Difference between revisions of "گونئی آذربایجان"
m (ویرایش متن) |
m (ویرایش متن) |
||
| Line 17: | Line 17: | ||
=== آنتیک دؤور === | === آنتیک دؤور === | ||
میلاددان 4-مین ایل اؤنجه‌دن باشلایاراق، اورتا آسیادان دربند و داریال کئچیدلری ایله یاخین شرقه ائل آخینلاری اولموش و بو آخینلار آذربایجان، زاقروس (زاگرس) داغی‌نین شرقی و غربی اتکلری و عمومیتله ایرانین غرب اراضیسیندن کئچرکن، اونلارین بللی ائل، طایفا و قوللاریندان، اساس توپلوملاریندان آیریلاراق، بو یئرلرین مختلف یئرلرینده یورد سالاراق قالمیشلار. <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >سومئر، ایلام آخینلاری کیمی تاریخه معلوم اؤنملی ائل آخینلاریندان علاوه، چوخ احتمال باشقا آخینلار و خصوصی‌له کیچیک ائل، قبیله و اوبالاردا همین یول ایله اورتا آسیادان گلیب، همین یاخین شرق منطقهلرینده یورد سالیب قالمیش، سویداشلاری یئرلی اهالی‌یه قاریشاراق، خالقلار شکلینده مدنيت و حاکیميت قورموشلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >همین یاخین شرق منطقه‌‌‌سی‌نین قوزئیدن مرکزینده یئرله‌شن آذربایجان، همدان، قوم، قزوین، زنگان، سوغورلوق (تخت سليمان) آرالاری یئرلری ده بو مختلف التصاقی دیللی ائللر، سویلار و قبیله‌لرین یورد سالاراق قالدیغی یئرلر اولموشدور.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو گلن کؤچری‌لر ائتنیک باخیمیندان یاخین اولموش یئرلی اهالی ایله قاریشیب کوتی، لولوبی، حورری، ماننا، ماتیگین، کاسسی‌لر، اورارتو، ساسپیر، کاسپی‌لر، آلبان، مسکوت، سالک، ایشغور توپلوملاری و کوتله‌لرینی یاراتمیشلار کی، اونلارین بعضیسی زامان کئچیب آرتدیقجا، یاشادیقلاری اراضی‌ده بللی مدنيت و حاکیميت قورموشلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بلا واسیطه آذربایجان اراضیسی و اورانین گونئی و جنوب شرقینده یئرله‌شن همدان تورپاقلاریندا میلاددان اؤنجه 3-مین ایللیک‌ده فورمالاشان و تاریخده تانینمیش ایلک خالقلار کوتی و لولوبی‌لر اولموشلار. قوتتی و لوللوبی خالقلاری قوزئیدن کاسپی‌لر، شمال غربدن حورری‌لر و ماننالار، جنوب و جنوب غرب‌ده کاسسی‌لر و اونلارین واسطه‌‌‌سی ایله و بلا واسیطه ایلام‌لارلا علاقه‌‌‌ده اولموش و اونلارین، هابئله سومئر و آککادلارین قوردوغو مدنيت‌له تانیش اولاراق اونلاردان ائتکی‌لنمیشلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کوتی-لولوبی‌لر بو گون ایران تورکلرینین یاشادیغی بیتیشیک اراضی‌نین ان گونئی بؤلگه‌سینده، همدان-اسدآباد، قوم، قزوین، زنگان، ماراغا، سوغورلوق (تخت سلیمان) آراسینداکی اراضی‌ده و آذربایجان‌دا یاشامیشلار. دئمک، گؤستردیییمیز بو اراضینی اهالیسی‌نین بو گون تورک اولماسی اولدوقجا قدیم تاریخه مالیک‌دیر، داها دوغروسو بو یئرلرین ساکین‌لری تاریخه معلوم ایلک چاغلاردان التصاقی دیللی، اسکی تورک اولموش، همی ده آذربایجان اراضیسینده ایلک مدنيت قورموشلار. بو مدنيت هیند-آوروپالی خالقلارین منطقه‌‌‌میزه گلمه‌سیندن تقریبا 1500-2000 ایل اؤنجه اولموشدور[2].</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | میلاددان 4-مین ایل اؤنجه‌دن باشلایاراق، اورتا آسیادان دربند و داریال کئچیدلری ایله یاخین شرقه ائل آخینلاری اولموش و بو آخینلار آذربایجان، زاقروس (زاگرس) داغی‌نین شرقی و غربی اتکلری و عمومیتله ایرانین غرب اراضیسیندن کئچرکن، اونلارین بللی ائل، طایفا و قوللاریندان، اساس توپلوملاریندان آیریلاراق، بو یئرلرین مختلف یئرلرینده یورد سالاراق قالمیشلار. <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >سومئر، ایلام آخینلاری کیمی تاریخه معلوم اؤنملی ائل آخینلاریندان علاوه، چوخ احتمال باشقا آخینلار و خصوصی‌له کیچیک ائل، قبیله و اوبالاردا همین یول ایله اورتا آسیادان گلیب، همین یاخین شرق منطقهلرینده یورد سالیب قالمیش، سویداشلاری یئرلی اهالی‌یه قاریشاراق، خالقلار شکلینده مدنيت و حاکیميت قورموشلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >همین یاخین شرق منطقه‌‌‌سی‌نین قوزئیدن مرکزینده یئرله‌شن آذربایجان، همدان، قوم، قزوین، زنگان، سوغورلوق (تخت سليمان) آرالاری یئرلری ده بو مختلف التصاقی دیللی ائللر، سویلار و قبیله‌لرین یورد سالاراق قالدیغی یئرلر اولموشدور.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو گلن کؤچری‌لر ائتنیک باخیمیندان یاخین اولموش یئرلی اهالی ایله قاریشیب کوتی، لولوبی، حورری، ماننا، ماتیگین، کاسسی‌لر، اورارتو، ساسپیر، کاسپی‌لر، آلبان، مسکوت، سالک، ایشغور توپلوملاری و کوتله‌لرینی یاراتمیشلار کی، اونلارین بعضیسی زامان کئچیب آرتدیقجا، یاشادیقلاری اراضی‌ده بللی مدنيت و حاکیميت قورموشلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بلا واسیطه آذربایجان اراضیسی و اورانین گونئی و جنوب شرقینده یئرله‌شن همدان تورپاقلاریندا میلاددان اؤنجه 3-مین ایللیک‌ده فورمالاشان و تاریخده تانینمیش ایلک خالقلار کوتی و لولوبی‌لر اولموشلار. قوتتی و لوللوبی خالقلاری قوزئیدن کاسپی‌لر، شمال غربدن حورری‌لر و ماننالار، جنوب و جنوب غرب‌ده کاسسی‌لر و اونلارین واسطه‌‌‌سی ایله و بلا واسیطه ایلام‌لارلا علاقه‌‌‌ده اولموش و اونلارین، هابئله سومئر و آککادلارین قوردوغو مدنيت‌له تانیش اولاراق اونلاردان ائتکی‌لنمیشلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کوتی-لولوبی‌لر بو گون ایران تورکلرینین یاشادیغی بیتیشیک اراضی‌نین ان گونئی بؤلگه‌سینده، همدان-اسدآباد، قوم، قزوین، زنگان، ماراغا، سوغورلوق (تخت سلیمان) آراسینداکی اراضی‌ده و آذربایجان‌دا یاشامیشلار. دئمک، گؤستردیییمیز بو اراضینی اهالیسی‌نین بو گون تورک اولماسی اولدوقجا قدیم تاریخه مالیک‌دیر، داها دوغروسو بو یئرلرین ساکین‌لری تاریخه معلوم ایلک چاغلاردان التصاقی دیللی، اسکی تورک اولموش، همی ده آذربایجان اراضیسینده ایلک مدنيت قورموشلار. بو مدنيت هیند-آوروپالی خالقلارین منطقه‌‌‌میزه گلمه‌سیندن تقریبا 1500-2000 ایل اؤنجه اولموشدور[2].</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
==== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">ساسانی‌لر ایمپئرییاسی دؤورونده آذربایجان</span> ==== | ==== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">ساسانی‌لر ایمپئرییاسی دؤورونده آذربایجان</span> ==== | ||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >224-جو ایلده ایرانین گونئینده یئرله‌شن پارس ولایتی‌نین ساسان نسلیندن اولان حؤکمداری بیرینجی اردشیر بابکان پارفییا حؤکمداری و آرتابانی مغلوبیته اوغراتدی. بونونلا دا آرشاکی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميتینه سون قویولدو. 