europe POLIS'. 25 iyun 2010. '2007-06-23 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-10-14'..
- ↑Ümumi məlumat, səhifə 9. // Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə). Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9
- ↑ Jump up to:1'2'3 "The World Factbook:Azerbaijan"'. www.cia.gov. www.cia.gov. '2009-06-10 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 27 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanın neft-qaz ehtiyatlarının həcmi açıqlandı"'. '2019-07-29 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2019-06-28'.
- ↑Atropates— Mənbə:Encyclopædia Iranica (M. L. Chaumont nəşr)
- ↑Riçard Tapper'. 'AZERBAIJAN i. Geography'// 'Encyclopædia Iranica'. December 15, 1987. 205—215.
- ↑Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983
- ↑Гусейнов Г.Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
- ↑"AZƏRBAYCANIN İLK SAKİNLƏRİ"'. www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. '2017-06-09 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 23 iyun 2017'.
- ↑Mustafayev, Arif. '"Jawbones and Dragon Legends"'. www.azer.com. www.azer.com. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 23 iyun 2017'.
- ↑"AZƏRBAYCAN PALEOLİT DÜŞƏRGƏLƏRİ"'. www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. '2017-06-09 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 23 iyun 2017'.
- ↑"Qobustan"'. www.unesco.az. www.unesco.az. '2018-09-10 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Qayaüstü incəsənət"'. www.gobustan-rockart.az. www.gobustan-rockart.az. '2017-07-01 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 "AZƏRBAYCAN TARİXİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT"'. www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. '2017-07-01 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 23 iyun 2017'.
- ↑"Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower"'. whc.unesco.org. 'UNESCO'. '2012-03-22 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Наша история в лицах: незаслуженно забытый патриот Азербайджана - Аббас Мирза Каджар"'. www.1news.az. www.1news.az. '2017-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 12 iyul 2017'.
- ↑Comtois, Pierre. '"World War I: Battle for Baku"'. www.historynet.com. www.historynet.com. '2017-12-27 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑"Crumbs of Transcaucasia"'. www.julienpebrel.com. www.julienpebrel.com. '2016-11-08 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Victims of Soviet repression to be honored in Baku"'. www.azernews.az. www.azernews.az. '2017-06-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyul 2017'.
- ↑Shukurov, Karim. '"CAUSE AND EFFECT"'. www.visions.az. www.visions.az. '2017-12-14 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 1 iyul 2017'.
- ↑Sultanov, Chapay. '"BAKU OIL IN DECISIVE BATTLES OF WORLD WAR II"'. www.visions.az. www.visions.az. '2017-06-24 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"'"'Coveted by Hitler, Cherished by Stalin": Azerbaijan's Baku Oil Steeped in History"'. oilpro.com. oilpro.com. '2017-08-01 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 "İlham Əliyev 9 May - Qələbə Günü münasibətilə Bakıda keçirilən mərasimdə iştirak edib"'. www.president.az. www.president.az. '2017-05-29 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 5 6 7 "Azərbaycan həm ön, həm də arxa cəbhədə döyüşürdü"'. anl.az. anl.az. '2018-05-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 4 iyun 2018'.
- ↑Croissant, Michael P. 'The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications'. London: Praeger. 1998. 'ISBN'0-275-96241-5'.
- ↑"Twenty Years After 'Black January,' Azerbaijan Still Struggles For Freedom"'. www.rferl.org. www.rferl.org. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'"Azerbaijan profile - Timeline"'. 'BBC'. '2017-09-03 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2017'.
- ↑"Azerbaijan: Threat of ripple effect in Nagorno-Karabakh conflict"'. www.ft.com. '2020-11-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Armenia: Syrian Refugees Resettling in Occupied Azerbaijani Territory"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2018-06-16 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑Babayan, Nelli. Democratic Transformation and Obstruction: EU, US, and Russia in the South Caucasus. Routledge,. 2024. səh. 53.
