مییانا
مییانا
مییانا (Miyana، رسمی سندلرده میانه-Miyaneh)، شرقی آذربایجان اوستانی‌نین شهرستانلاریندان بیریسی‌دیر. 1316-دا ایرانین یئنی سیاسی تقسیماتی اعلان ائدیلدییینده، مییانا تبریز شهرینین بخش‌‌‌لریندن بیری ایدی. 1327-نین آذر آیی‌نین 13-ده ناظیرلر هئیتی‌نین تصدیقی ایله مییانا شهرستان اولدو. بو آرادا 1314-ده مییانانین بلدیه‌سی ایشه باشلاییب، «عبدالله خان انصاری» ده ایلک بلدیه رئیسی اولموشدور.[1]
ائتیمولوژی
بیر سیرالار مییانانین رسمی سندلرده یازیلدیغی کیمی «میانه»، و بو کلمه‌نین کؤکونون فارسجا اولدوغوندان یانادیرلار. مییانانین میانه اولدوغونو دئینلر، اونون فارسجادا «اورتا» معناسیندا اولماسینی دا ایره‌لی سوروب، زنگان ایله تبریزین اورتاسیندا یئرلشدییی اوچون بئله‌نچی آدلاندیغینی ادعا ائدیرلر. مییانالی تاریخچی و آراشدیرماچی محمدصادق نائبی، «مییانا» آدلی کیتابیندا بو ادعانین یالان اولدوغو حاقدا معلومات وئریب‌دیر. نائبی‌نین دئدییینه گؤره میلاددان اؤنجه حؤکوم سورن «مادلار اؤز سولاسه‌لرینین آدینی چوخلو یاشاییش منطقه‌لرینه تاخمیشلار. ماد اونلارین دئییشلرینده ماد، مار، مای کیمی فرقلی فورملاردا اولموشدور. او دؤورده استراتژیک شهرلر و یئنی قورولان کندلر، بئله‌نچی کلمه‌لرله ترکیب اولوب و مایانا (مییانا)، مایان (تبریزین یاخینلیغیندا)، مایانج (زنگان‌ین یاخینلیغیندا)، مایان‌شان (رسمی سندلرده ماهنشان)، ماراغا، ماراند/ مارایاند/ مارایانا (هامیسی مرند)، مایکی (ماکی)، مارد (قیزیل اوزن)، مای (آذربایجان)، مارگیاناد (اورمو گؤلو) و س. کیمی آذربایجان‌ین ایندیکی شهرلری ایله کندلرینی یاراتمیشلار. اصلینده مییانانین قدیمکی فورماسی «مایانا-Mayana» ایمیش و بو کلمه «مای» و «آنا»دان تشکیل اولونموشدور. بو کلمه‌نین معناسی دا «بؤیوک ماد» و یا «آنا ماد» دئمک‌دیر».[2]
دیگر مییانالی یازار اولان دوکتور فیروز سیمین‌فر ده «مییانا شهرستانی‌نین کؤهنه آدلارینا یئنی بیر باخیش» آدلی کیتابیندا، مییانانین ائتمولوژیسینه توخونموشدور. سیمین‌فر ده «مایانا»نی (مای آنا) مییانانین قدیمکی فورمو بیلیر، آنجاق میرعلی سیداوف‌ون «قام-شامان و اونون قایناقلارینا عمومی باخیش» کیتابینا استناد ائدرک، نائبی‌دن فرقلی بیر معنا اورتایا قویوبدور. سیداوف‌ون دئدییینه گؤره «قدیم تورک خالق‌لارینین آراسیندا اوشاقلاری قورویان تانریچانین آدی «مایانا» ایمیش. مایانادا اولان مای بؤلومونون معناسی تانریچا، گوجلو و یاراداندیر. هابئله مای، آنا کلمه‌سی ایله ترکیب اولدوغوندا «آنا تانریچاسی» معناسینی وئریر».[3] سیمین‌فرین فیکرینجه «قدیم زامانلاردا تانریچانین آدینی یاشاییش منطقه‌لرینه وئرمک و بویلارین، اینسانلارین، کندلرین، قالالارین، تاپیناق‌لارین و س. آدینی قدیم تانریچالارا باغلاماق یایغین ایمیش. بونا گؤره ده مییانانین آدینین اوشاقلاری قورویان تانریچایا باغلی اولماسی، داها عاغلا سیغان و منطقی نظره گلیر. بئله‌ده مییانانین معناسی آنا تانریچاسی اولاجاق‌دیر».[4]