226-جی ایلده بیرینجی اردشیر (226-241) اؤزونو کتئسیفون شهرینده اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی. حاکیميت ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین الینه کئچدیییندن بو دؤولت ده ساسانی‌لر دؤولتی آدلاندیریلماغا باشلاندی. کتئسیفون شهری مداین آدلاندیریلدی و یئنه ده پایتخت شهر اولدو. ساسانی‌لر روم ایمپئرییاسینا قارشی مناسبت‌لرده کئچمیش پارفییا دؤولتی‌نین سیاستینی داوام ائتدیریردیلر. بیرینجی اردشیر آذربایجان تورپاقلاریندان باشقا کئچمیش اهه‌مه‌نی (هخامنشی) تورپاقلارینی دا بیر‌لشدیرمیشدی. ضعیفله‌میش کوشان دؤولتی‌نین تورپاقلاری حسابینا اؤز اراضیسینی شرقه طرف داها دا گئنیشلندیرمیشدی. روم ایله شاهنشاه بیرینجی شاپور (242-272) آراسیندا مئسوپوتومییا و ایندیکی ائرمنیستان اوغروندا شدتلی مبارزه رومانین مغلوبیتی ایله بیتمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميت دؤورونده رسمی و غیر رسمی دؤولت دیلی پهلوی دیلی ایدی. او دؤنملر بؤلگه‌ده یاشایان قدیم تورک‌دیللی خالقلارین یازی مدنيتی انکشاف ائتمه‌میشدی. بو سببدن قدیم تورکجه واریانت‌لاری اساسا شفاهی فورمادا انکشاف ائدیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >224-جو ایلده ایرانین گونئینده یئرله‌شن پارس ولایتی‌نین ساسان نسلیندن اولان حؤکمداری بیرینجی اردشیر بابکان پارفییا حؤکمداری و آرتابانی مغلوبیته اوغراتدی. بونونلا دا آرشاکی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميتینه سون قویولدو. 226-جی ایلده بیرینجی اردشیر (226-241) اؤزونو کتئسیفون شهرینده اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی. حاکیميت ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین الینه کئچدیییندن بو دؤولت ده ساسانی‌لر دؤولتی آدلاندیریلماغا باشلاندی. کتئسیفون شهری مداین آدلاندیریلدی و یئنه ده پایتخت شهر اولدو. ساسانی‌لر روم ایمپئرییاسینا قارشی مناسبت‌لرده کئچمیش پارفییا دؤولتی‌نین سیاستینی داوام ائتدیریردیلر. بیرینجی اردشیر آذربایجان تورپاقلاریندان باشقا کئچمیش اهه‌مه‌نی (هخامنشی) تورپاقلارینی دا بیر‌لشدیرمیشدی. ضعیفله‌میش کوشان دؤولتی‌نین تورپاقلاری حسابینا اؤز اراضیسینی شرقه طرف داها دا گئنیشلندیرمیشدی. روم ایله شاهنشاه بیرینجی شاپور (242-272) آراسیندا مئسوپوتومییا و ایندیکی ائرمنیستان اوغروندا شدتلی مبارزه رومانین مغلوبیتی ایله بیتمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميت دؤورونده رسمی و غیر رسمی دؤولت دیلی پهلوی دیلی ایدی. او دؤنملر بؤلگه‌ده یاشایان قدیم تورک‌دیللی خالقلارین یازی مدنيتی انکشاف ائتمه‌میشدی. بو سببدن قدیم تورکجه واریانت‌لاری اساسا شفاهی فورمادا انکشاف ائدیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
===== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اورتا عصرلر دؤورو</span> ===== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عرب ایستیلاسی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجانین رئال فتوحاتی‌نین باشلاندیغی هجری 22 (643)-جی ایلدن چوخ اول، ایاد ابن قنم‌ین باشچی‌لیق ائتدییی عرب اوردوسونون خلیفه عؤمرین امری ایله 639-جو ایلین آوقوستوندا باشلامیش مئسوپوتامییانین اشغالی پروسئسینده آذربایجان اراضیسینه هجوم (و بلکه ده هجوملار) اولموشدور. هجوم اورمییه گؤلونون جنوب-غربیندن باشلامیش و نتیجه‌ده غرب سرحدلرینین مرزبانی ایله مقاوله باغلانمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عرب‌لرین ساسانی‌لر ایمپئرییاسی‌نین خزر ساحلی ولایت‌لرینه، او جمله‌‌‌دن آذربایجانا رئال هجومو، یالنیز 642-جی ایلده باش وئرن فتحیندن سونرا همدانا هجوملا مومکون اولدو. هر ولایتین اهالیسی دوشمنله یالنیز اؤز ولایتی حدودلاریندا دؤیوشوردو. البلازوری‌نین وئردییی معلوماتا گؤره، نهاوند دؤیوشوندن بلا واسطه سونرا عرب‌لر همدان-ری یولو اوستونده یئرله‌شن، قوم و کاشانی توتدولار. بو غلبه‌لردن سونرا قدیم میدییا اراضیسینده مؤحکمله‌نن عرب‌لر قوزئیه دوغرو استقامت گؤتوردولر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
===== | ====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''خورمی‌لر حرکاتی'''</span> ====== | ||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجانین عرب خلافتی‌نین ترکیبینده اولدوغو دؤورده همین اؤلکه‌نین اراضیسینده باشلامیش ان گئنیش خالق حرکاتی خورمی‌لر حرکاتی‌دیر. خورمی‌لرین ایلک معلوم چیخیشی 162/778-جی ایله عاید ائدیلیر[3].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عصیانین باشیندا «عبد القهار» آدلی بیریسی‌نین دوردوغو حاقیندا خبر وئرن طبری‌دن فرقلی اولاراق نظام الملک عصیان باشچیسی‌نین ابو المسلمین اوغلو ابو القراء اولدوغونو، عصیانچی‌لارین «ابو مسلم ساغدیر. مملکتی توتاق!» شعاری ایله چیخیش ائتدیک‌لرینی دقیق‌لشدیریر. نظام الملک عصیانچی‌لاری «قیرمیزی گئیینمیشلر» عوضینه، «خورم دینی‌لرله بیرلشمیش»، «قیرمیزی بایراق (سرخ علم) باطنی‌لر» آدلاندیریر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خورمی‌لرین یئنی چیخیشینی طبری 808-809-جو ایله عاید ائدیر. نظام الملک عصیانین «هارون الرشدین خوراسان‌دا اولدوغو واختا» تصادف ائتدییینی قئید ائدیر. بو دفعه اصفهان، ری، همدان و ب. یئرلری احاطه ائدن عصیان، طبری‌نین معلوماتینا گؤره، آذربایجان‌دا باشلانمیش[4]، هر یئردن گلن یوز میندن آرتیق آدام عصیانا قوشولموشدو. لاکین عباسی اداره اصولونا قارشی یؤنلدیلمیش بو چیخیش دا اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لنمیش، «سایسیز آدام اؤلدورولموش»، چوخلو اسیر توتولاراق، هارونون کارمیسینده‌کی قرارگاهینا گتیریلمیش، اونلارین بیر حیصه‌‌‌سی محو ائدیلمیش، قالانلاری ایسه بغداد بازاریندا ساتیلمیشدیلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو حادثه‌‌‌دن سونرا خورمی‌لرین خلافته قارشی چیخیشلاری آرا وئردی. قایناق‌لاردن معلوم اولور کی، خورمی‌لرین رهبرلری اولان جاویدان و ابو عمران بو زامان عداوته باشلامیش، آرالارینداکی مناسبت‌لری آیدینلاشدیرماقلا مشغول اولموشدولار. باشچی‌لار آراسیندا گونو-گوندن آرتان بو چکیشمه اونلاری، هابئله اونلارین آردیجیل‌لارینی خلافته قارشی مبارزه‌دن یاییندیریردی. 816-جی ایله قدر خورمی‌لر مرکزی حاکیميتی یالنیز آددا-بوددا چیخیشلارلا ناراحات ائدیردیلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >816-جی ایلده جاویدان و ابو عمران آچیق دؤیوشده بیر-بیرینی اؤلدوردولر: ابو عمران دؤیوش میدانیندا، جاویدان ایسه آلدیغی آغیر یارادان اوچ گون سونرا هلاک اولدو. جاویدانین اؤلوموندن سونرا خورمی‌لره رهبرلیک ائتمه‌یه باشلایان بابک حرکاتین مجراسینی تامامی‌له خلافته قارشی یؤنلتدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بابک خورمی‌لره رهبرلییی قبول ائتدیکدن سونرا اونلارین مبارزه‌سی تامامی‌له خلافته قارشی چئوریلدی. بعضی قایناق‌لارین وئردییی معلوماتا گؤره، بابک بیر واخت اسلامی قبول ائدیبمیش و اونون مسلمان آدی حسن ایمیش[5].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خورمی‌لرین اکثريتی آذربایجانین و قونشو ولایت‌لرین کندلی‌لریندن عبارت ایدی[6]. جاویدانین رهبرلیک ائتدییی خورمی‌لر 816-جی ایله‌دک خلافتی یالنیز هردن بیر ناراحات ائدیردیلرسه، جاویدانین اؤلوموندن سونرا خلافت اوچون دهشتلی بیر قوه اولدولار. بابک خلافته قارشی عصیان قالدیرماق واختینی یاخشی سئچدی. او، امین و مامون قارداشلارینین خلافت تختی اوستونده‌کی داخیلی مبارزه‌لریندن استفاده ائتدی، چونکی بو زامان عرب‌لرین یوخاری طبقه‌‌‌لرینین دقتی بغداددان اوزاقداکی قوزئی ولایت‌لریندن یایینمیشدی. دینوری‌نین وئردییی معلوماتا گؤره، «بابک (خلافت‌ده) آراسی کسیلمه‌ین قاریشیقلیق و چتین‌لیک‌لر دؤورونده بیشمیدی»[7].