- ↑ Jump up to:1'2'3 "Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi günü münasibətilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin xalqa müraciəti (18 oktyabr 1996)"'. republic.preslib.az. republic.preslib.az. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'Sagheb, Nasser; Javadi, Masoud. '"Azerbaijan's "Contract of the Century'"'"'. www.azer.com. 'Azerbaijan International'. 'İstifadə tarixi: 8 December 2015'.
- ↑Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir: (Çoxcildliyin I–IX cildlərinin köməkçi aparatı).- Bakı, 2008.- 339 səh.
- ↑"Azərbaycanda ölüm cəzasının ləğvindən 12 il ötür"'. az.trend.az. az.trend.az. '2017-06-28 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'"Azerbaijan country profile"'. www.bbc.co.uk. 'BBC'. '2017-06-02 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑Svyatets, Ekaterina. 'Energy Security and Cooperation in Eurasia: Power, Profits and Politics'. 2015. səh. 75. '2020-11-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 1 iyul 2017'.
- ↑"Azerbaijan economic priorities"'. www.president.az. www.president.az. '2017-09-23 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑Denber, Rachel. '"Europe's Other Crackdown"'. www.slate.com. www.slate.com. '2017-12-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 1 iyul 2017'.
- ↑"Azerbaijan crackdown on media becomes dramatically more brutal"'. www.ifex.org. www.ifex.org. '2017-06-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan: Sustained Crackdown"'. www.hrw.org. www.hrw.org. '2017-03-16 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanda media azadlığı 'qara' gündədir"'. www.azadliq.org. www.azadliq.org. '2017-05-09 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan gets UN Security Council seat"'. edition.cnn.com. 'CNN'. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑Goble, Paul. '"Karabakh Conflict Far From Over and Could Explode Again"'. jamestown.org. jamestown.org. '2021-03-18 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 21 mart 2021'.
- ↑"Konstitusiyaya dəyişiklik edilir, prezidentlik üçün yaş limiti ləğv olunur"'. www.azadliq.org. www.azadliq.org. '2016-07-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan ruling party wins elections"'. www.aljazeera.com. www.aljazeera.com. '2015-11-07 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijani President Unveils Proposed Constitutional Amendments"'. www.rferl.org. www.rferl.org. '2016-09-24 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑Kazımov, Seymur. '"Bakı şəhər Bələdiyyəsi nə üçün yaradılmır?"'. 'BBC'. '2017-04-02 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017'.
- ↑"İkitərəfli hərbi əməkdaşlıq"'. mod.gov.az. mod.gov.az. '2017-06-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Shukurov, Karim. '"GREAT TRAGEDY DEPORTATION OF AZERBAIJANIS FROM ARMENIA"'. www.visions.az. www.visions.az. '2017-10-18 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Caspian Sea Ownership: Not an Issue the U.S. Should Ignore"'. www.heritage.org. www.heritage.org. '2017-05-29 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Coffey, Luke. '"Who owns the Caspian?"'. www.aljazeera.com. www.aljazeera.com. '2017-07-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Abbasov, Shahin. '"Azerbaijan & Turkmenistan: Renewing Caspian Sea Energy Dispute"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2017-08-17 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Leyveld, Michael. '"Caspian: As Summit Nears, Rifts Over Sea's Division Continue"'. www.rferl.org. www.rferl.org. '2020-08-04 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Dünyanın ən güclü orduları müəyyənləşib: Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 59-cu dur"'. modern.az. modern.az. '2017-06-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan 'crucial player' in energy projects, Foreign Minister tells UN Assembly"'. www.un.org. 'BMT'. '2015-10-09 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"'"'Azərbaycan Avropanın ən böyük silah idxalçısıdır'"'"'. sputnik.az. sputnik.az. '2016-02-28 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"İlham Əliyev birinci Azərbaycan Beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisi ilə tanış olub"'. www.president.az. www.president.az. '2018-02-12 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Kuchera, Joshua. '"Azerbaijan Claims to be Producing Armed Drone"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2017-07-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan Shows Off Military-Industrial Complex At Country's First Weapons Show"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2017-10-28 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Cəbrayıl işğaldan AZAD OLUNDU"'. modern.az '(az.)'. 4 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Prezident: Cəbrayıl rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır"'. azeridefence.com '(az.)'