جوغرافییا
مییانا شرقی آذربایجان‌ین جنوب شرقینده یئرله‌شرک، بو اوستانین 21 شهرستانیندان بیریسی ساییلیر. بو شهرستان حاضیردا 5919 کیلومتر مربع اراضی ایله، جوغرافییا باخیمیندان شرقی آذربایجان‌ین ان بؤیوک شهرستانی‌دیر. مییانا شهری شهرستانین مرکزی‌دیر. خالخال، نیر، زنگان، چاراویماق، سرسکند (هشترود)، اوجان (بستان آباد) و ساراب شهرستانلاری ایله احاطه اولونوبدور. مییانا شهرستانی‌نین شمال غرب بوجاغی، تبریزدن 82 کیلومتر جنوب شرقدن باشلاییر و گونئی ایله شرقه دوغرو 80 کیلومتر اوزانیر. مییانا شهرینین مرکزی تبریزدن 138 کیلومتر جنوب شرقده دوز خط اوزرینده یئرله‌شیر. مییانا شهری ایله اونون کند یئرلری اوستانین مرکزیندن ان اوزاق نقطه‌‌‌لردیر. بو شهر 47 درجه 42 دقیقه شرق اوزونلوغوندا و 37 درجه 20 دقیقه شمال ائنینده، بوزگوش و قافلانتی داغ سیلسیله‌سی آراسیندا یئرله‌شیر و دنیز سويه‌‌سیندن 1100 متر یوکسک‌لیک‌ده‌دیر. حالبوکی مییانانین کندلرینین بیر چوخو دنیز سويه‌‌سیندن 1700 و 1800-دن یوخاری یوکسک‌لیک‌ده یئرله‌شیرلر. بئله‌کی مییانانین کندلرینین اورتا یوکسکلییی 1566 متردیر. دئمه‌لی مییانانین کندلری اورتالاما 500 متر شهرین اؤزوندن اوجادادیرلار.[5]
نوفوس
نوفوسو 1395-جی ایلین اهالی ساییمی اعتباری ایله 182.848 نفردیر.[6] بو نفوس 5 شهر، 4 بخش، 17 دهستان و ۳۹۶ کندده یاشاییر.[7] جمعیت باخیمیندان تبریز، ماراغا و مرند شهرستان‌لارینیندان سونرا شرقی آذربایجان‌ین دؤردونجو جمعیتلی شهرستانی ساییلیر. شهرستانین مرکزی اولان مییانا شهرینین نوفوسو دا 1395-جی ایلین اهالی ساییمی اعتباری ایله ۹۸.۹۷۳ نفردیر.[8]
مییانادا کؤچ سورونو
سون 60 ایلده استاتیستیک مجموعه‌‌لر و اهالی ساییمی، مییانا شهرستانی‌نین اهالیسی‌نین 1335-دن 1365-ه قدر آرتدیغینی گؤستریر. بئله کی اهالی‌نین سایی 1335-ده 138.967 نفردن 1365-ده 243.300 نفره یوکسلمیشدیر. آمما 1365-جی ایلدن سونراکی ساییملاردا، شهرستانین اهالیسی آردیجیل اولاراق آزالمیشدیر. حالبوکی مییانا شهرستانی‌نین اهالیسی ایرانین عمومی اهالیسینه اویغون اولاراق آرتسایدی و ساکین‌لر شهرستانین اؤزونده قالیب یاشاسایدیلار، 1395-جی ایل اهالی ساییمیندا شهرستانین اهالیسی 500 میندن چوخ اولمالی ایدی. جدولده ده گؤروندویو کیمی، مییانا 1365-دن سونراکی ساییملاردا اهالی‌نین آزالماسی ایله اوزلشمیشدیر.[9]
بو حجمده اوز وئرن کؤچلر عمومیتجه مییانادا هر هانسی بیر اقتصادی فورصتین یارانماماسیندان آسیلی‌دیر. نتیجه‌ده مییانالی‌لارین معیشت‌لری اؤز شهر و کندلرینده تأمین اولمادیقدا، بیر باشا مرکزی اوستانلارا کؤچمک مجبوریتینده قالمیشلار.