</span></p> | |||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >''ایکی عرب تاریخچیسی، بغدادی و مسعودی اونون حاقیندا عینی فیکری ایفاده ائدیر: «او، آذربایجان ولایتی‌نین بذ داغیندا مئیدانا چیخدی. اورادا اونون طرفدارلارینین سایی آرتدی».''</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ابو دولاف قئید ائدیر کی، بذده «الخرمی‌یه آدی ایله مشهور اولان المحمره بایراقلاری طنطنه‌لی صورت‌ده تقدیس ائدیلدی. بابک بورادان چیخمیشدیر»[8].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورتا عصر منبع‌لرینده بیلدیریلدییی کیمی، اولجه جاویدانین، سونرا ایسه اییرمی ایلدن آرتیق بابکین باشچی‌لیق ائتدییی خورمی‌لرین آذربایجان‌داکی مرکزی و یا پایتختی قالا شهری اولان بذ ایدی[9]. طبری دئییر کی، بذ «بابکین ولایتی و شهری ایدی»[10].</span></p> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >''ایکی عرب تاریخچیسی، بغدادی و مسعودی اونون حاقیندا عینی فیکری ایفاده ائدیر: «او، آذربایجان ولایتی‌نین بذ داغیندا مئیدانا چیخدی. اورادا اونون طرفدارلارینین سایی آرتدی».''</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ابو دولاف قئید ائدیر کی، بذده «الخرمی‌یه آدی ایله مشهور اولان المحمره بایراقلاری طنطنه‌لی صورت‌ده تقدیس ائدیلدی. بابک بورادان چیخمیشدیر»[8].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورتا عصر منبع‌لرینده بیلدیریلدییی کیمی، اولجه جاویدانین، سونرا ایسه اییرمی ایلدن آرتیق بابکین باشچی‌لیق ائتدییی خورمی‌لرین آذربایجان‌داکی مرکزی و یا پایتختی قالا شهری اولان بذ ایدی[9]. طبری دئییر کی، بذ «بابکین ولایتی و شهری ایدی»[10].</span></p> | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >المسعودی یازیر: «بابک آذربایجان اؤلکه‌سینده اولان بذ داغلاریندا عصیان قالدیرمیشدی»(المسعودی، بغداد، 8-جی جیلد، ص 353).</span> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >المسعودی یازیر: «بابک آذربایجان اؤلکه‌سینده اولان بذ داغلاریندا عصیان قالدیرمیشدی»(المسعودی، بغداد، 8-جی جیلد، ص 353).</span> | ||
| Line 30: | Line 31: | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ابن الایبری همین واریانتی داها قیسا شکیلده وئریر؛ «اونون (بابکین) سرکرده‌سی نثر اؤز هم‌قبیله‌لریندن بیر چوخو ایله فئوفیلین یانینا قاچدیلار و خریستیان اولدولار»[16].</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خلیفه معتصم مصرده بیزانس قوشونلاری ایله ووروشمادا اؤز حربی مهارتینی گؤسترن استعدادلی سرکرده افشین حیدر ابن کاووسو[17] 835-جی ایل 3 اییون‌دا خورمی‌لره قارشی محاربه ائدن بوتون قوشونلارین باش کوماندانی تعیین ائتدی. خلیفه بو محاربه اوچون وسایط اسیرگه‌میردی. افشین آتا میننده یعنی خورمی‌لرله ووروشماغا گیرنده - گونده 10 مین درهم، حربی عملیات اولمایان‌دا ایسه 5 مین درهم پول آلیردی[18].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >835-جی ایل افشین بذ یاخینلیغیندا یئنی استحکاملار تیکدیردی. عربلرله خورمی‌لر آراسیندا کشفیات کاراکتئرلی ووروشمالار گئدیردی. بعضا بو، بعضا ده او بیری طرف موفقیت قازانیردی[19]. بو یئره یاخشی بلد اولان خورمی‌لر عرب قوشونلارینین تجهیزات یوللارینی توتور، ارزاق و سلاح کاروانلارینی اله کئچیرمکله عرب‌لری چتین وضعيت‌ده قویوردولار، چونکی «کارواندا اولانلارین هامیسینی محو ائدیردیلر». نتیجه‌ده افشینین قوشونلاری دایم آجلیق و سوسوزلوقدان عذاب چکیب، جیسما و روحا مغلوب اولوردو»[20].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >836-جی ایلده هشته‌سر داغی یاخینلیغیندا خورمی‌لرله بوغا الکبیرین باشچی‌لیغی آلتینداکی عرب اوردوسو آراسیندا ووروشما اولموشدو. تکبورلو بوغا، افشینین امرینه اعتنا ائتمه‌یرک، شخصا خورمی‌لرله ووروشماق قرارینا گلمیش و بونون جزاسینی گؤرموشدو. اولجه بابک بوغانین مین نفرلیک ارزاق داشییان دسته‌سینی محو ائتدی، اسیر آلدیغی عرب‌لردن ایکیسینی سئچدی و باش وئرمیش احوالاتی افشینه سؤیله‌مه‌یه گؤندردی[21]. بونا باخمایاراق، بوغا اؤز اوردوسونو خورمی‌لره قارشی حرکته گتیردی؛ خورمی‌لر ایسه عرب‌لری ایزله‌ییردیلر؛ داغ جیغیرلاریندان کئچیب گوجدن دوشن عرب‌لر تپه‌لردن بیرینه قالخماغا باشلایاندا خورمی‌لر هجوم ائدیب اونلاری محاصره‌‌‌یه سالدیلار و عرب‌لری اونلار اوچون ال‌وئریشلی اولمایان شرایط‌ده ووروشماغا مجبور ائتدیلر. بوغانین اوردوسو مغلوب ائدیلدی، بیر نئچه سرکرده اؤلدورولدو. بوغانین اؤزو ایسه قاچدی. خورمی‌لر بوتون عرب اردوگاهینی، پول و سلاحلاری اله کئچیرتدیلر[22]. بو مغلوبیتدن سونرا افشین اؤز قوشونلارینی برزنده چکدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >افشین بابکله مبارزه‌نین آخیرینجی ایلینده طبرستان حاکیمی مزیرله اولدوغو کیمی گیزلی دانیشیقلار آپاریردی و مقصدی خلافت حاکیميتینی محو ائتمک ایدی. لاکین افشینین بابکله بیرلیک‌ده قصد دوزلتمک‌ده اشتراکی یالنیز مزیرین و افشینین اؤزونون محاکمه‌‌سینده آشکارا چیخدی. بئله بیر قصدین موجود اولدوغونو عرب منبع‌لری ده تصدیق ائدیر. ابو منصور البغدادی بیلدیریر کی، افشین «بابک ایله گیزلی قصد دوزلتمیشدی». معتصم افشینی بابکه قارشی محاربه‌‌‌یه گؤندرنده «بئله دوشونوردو کی، او مسلمان‌لارا صمیمی مناسبت بسله‌ییر. گیزله‌ینده ایسه او [افشین] بابکله ال بیر ایدی و اونا قارشی محاربه‌‌‌نی اوزادیردی و مسلمان قوشونلاریندا چاتیشمازلیق اولدوغونو اونا حیس ائتدیریردی، او دا [بابک ده] دوشمن قوشونونون چوخونو محو ائدیردی»[23]. یالنیز خورمی‌لرله محاربه قورتاردیقدان سونرا «خلیفه، افشینین ساتقینلیغینی و بابکله محاربه زامانی اونون مسلمان‌لارا خیانت ائتدییینی اؤیرندی»[24].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >لاکین خلافته قارشی ال بیر عملیات کئچیرمک باره‌سینده افشین، بابک و مزیر آراسیندا گئدن گیزلی دانیشیق و یازیشمالار بیر نتیجه وئرمه‌دی، اودور کی، افشین ده اؤزونو تامامی‌له افشاء ائتمه‌مک اوچون بذه هجوم ائتمک امرینی وئرمه‌یه مجبور اولدو. جعفر الخیاط، ابو سعید و بخاراخدات‌ین سرکرده‌لییی آلتینداکی تورک قوشونلاری و کؤنوللولر قالانی محاصره ائتدیلر. شهر اوچون اوزون سورن ووروشما باشلاندی، بو زامان خورمی‌لر قالادان چیخیب عرب‌لری حیس ائدیله‌جک تلفات وئرمه‌یه مجبور ائدیردیلر. عرب‌لر مانجاناقلاری بذین حاصارلارینا یاخینلاشدیردیلار، ایشچی کؤرپوسو ایسه حاصارلاری سؤکرک داشلاری چیخارماغا باشلادی. خورمی‌لرین بوتون قهرمانلیغی و ایگیدلییینه باخمایاراق، عرب‌لرین اوستون قوه‌لرینین محاصره‌‌‌سینه قالانین داوام گتیره بیلمه‌یه‌جه‌یی بابکه آیدین اولاندا، او، افشینله شخصی دانیشیغا گیردی. بو دانیشیقلار زامانی افشین «بابکه آمان تکلیف ائتدی، لاکین او بیر گون ده گؤزله‌مه‌یی خواهش ائدنده افشین ائله دئدی: «سن ایسته‌ییرسن اؤز شهرینی مؤحکمله‌ده‌سن. اگر آماندا قالماق ایسته‌ییرسنسه، چایی کئچ» لاکین او اوزاقلاشدی[25].