. 4 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"İlham Əliyev: "Füzuli işğaldan azad olundu'"'"'. oxu.az '(az.)'. 17 oktyabr 2020. '2021-02-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Prezident: "Füzuli şəhəri və rayonun daha bir neçə kəndi işğaldan azad olunub'"'"'. report.az '(az.)'. Report İnformasiya Agentliyi. 17 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Zəngilan və bu kəndləri azad edildi"'. qafqazinfo.az '(az.)'. 'Qafqazinfo'. 20 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Ali Baş Komandan: "Zəngilan şəhəri və bir neçə kənd işğaldan azad edildi""'. lent.az '(az.)'. 20 oktyabr 2020. '2020-12-02 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Qubadlı şəhəri işğaldan azad olundu!"'. qafqazinfo.az '(az.)'. 'Qafqazinfo'. 25 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Qubadlı şəhəri işğaldan azad edildi - Prezident"'. sputnik.az '(az.)'. Sputnik Azərbaycanca. 25 oktyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Müstəqillik tariximizin ən möhtəşəm xəbəri - Şuşa azad edildi!"'. sputnik.az '(az.)'. Sputnik Azərbaycan. 8 noyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Şuşa şəhəri işğaldan azad edildi"'. report.az '(az.)'. 'Report İnformasiya Agentliyi'. 8 noyabr 2020. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"İlham Əliyev: Şuşa işğaldan azad edildi!"'. oxu.az '(az.)'. 8 noyabr 2020. '2021-02-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 8 noyabr 2020'.
- ↑"Vətən müharibəsində 2783 nəfər hərbi qulluqçumuz şəhid olub - MN"'. news.milli.az. news.milli.az. '2021-01-23 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 12 dekabr 2020'.
- ↑AZƏRBAYCAN. ÖLKƏ ÜZRƏ GENDER QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ'(PDF)'. Asiya İnkişaf Bankı. 2005. '2019-10-28 tarixində 'arxivləşdirilib' (PDF)'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan's largest volcano awakes"'. www.azernews.az. www.azernews.az. '2020-08-11 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycan palçıq vulkanları ölkəsidir"'. anl.az. anl.az. '2017-12-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"PALÇIQ VULKANLARI"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-30 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanda zəlzələlərin sayı 60 faiz artıb"'. www.amerikaninsesi.org. www.amerikaninsesi.org. '2020-10-25 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"İQLİM TİPLƏRİ"'. www.azerbaijan.az. www.azerbaijan.az. '2017-05-14 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 21 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 "İQLİM ƏMƏLƏ GƏTİRƏN AMİLLƏR"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-21 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑"Arxivlənmiş surət"'. '2018-01-25 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2021-04-11'.
- ↑Encyclopedıa Britannica https://www.britannica.com/Arxivləşdirilib 2018-01-25 at the Wayback Machine
- ↑"Annual Weather Averages"'. www.holiday-weather.com. www.holiday-weather.com. '2017-06-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 21 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanda ən yüksək temperatur - 46 dərəcə"'. az.trend.az. az.trend.az. '2016-07-27 tarixində 'orijinalından'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 21 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'"Bu gün Milli Park və Qoruqlar Günüdür"'. www.1news.az. www.1news.az. '2017-04-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 5 6 7 "HEYVANLAR ALƏMİ"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-22 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 5 "BİTKİ ÖRTÜYÜ"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-21 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 5 6 "ÜMUMİ MƏLUMAT"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-21 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 25 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'"AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATI HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT"'. www.taxes.gov.az. www.taxes.gov.az. '2017-06-15 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑Nuri, Osman. 'Azərbaycan İqtisadiyyatı'. 2010. '2017-06-10 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2'3 4 Azərbaycan iqtisadiyyatının dünyadakı reytinqi' '(PDF)'. Elm. 2011. 128. 'ISBN' '978-9952-453-19-5'. '2016-03-17 tarixində 'arxivləşdirilib' (PDF)'. 'İstifadə tarixi: 22 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycan mətbuatı: "Azərbaycan varlanıb, amma korrupsiya tüğyan edir'"'"'. www.bbc.com. 'BBC'. '2016-05-29 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 24 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Azərbaycan iqtisadiyyatı: canlanma yoxsa tənəzzül?"'. www.bbc.com. 'BBC'. '2017-07-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 21 iyun 2017'.