تاریخچه
الده ائدیلن تاریخی معلوماتا گؤره مییانانین قورولماسی میلاددان اؤنجه‌یه عایددیر. دئمه‌لی میلاددان اؤنجه‌کی 1-جی مین ایللیین باشلانغیجیندا، آذربایجان‌دا یاشایان پروتو - تورک ائللری، یاد ائللی‌لر خصوصی ایله اورارتو و آشور(آسور)لارین هجوملاری قارشیسیندا داها آرتیق یاخینلاشما مجبوریتینده قالیب، نهایت‌ده ماننا دؤولتینی یاراتمیشلار. امید نیایش‌ین «آلتایلاردان سهندیمیزه» آدلی کیتابیندا وئردییی معلوماتا گؤره، «ماننا دؤولتی‌نین حدودو تقریبا بوگونگو ایران آذربایجانی ایله عئینی‌لشدیریلیر. و بوتون اورمو گؤلونون اطراف اراضیسی، قیزیل اوزن دره‌سی‌نین اؤنملی قسمت‌لری و بو دره‌نین جنوب حیصه‌لری، ماننا بیرلییینه داخیل اراضی ساییلیردیلار. ماننا دؤولتی‌نین باش کندی (پایتختی)، اورمو گؤلونون جنوبوندا، بوگونکو جیغاتی چایی آخارقاسی‌نین مرکزلرینده یئرله‌شن ایزیرتو شهری ایدی»(نیایش، 1382، ص 189).
«ماننا آدینا ایلک کز میلاددان قاباق 9-جو عصره عاید آسوری کتیبه‌لرینده راست گلیریک(م.ق. 834-جو ایلده، آسور شاهی قارشیسیندا مقاومت گؤسترن اؤلکه‌لرله بیرلیک‌ده ماننا آدی دا چکیلیر) (همن، ص 187). آسوری‌لرین م.ق. 802-جی ایلده یازدیقلاری لوحه‌لرینده، ماننالار بیر چوخ منطقه‌لرده یاشاییرمیش‌لار. اونلاردان بیریسی ده قیزیل بوندا (Qizil Bunda) شکلینده آدی چکیلن منطقه اولاراق، مییانانین یاخینلیغیندا یئرله‌شن «قافلانتی سیلسیله‌سی بؤلگه‌سینده یئرله‌شیردی»(همن، ص 190). هابئله ماننا حؤکومتینده اؤلکه قبیله‌لر و ائللر اساسیندا مختلف ولایت‌لره بؤلونوردو. زیکیرتو (Zikirto) آدی ایله تانینان بو ولایت‌لرین بیریسی ده «حدودا بوگونکو مییانا – اردبیل منطقه‌لری ایله عئینی‌لشدیریلیر»(همن، ص 190).[10]
قایناقلار
[1]. نائبی، محمد صادق، مشاهیر و مفاخر میانه، کرج، انتشارات پینار، چاپ اول 1387، ص 139.
[2]. نائبی، محمد صادق، میانه پیرامون تاریخ، جغرافیا، مشاهیر، آثار باستانی، مردم‌شناسی و... شهرستان میانه، تهران، موسسه انتشاراتی جهان جام جم، چاپ اول 1384، ص 69.
[3]. قام شامان و نگاهی به اساطیر خلق‌های ترک، میرعلی سیداف، مترجم صمد چایلی، تبریز، نشر اختر 1381، ص 79.
[4]. سیمین‌فر، فیروز، نگاهی نوین به اسامی کهن در شهرستان میانه، تبریز، نشر اختر، چاپ اول 1378، ص 309.
[5]. نائبی، محمدصادق. تاریخ و جغرافیای میانه، انتشارات تک‌درخت، چاپ اول 1395، ص8.
[6]. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی،سالنامه آماری استان آذربایجان شرقی-1396، 1397.
[7]. اداره کل ثبت احوال آذربایجان شرقی(1395)، اداره میانه.
[8]. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵». درگاه ملی آمار. آلینما تاریخی: 2020 مای آیی‌نین 15.
[9]. بالسینی، میلاد. (بهار و تابستان 1400). بررسی تغییرات 60 ساله جمعیتی در شهرستان میانه، نشریه بان، ص 37.
[10]. نیایش، امید، آلتایلاردان سهندیمیزه (تورک مدنیت‌لری تاریخی)، بیرینجی جیلد، تهران، موسسه دانش 1382، صص 187-190.