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بابکین آمانی قبول ائتمکدن بویون قاچیرماسینا باخمایاراق، افشین بیر مدتدن سونرا اونون یانینا آدام گؤندریب خواهش ائتدی کی، باریشیق حاقیندا دانیشیقلار اوچون اونون یانینا اعتبارلی بیر آدام گؤندرسین. او بابکین ائلچیسینه دئدی: «بابکه (بونلاری) سؤیله: هر باشلانغیجین بیر آخیری وار. اینسانین باشی سوغان گؤوده‌سی دئییل کی، یئنیدن جوجره بیلسین. منیم آداملاریمین چوخو قیریلمیشدیر، اون نفردن بیری ده قالمامیشدیر. سنین وضعيتین ده یقین بئله‌دیر. گل صولح باغلایاق. سنین الینده اولان مولک سنده قالسین، سن بورادا قال، من قاییدیب گئدیم، خلیفه‌دن سنین اوچون بیر مولک داها آلیب فرمان گؤندریم»[26].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >افشین شهره نفت ساتانلار دسته‌سینی گتیردی و بونلارین کؤمه‌یی ایله شهر 837-جی ایل 26 آوقوست‌دا عرب قوشونو طرفیندن آلیندی[27]. افشین امر ائتدی کی، شهرین قالالارینی داغیتسینلار و شهری اوچ گون عرضینده یاندیرسینلار. «بیرجه ائو، بیرجه قالا سلامات قالمادی - او، هر بیرینی یاندیردی و یا داغیتدی»[28]. بابکین اوغوللاری و اونلارین عایله عضولری شهرده توتولدولار[29]. نظام المکون وئردییی معلوماتا گؤره، بذ آلینارکن 80 میندن آرتیق خورمی اؤلدورولموشدو[30].</span></p> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ابن الایبری همین واریانتی داها قیسا شکیلده وئریر؛ «اونون (بابکین) سرکرده‌سی نثر اؤز هم‌قبیله‌لریندن بیر چوخو ایله فئوفیلین یانینا قاچدیلار و خریستیان اولدولار»[16].</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خلیفه معتصم مصرده بیزانس قوشونلاری ایله ووروشمادا اؤز حربی مهارتینی گؤسترن استعدادلی سرکرده افشین حیدر ابن کاووسو[17] 835-جی ایل 3 اییون‌دا خورمی‌لره قارشی محاربه ائدن بوتون قوشونلارین باش کوماندانی تعیین ائتدی. خلیفه بو محاربه اوچون وسایط اسیرگه‌میردی. افشین آتا میننده یعنی خورمی‌لرله ووروشماغا گیرنده - گونده 10 مین درهم، حربی عملیات اولمایان‌دا ایسه 5 مین درهم پول آلیردی[18].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >835-جی ایل افشین بذ یاخینلیغیندا یئنی استحکاملار تیکدیردی. عربلرله خورمی‌لر آراسیندا کشفیات کاراکتئرلی ووروشمالار گئدیردی. بعضا بو، بعضا ده او بیری طرف موفقیت قازانیردی[19]. بو یئره یاخشی بلد اولان خورمی‌لر عرب قوشونلارینین تجهیزات یوللارینی توتور، ارزاق و سلاح کاروانلارینی اله کئچیرمکله عرب‌لری چتین وضعيت‌ده قویوردولار، چونکی «کارواندا اولانلارین هامیسینی محو ائدیردیلر». نتیجه‌ده افشینین قوشونلاری دایم آجلیق و سوسوزلوقدان عذاب چکیب، جیسما و روحا مغلوب اولوردو»[20].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >836-جی ایلده هشته‌سر داغی یاخینلیغیندا خورمی‌لرله بوغا الکبیرین باشچی‌لیغی آلتینداکی عرب اوردوسو آراسیندا ووروشما اولموشدو. تکبورلو بوغا، افشینین امرینه اعتنا ائتمه‌یرک، شخصا خورمی‌لرله ووروشماق قرارینا گلمیش و بونون جزاسینی گؤرموشدو. اولجه بابک بوغانین مین نفرلیک ارزاق داشییان دسته‌سینی محو ائتدی، اسیر آلدیغی عرب‌لردن ایکیسینی سئچدی و باش وئرمیش احوالاتی افشینه سؤیله‌مه‌یه گؤندردی[21]. بونا باخمایاراق، بوغا اؤز اوردوسونو خورمی‌لره قارشی حرکته گتیردی؛ خورمی‌لر ایسه عرب‌لری ایزله‌ییردیلر؛ داغ جیغیرلاریندان کئچیب گوجدن دوشن عرب‌لر تپه‌لردن بیرینه قالخماغا باشلایاندا خورمی‌لر هجوم ائدیب اونلاری محاصره‌‌‌یه سالدیلار و عرب‌لری اونلار اوچون ال‌وئریشلی اولمایان شرایط‌ده ووروشماغا مجبور ائتدیلر. بوغانین اوردوسو مغلوب ائدیلدی، بیر نئچه سرکرده اؤلدورولدو. بوغانین اؤزو ایسه قاچدی. خورمی‌لر بوتون عرب اردوگاهینی، پول و سلاحلاری اله کئچیرتدیلر[22]. بو مغلوبیتدن سونرا افشین اؤز قوشونلارینی برزنده چکدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >افشین بابکله مبارزه‌نین آخیرینجی ایلینده طبرستان حاکیمی مزیرله اولدوغو کیمی گیزلی دانیشیقلار آپاریردی و مقصدی خلافت حاکیميتینی محو ائتمک ایدی. لاکین افشینین بابکله بیرلیک‌ده قصد دوزلتمک‌ده اشتراکی یالنیز مزیرین و افشینین اؤزونون محاکمه‌‌سینده آشکارا چیخدی. بئله بیر قصدین موجود اولدوغونو عرب منبع‌لری ده تصدیق ائدیر. ابو منصور البغدادی بیلدیریر کی، افشین «بابک ایله گیزلی قصد دوزلتمیشدی». معتصم افشینی بابکه قارشی محاربه‌‌‌یه گؤندرنده «بئله دوشونوردو کی، او مسلمان‌لارا صمیمی مناسبت بسله‌ییر. گیزله‌ینده ایسه او [افشین] بابکله ال بیر ایدی و اونا قارشی محاربه‌‌‌نی اوزادیردی و مسلمان قوشونلاریندا چاتیشمازلیق اولدوغونو اونا حیس ائتدیریردی، او دا [بابک ده] دوشمن قوشونونون چوخونو محو ائدیردی»[23]. یالنیز خورمی‌لرله محاربه قورتاردیقدان سونرا «خلیفه، افشینین ساتقینلیغینی و بابکله محاربه زامانی اونون مسلمان‌لارا خیانت ائتدییینی اؤیرندی»[24].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >لاکین خلافته قارشی ال بیر عملیات کئچیرمک باره‌سینده افشین، بابک و مزیر آراسیندا گئدن گیزلی دانیشیق و یازیشمالار بیر نتیجه وئرمه‌دی، اودور کی، افشین ده اؤزونو تامامی‌له افشاء ائتمه‌مک اوچون بذه هجوم ائتمک امرینی وئرمه‌یه مجبور اولدو. جعفر الخیاط، ابو سعید و بخاراخدات‌ین سرکرده‌لییی آلتینداکی تورک قوشونلاری و کؤنوللولر قالانی محاصره ائتدیلر. شهر اوچون اوزون سورن ووروشما باشلاندی، بو زامان خورمی‌لر قالادان چیخیب عرب‌لری حیس ائدیله‌جک تلفات وئرمه‌یه مجبور ائدیردیلر. عرب‌لر مانجاناقلاری بذین حاصارلارینا یاخینلاشدیردیلار، ایشچی کؤرپوسو ایسه حاصارلاری سؤکرک داشلاری چیخارماغا باشلادی. خورمی‌لرین بوتون قهرمانلیغی و ایگیدلییینه باخمایاراق، عرب‌لرین اوستون قوه‌لرینین محاصره‌‌‌سینه قالانین داوام گتیره بیلمه‌یه‌جه‌یی بابکه آیدین اولاندا، او، افشینله شخصی دانیشیغا گیردی. بو دانیشیقلار زامانی افشین «بابکه آمان تکلیف ائتدی، لاکین او بیر گون ده گؤزله‌مه‌یی خواهش ائدنده افشین ائله دئدی: «سن ایسته‌ییرسن اؤز شهرینی مؤحکمله‌ده‌سن. اگر آماندا قالماق ایسته‌ییرسنسه، چایی کئچ» لاکین او اوزاقلاشدی[25].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بابکین آمانی قبول ائتمکدن بویون قاچیرماسینا باخمایاراق، افشین بیر مدتدن سونرا اونون یانینا آدام گؤندریب خواهش ائتدی کی، باریشیق حاقیندا دانیشیقلار اوچون اونون یانینا اعتبارلی بیر آدام گؤندرسین. او بابکین ائلچیسینه دئدی: «بابکه (بونلاری) سؤیله: هر باشلانغیجین بیر آخیری وار. اینسانین باشی سوغان گؤوده‌سی دئییل کی، یئنیدن جوجره بیلسین. منیم آداملاریمین چوخو قیریلمیشدیر، اون نفردن بیری ده قالمامیشدیر. سنین وضعيتین ده یقین بئله‌دیر. گل صولح باغلایاق. سنین الینده اولان مولک سنده قالسین، سن بورادا قال، من قاییدیب گئدیم، خلیفه‌دن سنین اوچون بیر مولک داها آلیب فرمان گؤندریم»[26].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >افشین شهره نفت ساتانلار دسته‌سینی گتیردی و بونلارین کؤمه‌یی ایله شهر 837-جی ایل 26 آوقوست‌دا عرب قوشونو طرفیندن آلیندی[27]. افشین امر ائتدی کی، شهرین قالالارینی داغیتسینلار و شهری اوچ گون عرضینده یاندیرسینلار. «بیرجه ائو، بیرجه قالا سلامات قالمادی - او، هر بیرینی یاندیردی و یا داغیتدی»[28]. بابکین اوغوللاری و اونلارین عایله عضولری شهرده توتولدولار[29]. نظام المکون وئردییی معلوماتا گؤره، بذ آلینارکن 80 میندن آرتیق خورمی اؤلدورولموشدو[30].</span></p> | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو مغلوبیتدن سونرا 837-جی ایلده بابک سونیک حاکمی سهل ابن سنباتین مولکونده توتولاراق سامره شهرینه گتیریلیر و 838-جی ایلده همین شهرده اعدام ائدیلیر[31].