- ↑"İqtisadiyyatın strateji yol xəritəsi nədir? İzahı 6 suala cavabda oxuyun"'. www.bbc.com. 'BBC'. '2017-05-28 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"Baku population considers Akkord the largest company of Azerbaijan"'. abc.az. abc.az. '2017-10-11 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"Expert: Azerbaijani Railway preparing for bankruptcy"'. jam-news.net. jam-news.net. '2018-02-06 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 1 iyul 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 "'"'Azərbaycanın energetikası" statistika məcmuəsi"'. www.stat.gov.az. www.stat.gov.az. '2017-06-30 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 "Yeyinti məhsulları: idxal ixracı xeyli üstələyir"'. www.ekspress.az. www.ekspress.az. '15 iyun 2017 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"Country Comparison :: Exports — The World Factbook - Central Intelligence Agency"'. www.cia.gov. '2019-01-09 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 dekabr 2018'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 "Kimə nə satırıq, kimdən nə alırıq? - TƏHLİL"'. sonxeber.az. sonxeber.az. '2017-07-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Azərbaycanın 6 milyardlıq gəliri"'. istipress.com. '2017-03-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.
- ↑"Azerbaijan UNESCO World Heritage Sites —Heritage"'. www.worldheritagesite.info. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.[ölü keçid]
- ↑"Azərbaycanda turizm məkanları"'. www.e-gov.az. '2018-03-11 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.
- ↑Drescher, Cynthia. '"10 things to do in Baku"'. www.independent.co.uk. '2017-09-13 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.
- ↑Gould, Kevin. '"Baku and beyond: a road-trip around Azerbaijan"'. www.theguardian.com. '2018-03-11 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 "2016-cı il Azərbaycanın turizm sektorunda mühüm yeniliklər və islahatlarla yadda qalacaq"'. azertag.az. '2017-01-03 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017'.
- ↑"Prezident İlham Əliyev: Biz iqtisadiyyatımızı ancaq islahatlar, innovasiyalar, texnologiyalar və qeyri-neft sektoru hesabına inkişaf etdirəcəyik"'. www.yap.org.az. www.yap.org.az. '2017-06-29 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 "Internet in Azerbaijan"'. www.mincom.gov.az. www.mincom.gov.az. '2017-06-26 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 "Radio-TV yayımı"'. www.mincom.gov.az. www.mincom.gov.az. '2014-10-27 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 "Azərbaycanda rabitənin təşəkkülü"'. www.mincom.gov.az. www.mincom.gov.az. '2017-07-02 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"6 dekabr rabitə və İT ərazisi işçilərinin peşə bayramı günüdür"'. sputnik.az. sputnik.az. '2016-12-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan - Telecoms, Mobile and Broadband - Statistics and Analyses"'. www.budde.com.au. www.budde.com.au. '2018-03-14 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyinin Əsasnaməsinin təsdiq edilməsi və mərkəzi aparatının say tərkibinin müəyyən edilməsi haqqında"'. www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. '2017-07-07 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Thompson-Ahmadova, Anne. '"AZERBAIJAN BLASTS INTO SPACE"'. www.visions.az. www.visions.az. '2017-09-13 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan's Space Odyssey Begins"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2017-06-13 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanın peyki barədə suallar"'. www.bbc.com. 'BBC'. '2017-04-04 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Telekommunikasiya"'. azercosmos.az. '2018-12-22 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 dekabr 2018'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 "Azərbaycanda Nəqliyyat Sistemi"'. bakushopfest.com. bakushopfest.com. '2017-06-06 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"Baku-Tbilisi-Kars Railway to unlock potential for 6.5M tons of freight transportation"'. www.dailysabah.com. '2020-11-18 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2017'.