</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عرب‌لرین آذربایجانا طرف یوللارینین اوستونده‌کی ایلک ولایت ری ایدی. بو شهری توتماق اوچون عرب‌لر همدان-ری ولایت‌لری آیریجینداکی دستبه سرحد ناحیه‌‌سینی اشغال ائتدیلر، اونون قالالاریندا ایسه حربی قارنیزونلار یئر‌لشدیردیلر. محض بو قارنیزونلارداکی عرب عسگرلری آذربایجانا و خزریانی ولایت‌لرینه ائدیله‌جک یوروشلره حاضرلیق گؤروردولر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجان قوشونلارینا مرزبان اسفندیار ابن فرخ‌زاد کوماندانلیق ائدیردی. او، باجروان، مایمد، ناریز، شیز، میانیج و دیگر یئرلرین اهالیسیندن اردبیل‌ده بؤیوک قوشون توپلاییب عربلرله ووروشماغا گیریشدی. ووروشما بیر نئچه گون داوام ائتدی و عرب‌لرین غلبه‌سی ایله سونا چاتدی[32].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نهاوند دؤیوشوندن دوز بیر ایل سونرا، یعنی 643-جو ایلده، ری‌ین اشغالی هله تام باشا چاتمامیش، خلیفه ضمرین (634-644) امری ایله بوکایر ابن عبدالله و عطبا ابن فارکادین باشچی‌لیق ائتدیکلری قوشون دسته‌لری آذربایجان سرحدلرینی کئچدیلر. اردبیلدن بیر قدر آرالی، جرمیدان داغی یانیندا اسفندیارین هله یاخشی مؤحکملنه بیلمه‌میش دسته‌لری اونلاری قارشیلادی. منبع‌لرین معلوماتینا گؤره، بو، بوکایرین آذربایجان اراضیسینده آذربایجانلی‌لارلا ایلک توققوشماسی ایدی. بیر نئچه گون داوام ائدن قانلی دؤیوش عرب‌لرین غلبه‌سیله باشا چاتیر. اسفندیار اؤزو ایسه اسیر دوشور.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ری یانینداکی دؤیوشلرین عرب‌لر اوچون موفقیتله باشا چاتدیریلماسی، خلیفه‌نین بوکایرا کؤمک گؤندرمک حاقیندا اولکی امرینین یئرینه یئتیریلمه‌سینه امکان یارادیر. سرکرده سیماک کؤمه‌یه گؤندریلیر. اوخ کئچمه‌دن اسفندیارین قارداشی بهرامین باشچی‌لیغی آلتیندا تشکیل اولونموش یئنی قوشون عطبا ابن فارکادین دسته‌سینه هجوم ائدیر. عرب‌لر بو دفعه ده غلبه قازانیرلار. بهرام قاچیر. هله ده بوکایرین یانیندا اسیرلیک‌ده قالان آذربایجان مرزبانی اسفندیار ایسه بو حادثه‌‌‌دن سونرا عربلرله صولح مقاوله‌سی امضالامالی اولور. بو مقاوله‌یه گؤره آذربایجان اهالیسی «امکانلاری داخیلینده» جان وئرگیسی-جزیه اؤده‌مه‌لی ایدی؛ «قادینلار و اوشاقلار، هابئله یاشاماق اوچون وسایطی اولمایان خرونیکی خسته‌لر، دونیا مالیندان هئچ نه‌یی اولمایان زاهدلر» بو وئرگیدن آزاد اولونوردولار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >یئنی حاکیميت آذربایجانین بوتون اهالیسینه، «اونون دوزلرینده، داغلاریندا، اوجقار و سرحد یئرلرینده یاشایانلارینا، اونلارین املاکینا، دینی اجمالارینا، قانونلارینا، قایدالارینا آمان» وئرمه‌یی اؤز اوزرینه گؤتوروردو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بلازوری ایسه یازیر کی، «هجری 18-جی ایلده خزیفه ابن الیمن آذربایجانی دینج یول ایله استیلا ائدیب، آذربایجان اهالیسی آدیندان حرکت ائدن آذربایجان مرزبانی ایله مقاوله باغلامیشدیر. بو مقاوله‌یه گؤره مرزبان «800 مین درهم وئرمه‌یی عؤهده‌سینه گؤتوردو» عرب‌لر ایسه اؤز طرفیندن عؤهده‌لرینه آلمیشدیلار کی، هئچ کسی اؤلدورمه‌سین‌لر، اسیر آلماسین‌لار، آتشکده‌لری داغیتماسینلار و بالاساجان، ساوالان و ساترودان کوردلرینی تعقیب ائتمه‌سینلر. شیز اهالیسی‌نین اؤز بایراملاریندا رقص ائتمه‌سینه و (کئچمیشده) اجرا ائتدیکلری هر ایشی آچیق گؤرمه‌لرینه مانع اولماسینلار»[33]. بوندان سونرا خلیفه ضمر، خوزئیفه ابن الیمنی وظیفه‌‌‌سیندن گؤتوردو و عطبه ابن فارکادی آذربایجانا جانشین تعیین ائتدی. لاکین عرب قوشونلاری آذربایجاندان گئدندن سونرا اؤلکه‌نین اهالیسی هجری 24 (644-645)-جو ایلده عصیان قالدیریب، «مسلمانلارین اونلارلا باغلادیقلاری صولح شرطلرینه عمل ائتمکدن بویون قاچیردیلار»[34].</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو مغلوبیتدن سونرا 837-جی ایلده بابک سونیک حاکمی سهل ابن سنباتین مولکونده توتولاراق سامره شهرینه گتیریلیر و 838-جی ایلده همین شهرده اعدام ائدیلیر[31].</span><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عرب‌لرین آذربایجانا طرف یوللارینین اوستونده‌کی ایلک ولایت ری ایدی. بو شهری توتماق اوچون عرب‌لر همدان-ری ولایت‌لری آیریجینداکی دستبه سرحد ناحیه‌‌سینی اشغال ائتدیلر، اونون قالالاریندا ایسه حربی قارنیزونلار یئر‌لشدیردیلر. محض بو قارنیزونلارداکی عرب عسگرلری آذربایجانا و خزریانی ولایت‌لرینه ائدیله‌جک یوروشلره حاضرلیق گؤروردولر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجان قوشونلارینا مرزبان اسفندیار ابن فرخ‌زاد کوماندانلیق ائدیردی. او، باجروان، مایمد، ناریز، شیز، میانیج و دیگر یئرلرین اهالیسیندن اردبیل‌ده بؤیوک قوشون توپلاییب عربلرله ووروشماغا گیریشدی. ووروشما بیر نئچه گون داوام ائتدی و عرب‌لرین غلبه‌سی ایله سونا چاتدی[32].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نهاوند دؤیوشوندن دوز بیر ایل سونرا، یعنی 643-جو ایلده، ری‌ین اشغالی هله تام باشا چاتمامیش، خلیفه ضمرین (634-644) امری ایله بوکایر ابن عبدالله و عطبا ابن فارکادین باشچی‌لیق ائتدیکلری قوشون دسته‌لری آذربایجان سرحدلرینی کئچدیلر. اردبیلدن بیر قدر آرالی، جرمیدان داغی یانیندا اسفندیارین هله یاخشی مؤحکملنه بیلمه‌میش دسته‌لری اونلاری قارشیلادی. منبع‌لرین معلوماتینا گؤره، بو، بوکایرین آذربایجان اراضیسینده آذربایجانلی‌لارلا ایلک توققوشماسی ایدی. بیر نئچه گون داوام ائدن قانلی دؤیوش عرب‌لرین غلبه‌سیله باشا چاتیر. اسفندیار اؤزو ایسه اسیر دوشور.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ری یانینداکی دؤیوشلرین عرب‌لر اوچون موفقیتله باشا چاتدیریلماسی، خلیفه‌نین بوکایرا کؤمک گؤندرمک حاقیندا اولکی امرینین یئرینه یئتیریلمه‌سینه امکان یارادیر. سرکرده سیماک کؤمه‌یه گؤندریلیر. اوخ کئچمه‌دن اسفندیارین قارداشی بهرامین باشچی‌لیغی آلتیندا تشکیل اولونموش یئنی قوشون عطبا ابن فارکادین دسته‌سینه هجوم ائدیر. عرب‌لر بو دفعه ده غلبه قازانیرلار. بهرام قاچیر. هله ده بوکایرین یانیندا اسیرلیک‌ده قالان آذربایجان مرزبانی اسفندیار ایسه بو حادثه‌‌‌دن سونرا عربلرله صولح مقاوله‌سی امضالامالی اولور. بو مقاوله‌یه گؤره آذربایجان اهالیسی «امکانلاری داخیلینده» جان وئرگیسی-جزیه اؤده‌مه‌لی ایدی؛ «قادینلار و اوشاقلار، هابئله یاشاماق اوچون وسایطی اولمایان خرونیکی خسته‌لر، دونیا مالیندان هئچ نه‌یی اولمایان زاهدلر» بو وئرگیدن آزاد اولونوردولار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >یئنی حاکیميت آذربایجانین بوتون اهالیسینه، «اونون دوزلرینده، داغلاریندا، اوجقار و سرحد یئرلرینده یاشایانلارینا، اونلارین املاکینا، دینی اجمالارینا، قانونلارینا، قایدالارینا آمان» وئرمه‌یی اؤز اوزرینه گؤتوروردو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بلازوری ایسه یازیر کی، «هجری 18-جی ایلده خزیفه ابن الیمن آذربایجانی دینج یول ایله استیلا ائدیب، آذربایجان اهالیسی آدیندان حرکت ائدن آذربایجان مرزبانی ایله مقاوله باغلامیشدیر. بو مقاوله‌یه گؤره مرزبان «800 مین درهم وئرمه‌یی عؤهده‌سینه گؤتوردو» عرب‌لر ایسه اؤز طرفیندن عؤهده‌لرینه آلمیشدیلار کی، هئچ کسی اؤلدورمه‌سین‌لر، اسیر آلماسین‌لار، آتشکده‌لری داغیتماسینلار و بالاساجان، ساوالان و ساترودان کوردلرینی تعقیب ائتمه‌سینلر. شیز اهالیسی‌نین اؤز بایراملاریندا رقص ائتمه‌سینه و (کئچمیشده) اجرا ائتدیکلری هر ایشی آچیق گؤرمه‌لرینه مانع اولماسینلار»[33]. بوندان سونرا خلیفه ضمر، خوزئیفه ابن الیمنی وظیفه‌‌‌سیندن گؤتوردو و عطبه ابن فارکادی آذربایجانا جانشین تعیین ائتدی. لاکین عرب قوشونلاری آذربایجاندان گئدندن سونرا اؤلکه‌نین اهالیسی هجری 24 (644-645)-جو ایلده عصیان قالدیریب، «مسلمانلارین اونلارلا باغلادیقلاری صولح شرطلرینه عمل ائتمکدن بویون قاچیردیلار»[34].