- ↑Ensiclopedia Britannica
- ↑ Jump up to:1'2 3 Mir-Babayev, Mir Yusif. '"Azerbaijan's Oil History"'. www.azer.com. '2002-08-21 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2017-10-23'.
- ↑"Agentlik haqqında"'. www.area.gov.az. www.area.gov.az. '2017-06-24 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanda neft yatağı ilə bağlı mühüm razılaşmanın imzalanma mərasimi olacaq"'. 'BBC'. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 13 sentyabr 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 "AZƏRBAYCANIN ƏHALİSİ"' (2017). Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 13 iyun 2017'.
- https://datacommons.org/place/country/AZE?utm_medium=explore&mprop=count&popt=Person&hl=en
- ↑"Azərbaycan diasporu və türk dünyası"'. www.anl.az. www.anl.az. '2020-11-18 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 iyun 2017'.
- ↑"2016-cı ilin Azərbaycan Respublikasında "Multikulturalizm ili" elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı"'. www.president.az. www.president.az. '2017-06-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 World Bank Open Data. Dünya Bankı.
- ↑https://modern.az/az/news/211638.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 "Azərbaycanda demoqrafik inkişaf davamlı şəkildə gedir"'. www.azerbaijan-news.az. www.azerbaijan-news.az. '2017-02-12 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑Muradov, Shahbaz. 'AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ETNO-DEMOQRAFİK PROSESLƏR: tarixi dəyişikliklər və reallıqlar' '(PDF)'. 2013. səh. 132. '2015-10-18 tarixində 'arxivləşdirilib' (PDF)'. 'İstifadə tarixi: 15 iyun 2017'.
- ↑"THE WORLD'S MOST EXPENSIVE CITIES FOR EXPATS 2016"'. www.atlasandboots.com. www.atlasandboots.com. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 22 iyun 2017'.
- ↑Jafarov, Kamal. '"Azerbaijan's one-stop public service shop is driving up efficiency"'. www.theguardian.com. www.theguardian.com. '2017-01-31 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 22 iyun 2017'.
- ↑"Dini etiqad azadlığı haqqında"'. www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. '2017-10-09 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Dövlət-din münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi"'. www.xalqcebhesi.az. www.xalqcebhesi.az. '2016-09-29 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Religion in Azerbaijan"'. berkleycenter.georgetown.edu. berkleycenter.georgetown.edu. '2019-01-05 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Mübariz Qurbanlı Yeddinci Günün Adventistləri Kilsəsinin nümayəndələri ilə görüşüb"'. Report İnformasiya Agentliyi. 14 dekabr 2017. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 5 aprel 2018'.
- ↑"Religion (Din)"' '(PDF)'. Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi – Prezident Kitabxanası). '2011-08-21 tarixində 'arxivləşdirilib' (PDF)'. 'İstifadə tarixi: 12 mart 2020'. (ing.)