</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | ||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">عباسی‌لر خلافتی دؤورونده آذربایجان</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اموی‌لر خلافتی‌نین چؤکوشوندن سونرا حاکیميته گلن عباسی‌لر سولاله‌سی دؤورونده یئنی قانونلار قوه‌یه میندی. بیر نئچه آددا یئنی وئرگی‌لرین ترتیب اولونماسی، اشغالچی‌لیق فعالیتینی گئنیش وسعت آلماسی یئرلی خالقین مقاومت عزمینی قیریردی. بو دؤورده آذربایجان ساکین‌لری ده خیلی ظولم چکمیشلر. تورپاقلارین اؤنملی حیصه‌‌‌سی فورمال اولاراق دؤولتین ملکیتی حساب اولونوردو. بونون اساسیندا خزینه اکینچی‌لردن تورپاقدان و، دؤولتین سووارما سیستمیندن یارارلانما حاقی کیمی وئرگی ییغیردی. دؤولتین تورپاغی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی اقطاع کیمی حربی خدمتی‌نین تأمیناتی کیمی فئودال‌لارا وئریلیردی. تدریجا رئنتا اقطاعسی، تورپاق اقطاعسینا چئوریلدی، و، ائرکن هم ده سونراکی دؤورلرده شرطی تورپاق ملکیتی اولاراق عؤمورلوک بئنئفیسیدن ارثی لئنه چئوریلدی. خصوصی ایله تورپاغی، فئودالا محصولون 50% و داها چوخ قدرینی اؤده‌مک شرطی ایله، اجاره‌یه گؤتورن کندلی‌لرین وضعیتی آغیر ایدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >سلجوق ایمپئرییاسی دؤورونده آذربایجان</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عرب‌لرین منطقه‌ده مؤوقعی‌نین ضعیفله‌مه‌سیندن استفاده ائدن اوغوز سویلو تورک طایفالاری تئزلیکله بؤلگه‌یه اوغورلو حربی یوروشلر ائدرک اراضی‌لری اشغال ائتمیشلر. سلجوقلار اولجه، خوراسان‌دا مسکونلاشدیلار. 1038-جی ایلده پایتختی نیشابور شهری اولان ایلک سلجوق دؤولتی یاراندی. سلجوقلارین آذربایجان‌دا اولدوغو مدت‌ده قدیمدن اراضی‌ده یاشایان تورک خالقالارینین اؤز اتنیک منسوبیتینی داشییان تورک قارداشلارییلا قایناییب-قاریشماسی پروسه‌سی سرعتلندی.</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;"> | ====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''خانلیقلار دؤورو'''</span> ====== | ||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" > | <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گونئی آذربایجان‌دا یارانان خانلیقلار آراسیندا اورمییه خانلیغی اؤنملی یئر توتوردو. خانلیغین اساسینی نادر شاهین عمیسی اوغلو فتحعلی خان افشار قویموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >تبریز و خوی خانلیقلاری دونبولی طایفاسیندان اولان نسلین الینده ایدی. اوخ دا بؤیوک اراضی و اهالیسی اولمایان قاراداغ خانلیغی‌نین باشیندا قاراداغ طایفالارینا باشچی‌لیق ائدن کاظم خان (1747-1752) دوروردو. ماراغا خانلیغی هله نادرین ساغلیغیندا بورادا حاکم اولان علی قولو خان مقدمین الینده ایدی. اردبیل خانلیغینی 1792-جی ایله‌دک نظرعلی خان شاه‌سئون اداره ائدیب. اردبیل، خالخال و موغان‌داکی شاه‌سئون طایفالارینی بیر‌لشدیرمیش، ماحاللارین اعتبارلی اداره‌سینی تشکیل ائده بیلمیشدی. نظرعلی خاندان سونرا اوغلو نصیرعلی خانلیق تختینه چیخدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ماکی خانلیغینی بایات بویوندان اولان احمد سلطان (1747-1778)، ساراب خانلیغینی ایسه شقاقی بویوندان اولان علی خان (1747-1786) یاراتمیشدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گونئی آذربایجان خانلیقلاری اجتماعی-سیاسی و مدنيت مرکزلری اولان شهرلر اطرافیندا یارانمیشلار. خانلار باشلیجا اولاراق ائل-طایفا باشچی‌لاری ایچریسیندن چیخیردی.</span></p> | ||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''اردبیل خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >18-جی عصرین اورتالاریندا یارانمیش خانلیقلاردان بیری ده اردبیل خانلیغی اولموشدور. لنکران، قاراداغ، قاراباغ، ساراب و گیلان خانلیقلاری ایله هم‌سرحد اولان خانلیغین مرکزی اردبیل ایدی. خانلیغین اساسی شاه‌سئون طایفاسیندان اولان بدیر خان قویموش و دؤولتی سیاسی جهتجه مؤحکملندیرمیشدی. خانلیغی فئودال عیانلاریندان عبارت دیوان‌خانا اداره ائدیردی. ماحاللاردا اداره‌چی‌لیک ایشلری بیلر، نایب‌لر، کندلرده کتخودالار طرفیندن آپاریلیردی. خانلیغین 3 مین نفرلیک دایمی قوشونو وار ایدی. بدیر خانین اوغلو نظرعلی خان شاه‌سئونین دؤورونده (1747-1783) زندلر و قاجارلارلا مناسبت کسکینلشمیشدی. نظرعلی خان شاه‌سئون نکاح دیپلوماسیسی واسطه‌‌‌سی‌له قاراباغلی ابراهیم خانلا دوستلوق علاقه‌‌‌لری یاراتمیشدی. تالیش خانلیغی ایله ده مهربان قونشولوق مناسبتینده ایدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قوبالی فتحعلی خان 1784-جو ایلین ماییندا هجوم ائدرک اردبیلی و مشکینی توتدو. بو حادثه فتحعلی خانین دوشمنلرینین، خصوصی‌له، روسیه‌نین ناراضیلیغینا سبب اولدو. اونا گؤره ده فتحعلی خان اردبیلی ترک ائتمه‌لی اولدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نظرعلی خاندان سونرا حاکیميته گلن نصیر خانین (1783-1808) دؤورونده، 1797-جی ایلدن اعتبارا خانلیق مستقلییینی ایتیر‌رک قاجارلاردان آسیلی وضعيته دوشموشدو. خانلیغین فعالیتینه 1820-جی ایلده قاجارلار سولاله‌سی طرفیندن سون قویولموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بدیر خان شاه‌سئون (1747-1763)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نظرعلی خان شاه‌سئون (1763-1792)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نصیر خان شاه‌سئون (1793-1808)</span></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''ماراغا خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ماراغا تورپاقلارینی بیرینجی شاه عباسین اورا کؤچوردویو قاراباغین جاوانشیر ائلی‌نین قولو اولان مقدم طایفاسی اداره ائدیردی. 