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 7 "Religious demographics"' '(PDF)'. www.state.gov. www.state.gov. '2017-07-10 tarixində 'arxivləşdirilib' (PDF)'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑Sitat səhvi: Yanlış '<ref>' teqi; ':0' adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 7 8 "AZƏRBAYCAN DİLİ"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-28 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan: Moscow Seeks Official Status For Russian Language, But Will Baku Agree?"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2008-09-04 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Azərbaycanda təhsil"'. elitacademy.com. elitacademy.com. '2017-06-26 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Ümumtəhsil məktəbləri üzrə əsas göstəricilər"'. edu.gov.az. edu.gov.az. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Peşə məktəbləri və liseyləri üzrə əsas göstəricilər"'. edu.gov.az. edu.gov.az. '2017-07-02 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Azərbaycan 24 yaşadək əhali arasında savadlılıq dərəcəsi 100 faiz olan çox az saylı ölkələrdən biridir"'. az.trend.az. az.trend.az. '11 iyun 2017 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Britaniya Ensiklopediyası"'. '2021-01-17 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2021-04-12'.
- ↑"In the newspaper "Azerbaijan Teacher" a page is devoted to QS University rankings"'. www.khazar.org. www.khazar.org. '11 iyun 2017 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Ancient medical manuscripts of Azerbaijan in UNESCO's World Memory Register"'. 'İstifadə tarixi: 2015-06-22'.[ölü keçid]
- ↑"Azərbaycanda orta ömür"'. www.azadliq.org. www.azadliq.org. '2020-10-26 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"SƏHİYYƏ, SOSİAL MÜDAFİƏ VƏ İDMANIN ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏRİ"'. www.stat.gov.az. www.stat.gov.az. '2017-06-30 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 13 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 "AZƏRBAYCANDA SƏHİYYƏ"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2017-06-19 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 11 iyun 2017'.
- ↑"Lavash enters UNESCO Representative List of Intangible Cultural Heritage Zoom"'. en.apa.az. en.apa.az. '2017-05-04 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 16 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 "Qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə təsviri sənətin inkişafı"'. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Təsviri sənət XIX əsrdə və XX əsrin birinci yarısında"'. '2021-08-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"The traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan"'. '2010-12-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"Azerbaijani carpet entered UNESCO List of Intangible Cultural Heritage"'. '2012-03-11 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"Azerbaijani Artists"'. www.arthistoryarchive.com. www.arthistoryarchive.com. '2008-05-15 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 19 iyun 2017'.
- ↑Крымский А. Е. Тюркские литературы // Энциклопедический словарь Гранат. — М., 1927. — Т. 41, Ч.X. — С. 365.
- ↑"АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА"'. ФЭБ "Русская литература и фольклор". '2007-05-14 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2017-06-24'.
- ↑Нариманов Нариман Кербалай Наджаф оглы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
- ↑130 Years of the Three Centuries Arxivləşdirilib 2018-12-21 at the Wayback Machine (az.) by Ilham Rahimli
- ↑Тельман ДЖАФАРОВ (ВЕЛИХАНЛЫ), Рустам КАМАЛ. Поставим многоточие Arxivləşdirilib 2012-05-12 at the Wayback Machine, Сайт "Литературной газеты".
- ↑Huseynova, Aida. Music of Azerbaijan: From Mugham to Opera. 2016.
- ↑"Mugham, Meykhana, Jazz: Musical Performances, Traditionalism and National Identity in Contemporary Azerbaijan"'. euroacademia.eu. '2015-06-21 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017'.
- ↑Rzayev, Azer. '"Opera in Azerbaijan"'. www.azer.com. www.azer.com. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 16 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan win Eurovision as Blue and Jedward finish mid-table"'. www.theguardian.com. www.theguardian.com. '2011-06-23 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 16 iyun 2017'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 "Kino tarixi keçmişi yaşadan mənbədir"'. '2016-03-08 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"Azerbaijani film "Buta" wins award at the Asia Pacific Screen Awards 2011"'. bzfilm.com. '2014-07-25 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2017'.
- ↑"Azerbaijani movie wins award in international film festival in Turkey"'. news.az. '2016-01-05 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2017'.
- ↑"Azerbaijani movie wins award at Tripoli International Film Festival"'. azertag.az. '2019-04-07 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2017'.