18-جی یوز ایلین اوللرینده ماراغا ایالتینی عوثمانلی‌لار توتا بیلمیش، لاکین نادرین کؤمه‌یی‌له وکیل حسنعلی بی ایالتی آزاد ائتمیشدی. طایفا باشچیسی عبد الرزاق اورا حاکم تعیین اولوندو. او ایسه نادرین سیاستیندن احتیاط ائدرک بغدادا قاچدیغیندان خانلیق یئنیدن وکیل حسنعلی به‌یه حواله اولوندو. اونون اوغلو علی‌قولو خانین دؤورونده نادرین اؤلوموندن سونرا خانلیق مستقلشدی. ماراغا خانلیغی 19-جو یوز ایلین 20-جی ایللرینده لغو اولوندو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی‌قولو خان مقدم</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حاجی المحمد خان مقدم</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >احمد خان مقدم، 1763-1797</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >جعفرقولو خان مقدم، 1797-1811</span></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''ماکی خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ماکی ایالتی صفوی حؤکمرانلیغی دؤورونده اوخور سد بیلر بی‌لییینه داخیل اولان یاریم‌مستقل سلطانلیقدان عبارت ایدی. اونو بایات طایفاسیندان اولان نصلی حاکملر ایداره ائدیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلیغین بانیسی بایات طایفاسیندان احمد سولطان ایدی. او، خانلیغین اداره‌سی و مؤحکملندیریلمه‌سی اوچون بعضی تدبیرلر گؤردو. واختی‌له نادر شاهین خوراسان‌داکی سرکرده‌لریندن بیری ایدی. نادر شاهین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا اونون آروادلاریندان بیری ایله ائوله‌نیر. اونون و اوغلو حسین خانین حاقیندا معلومات آزدیر. خانلیغین ایچینده آنکلاو اولاراق آیریملی طایفاسی‌نین 30 کنددن عبارت اولان اؤز آواجیق خانلیغی دا وار ایدی. خانین اؤلوموندن سونرا تورپاقلار اوغلانلاری حسن و حسین خان آراسیندا بؤلوندو. حسن خان ایروانلی محمد خان قاجاردان آسیلیلیغا دوشدو. حسین خانین محمودی و عباقی‌یه ماحاللاری عوثمانلی‌لار طرفیندن توتولدو، لاکین بو ماحاللاری تئزلیکله گئری آلا بیلدی. علی خانین دؤورونده خانلیق مؤحکملنمه‌یه نایل اولدو. حسین خانین اوغلو علی خان هامی‌نین غبطه ائتدییی بیر خان اولاراق تانینیردی. علی خان داها سونرا اسلام دینیندن چیخاراق بابین تعلیمینی قبول ائتمیشدی. بو خط حاجی اسماعیل خانین زامانیندا دا داوام ائتدیریلدی. تئیمور پاشا خان 1877-1878-جی ایللرده خانلیغی گوجلندیردی. او، روس گئنئرالی آلخازووون ناخجیوان دسته‌لریله بیرگه تبریز اوچون تهلوکه یارادان شیخ عبید الله‌ین دسته‌سینی مغلوبیته اوغراتدی. اونا یئرلی خالق «آذربایجان پادشاهی» لقبی وئرمیشدی. خانلیغین سون نوماینده‌‌سی مرتضی قولو خان ایسه 1922-جی ایلده دئوریلدی[35].</span></p><p style="text-align: justify;" ></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >احمد سلطان (1747-1778)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حسین خان (1778-1822)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان(1822-1866)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حاجی اسماعیل خان (1866-1899)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >تئیمور پاشا خان (1899-1922)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >مرتضی قولو خان بایات (1922)</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >'''اهالیسی'''</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلیغین اهالیسی آذربایجان تورکلری و کوردلردن عبارت ایدی. اهالی‌نین 900 عایله‌‌‌سی اهل حق دینینه اعتقاد ائدیردی. خالق آراسیندا سوننولر قاراقویونلو، شیعه‌‌‌لر ایسه آغ‌قویونلو آدلانیردی. 1200 ائرمنی‌نین ده یاشادیغی قئید اولونور. خانین اساس گووندییی قوللوقچولاری ائرمنی‌لردن ایدی.</span></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''قاراداغ خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قاراداغلی طایفاسی صفوی‌لرین حاکیميته گلمه‌سینده فعالیت گؤستردیییندن بیرینجی شاه اسماعیل‌دان باشلایاراق قاراداغ ولایتی‌نین اداره‌سینه نایل اولا بیلمیشدی. 16-جی عصردن 19-جو عصرین اوللرینه‌دک قاراداغ ولایتی‌نین اداره‌سی ارثی اولاراق معين نسل اوزره اولموشدو. اونلار هم ده روحانی صلاحیت‌لرینه مالیک ایدی. 18-جی یوز ایلین اوللرینده صفوی سولاله‌سی ضعیفله‌دیییندن حاکم کاظم خان مرکزی حاکیميته تابعچی‌لیکدن چیخمیش، شاه سلطان حسین‌ین احتیرامینا لایق گؤرولن روس آ.وولینسکینی اهره قویمامیشدی. نادر مرکزی حاکیميته تابع اولمایان خانین گؤزلرینی چیخارتدیرمیشدی. نادرین اؤلوموندن سونرا قاراداغ خانلیغی مستقلشمیش، کاظم خان قاراداغ خانی اولموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کاظم خان 18-جی یوز ایلین اورتالاریندا قاراباغ، گنجه و ناخجیوان خانلاری ایله بیرلیک‌ده شکی خانلیغینا قارشی اتفاقا قوشولموشدو. بو اتفاق مقصدینه نایل اولا بیلمه‌میشدی. قاراداغ خانی قاراباغ خانلیغینا، کریم خان زنده (1761)، سونرا ایسه آغا محمد قاجارا (1791) تابع اولموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قاراداغ خانی عباس‌قولو خان 19-جو یوزایلین اوللرینده پ.سیسیانووا مکتوب یازاراق روسیه‌یه صادق قالاجاغینی بیلدیرمیش، لاکین 1804-1813-جو ایللر روس-ایران محاربه‌‌‌سینده روسیه‌یه قارشی چیخمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کاظم خان (محمدکاظم خان) (1747-1763)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >مصطفی قولو (1763–1782, 1786–1791)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اسماعیل خان (1782–1783, 1791–1797)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نجف‌قولو خان (1783-1786)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عباس‌قولو خان (1797-1813)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >محمدقولو خان (1813-1828)</span></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''ساراب خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساراب خانلیغی - ایران اراضیسینده خانلیق. (18-جی عصرین 40-جی ایللری – 19-جو عصرین اوللری). اراضیسی اردبیل، قاراداغ، ماراغا خانلیقلاری و تبریزلا حدودلانیردی. مرکزی ساراب شهری.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساراب خانلیغی‌نین اساسی شقاقی طایفاسی‌نین باشچیسی علی خان (1747-1786) طرفیندن قویولموشدور. نادر شاهین اؤلوموندن سونرا پایتخت‌ده‌کی قاریشیقلیق‌دان استفاده ائدن علی خان اؤزونو هم‌طایفالاری آراسیندا خان اعلان ائتدی. او، محمدحسن خان قاجارلا مبارزه‌ده اؤز مستقلییینی قورویوب ساخلاسا دا، کریم خانین نومینال حاکیميتینی قبول ائتمه‌یه مجبور اولموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خانین اؤلوموندن سونرا حاکیميته صادیق خان شقاقی گلدی. صادیق خانین حاکیميتی دؤورونده ساراب خانلیغی یئنیدن مستقلییه نایل اولموش، اؤز سرحدلرینی گئنیشلندیرمه‌یه جهد گؤسترمیشدی[36].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >صادق خان خانلیغین اداره سیستمینی نظاما سالدی، مدافعه‌سینی تشکیل ائتدی. ایران طرفدن تهلوکه‌‌‌نی نظره آلاراق خان تیتولو وئردییی قارداشی الی به‌یی زنگانا حاکم تعیین ائتدی. صادق خان تبریزی اله کئچیردی. لاکین اورمییه، قاراباغ و باشقا خانلیقلاردان کؤمک آلان نجف‌قولو خان دونبولی صادیق خانی گئری چکیلمه‌یه مجبور ائتدی. ساراب خانلیغی‌نین اراضیسی قاجارلار دؤولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان (1747-1786)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >صادق خان شقاقی (1786-1800)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >جهانگیر خان شقاقی (1800-1822)</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''تبریز خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ان گؤرکملی خانلاریندان بیری امیراسلان خان قیرخلی-آوشار اولموشدور. اونون حاکیميتی دؤورونده تبریز خانلیغی اردبیلی، خالخالی، آذربایجانین گونئی تورپاقلارینین بیر حیصه‌‌‌سینی توتماقلا سرحدلرینی خیلی گئنیشلندیردی. لاکین چوخ کئچمه‌دی کی، تبریز خانلیغی فتحعلی خان افشار طرفیندن اله کئچیریلدی و تبریز اونون اؤلکه‌سی‌نین پایتختینه چئوریلدی. تبریز خانلیغی‌نین اداره ائدیلمه‌سی نجف‌قولو خانا تاپشیریلیر. فتحعلی خانین اؤلوموندن سونرا تبریز خانلیغی یئنیدن مستقلیک الده ائدیر[37].