- ↑"Film Review: 'Nabat''''"''. '2015-03-02 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"Фильм "Град" на карабахскую тематику скажет свое слово в азербайджанском кино – Министр"'. '2015-04-05 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-02'.
- ↑"Baku's Architecture"'. '2011-11-16 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-07'.
- ↑ Jump up to:1'2 3 4 5 "Memarlıq haqqında"'. '2015-11-21 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-07'.
- ↑"Memarliq"'. '2015-03-29 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-07'.
- ↑"Azerbaijan counts human cost of architecture"'. '2015-02-08 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 2015-03-07'.
- ↑ Jump up to:1'2 "AZƏRBAYCAN MƏTBƏXİNİN YARANMASINA VƏ İNKİŞAFINA TƏSİR GÖSTƏRMİŞ FAKTORLAR"'. azerbaijan.az. azerbaijan.az. '2018-06-10 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 3 iyun 2018'.
- ↑ Jump up to:1'2 "Azerbaijan National Sport Association"'. www.mys.gov.az. www.mys.gov.az. '2019-05-17 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑Gibson, Owen. '"Silence over European Games in Azerbaijan is a grim indication of future"'. www.theguardian.com. www.theguardian.com. '2018-02-15 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑Taylor, Alan. '"Baku 2017: The Islamic Solidarity Games"'. www.theatlantic.com. www.theatlantic.com. '2017-08-04 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Rio 2016 alternative medal table: How countries rank when we adjust for population and GDP"'. www.telegraph.co.uk. www.telegraph.co.uk. '2016-08-26 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Fast-improving Azerbaijan making all the right moves"'. www.fifa.com. '2017-09-09 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2017'.
- ↑"Азербайджан в третий раз выигрывает ЕВРО"'. 'Azerisport.com'. '2017-11-07 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 6 noyabr 2017'.
- ↑"Powerful US Teams Head to Olympiad in Baku"'. www.chess.com. www.chess.com. '2016-10-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"U.S. Chess Team Wins Olympic Gold in Baku"'. www.huffingtonpost.com. www.huffingtonpost.com. '2017-02-14 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Azerrail routs Lokomotiv once more to make it to Playoffs 6"'. www.cev.lu. www.cev.lu. '19 iyun 2017 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 19 iyun 2017'.
- ↑"Azerbaijan's Azerrail wins Challenge Cup"'. news.az. news.az. '2019-05-17 tarixində 'orijinalından' arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 19 iyun 2017'.
- ↑"Emotions run high for Azerbaijan's Huseynli"'. www.fifa.com. www.fifa.com. '2016-10-28 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Mammadov's bid for UEFA's exco brings a fresh view from an emerging world"'. www.insideworldfootball.com. www.insideworldfootball.com. '2017-04-04 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Europa League return is a step on the road to recovery but a trip into the unknown for Rangers"'. www.heraldscotland.com. www.heraldscotland.com. '2017-06-30 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Europa League: Tottenham leave three behind as they prepare for Qarabag"'. www.theguardian.com. www.theguardian.com. '2017-09-13 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑"Baku to host 2019 UEFA Europa League final"'. 'UEFA'. '2019-10-19 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017'.
- ↑"Baku reveals UEFA EURO 2020 host city logo"'. www.uefa.com. 'UEFA'. '2017-07-01 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
- ↑Abbasov, Shahin. '"Azerbaijan: Baku Looks Forward to Hosting Euro Games"'. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. '2017-04-16 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 19 iyun 2017'.
- ↑Gibson, Owen. '"Azerbaijan and the sporting map: from F1 venue to Euro 2020 host"'. www.theguardian.com. www.theguardian.com. '2017-03-10 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 19 iyun 2017'.
- ↑"Baku as tight as it looks - Ricciardo"'. en.f1i.com. en.f1i.com. '2017-06-21 tarixində 'arxivləşdirilib'. 'İstifadə tarixi: 18 iyun 2017'.