</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''اورمییه خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلیغین اساسینی نادر شاه افشارین عمیسی اوغلو، افشار طایفاسیندان اولان فتحعلی خان افشار قویموشدو. او، حتی نادر شاهین سرکرده‌سی اولان آزاد خانعی دا اؤز طرفینه چکه بیلمیشدی. بوندان سونرا، او، مرکز‌لشدیرمه سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. ایلک اولاراق تبریزه هجوم ائتدی، تبریز آسیلی حالا سالیندی و تبریز پایتخت اولدو. داها سونرا خوی خانی شهبازخان دا فتحعلی خانلا اتفاق باغلاماغا مجبور اولدو. بوندان سونرا ایسه قاراداغ، ماراغا و ساراب خانلیقلاری اورمییه خانلیغیندان آسیلی وضعيته سالیندی. او، 1751-جی ایلده آزاد خانی اونونلا اتفاقدان امتناع ائدن ایروان خانلیغی اوزرینه گؤندردی. ایروان خانی میرمهدی کارتلی چاری ایکینجی ایراکلی‌دن کؤمک ایسته‌دی. ایکینجی ایراکلی قازاخ و بورچالی آذربایجانلی‌لاریندان توپلادیغی اوردونو میرمهدی خانا کؤمه‌یه گؤندردی. آزاد خان گئری اوتوردولدو. بئله‌لیکله، فتحعلی خان افشار ماکی و اردبیل خانلیقلاری استثناء اولماقلا، بوتون گوئنی آذربایجانی خانلیقلارینا اؤز حاکیميتینی یایا بیلمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه خانلیغی‌نین حؤکمداری فتحعلی خان افشار نادر شاه افشارین ان یاخین آداملاریندان بیری ایدی و افشارلار طایفاسینا منصوب ایدی. فتحعلی خان افشار گونئی قافقازین توتولماسی و ایران‌دا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه‌یه ده خصوصی اهميت وئریردی. بو مقصدله مختلف خانلیقلارا متفق‌لیک حاقیندا مراجعت‌نامه‌‌لر گؤندریلدی. ایروان خانلیغینا هجوم اوغورسوز اولدوقدا هجوم استقامتی گورجوستانا یؤنلدی. چار ایکینجی ایراکلی مغلوب ائدیلدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >فتحعلی خان ایران‌دا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه آپاران کریم خان زندین اوزرینده قالیب گلدیکدن سونرا حاکیميتینی مرکزی و غربی ایرانا یایا بیلدی (1752). ایرانین قوزئیینده مؤحکملنن محمدحسن خان قاجارلا مبارزه چتین اولدو. محمدحسن خان اونون کریم خان زندله محاربه‌‌‌سیندن استفاده ائدرک گیلانی توتان فتحعلی خانی اورانی ترک ائتمه‌یه مجبور ائتدی. بونونلا کفایتلنمه‌یرک تبریزی، سونرا ایسه اورمییه‌نی توتدو (1757). یالنیز محمدحسن خانین اؤلدورولمه‌سی‌له آسیلی‌لیقدان قورتولماق مومکون اولدو (1759). فتحعلی خان تبریزه قاییتدی و حاکیميتینی مؤحکملندیردیکدن سونرا قاراباغا هجوم ائتدی و اونو آسیلی وضعيته سالدی(1759).</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >محمدحسن خاندان سونرا ایران‌دا باشلیجا قوه‌یه چئوریلن کریم خان زند اورمییه‌نی 1763-جو ایلده 9 آی محاصره‌‌‌ده ساخلاییر. نهایت اورمییه خانلیغینی توتان کریم خان زند فتحعلی خان افشاری شیراز قوناقلیغیندا اعدام ائتدیریر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کریم خان زندین اؤلومو ایله خانلیق یئنیدن مستقل سیاست یئریتمه‌یه باشلادی. بو زامان محمدحسن خان قاجارین اوغلو آغا محمد خان اورمییه‌لی علی خانی یانینا چاغیریب گؤزلرینی چیخارتدی. آغا محمد خانین چکیلمه‌سیندن سونرا امام‌قولو خان حاکم سئچیلدی. او، سارابلی علی خان شقاقی ایله خویلو احمد خانا قارشی اتفاق باغلادی. متفق‌لر تبریز یاخینلیغینداکی دؤیوشده مغلوب اولدولار. امیراسلان خان افشار اورمییه‌یه حاکم تعیین ائدیلدی، لاکین اونون خانلیغی اوزون چکمه‌دی. محمدقولو خان یئنی حاکم تعیین اولوندو. آغا محمد خانین هجوموندان سونرا اوشنو قالاسینا چکیلدی. قاجارین اؤلومو ایله مستقلییینی برپا ائدن خانلیق، ایران تختینه چیخان فتحعلی شاها تابع اولدو[38].</span></p> | |||
====== خالخال خانلیغی ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلیغین یارادیجیسی امیرگونه خاندیر. امیرگونه خان امیرعلی آوشار نادر شاه قیرخلی-آوشارین اؤلوموندن سونرا گیلانین والیسی اولموشدو. سونرا تاریما باشچی‌لیق ائتمیشدی. امیرگونه خان آوشار فتحعلی خان آراشلی آوشارلا بیرله‌شیب کریم خان زنده قارشی چیخدی. سونرا کریم خانین طرفینی توتوب فتحعلی خانی ساتدی. کریم خان اونو شیرازا «فخری قوناقلیغا» آپاریب عالی شورایا داخیل ائتدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کریم خانین وفاتیندان سونرا امیرگونه خان تاریما قاییدیب اؤزونون خانلیغینی اعلان ائتمیشدی. ایرانی بیر‌لشدیرمه‌یه باشلایان آغامحمد خانی تانیماق ایسته‌میردی. ایلک نؤوبه‌‌ده اورمییه حاکمی محمدقولو خان قاسیملی آوشارا مراجعت ائتدی. محمدقولو خان اونا اعتناء ائتمه‌دی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >امیرگونه خان 1782-جی ایلده باشقا خانلارلا بیرله‌شیب مازاندارانا هجوم ائتدی. ساواشدا یارالانیب قاچدی[39].</span></p> | |||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گئنئرال پوروچیک آلئکساندر سوووروو 28 اییول 1780-جی ایلده هشترخاندان ق. آ. پوتیومکینه معروضه‌سینده یازیردی:</span> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گئنئرال پوروچیک آلئکساندر سوووروو 28 اییول 1780-جی ایلده هشترخاندان ق. آ. پوتیومکینه معروضه‌سینده یازیردی:</span> | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >''«نظرعلی خان رشتی آلاندان سونرا هیدایت خانین جانینی قورتاراراق گمی‌ده رشتین 10 ساعاتلیغیندا مازانداران طرفده قیزیل اوزن چایی‌نین منصبینه گلیب چیخمیشدیر. او. رشتین 150 وئرستلییینده تبریز طرفده یاشایان خالخاللی امیرگونه خانا کؤمک ائتمه‌یی خواهش ائتمیشدی و اونون طلب ائتدییی هر شئیی یئرینه یئتیرمه‌یه بویون اولموشدور. امیرگونه خان، گویا، اونون خواهشی ایله قوشونلا رشت یاخینلیغینا گلرک همین شاه‌سئونلی نظرعلی خانی اوردان قوووب-چیخارمیش و همین شهری اداره ائتمک اوچون اولکی کیمی هدایت خانا وئرمیشدیر. نظرعلی خان ایسه خالخال خانینا مقاومت گؤسترمک اقتداریندا اولمادیغینی گؤروب، اوردان چیخارکن شهرده‌کی بوتون تیکیلی‌لری و باغلاری یاندیرمیشدیر. لاکین بو معلوماتین تصدیقینی گؤز‌له‌مک لازیمدیر»[40].''</span><p style="text-align: justify;" ><br></p> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >''«نظرعلی خان رشتی آلاندان سونرا هیدایت خانین جانینی قورتاراراق گمی‌ده رشتین 10 ساعاتلیغیندا مازانداران طرفده قیزیل اوزن چایی‌نین منصبینه گلیب چیخمیشدیر. او. رشتین 150 وئرستلییینده تبریز طرفده یاشایان خالخاللی امیرگونه خانا کؤمک ائتمه‌یی خواهش ائتمیشدی و اونون طلب ائتدییی هر شئیی یئرینه یئتیرمه‌یه بویون اولموشدور. امیرگونه خان، گویا، اونون خواهشی ایله قوشونلا رشت یاخینلیغینا گلرک همین شاه‌سئونلی نظرعلی خانی اوردان قوووب-چیخارمیش و همین شهری اداره ائتمک اوچون اولکی کیمی هدایت خانا وئرمیشدیر. نظرعلی خان ایسه خالخال خانینا مقاومت گؤسترمک اقتداریندا اولمادیغینی گؤروب، اوردان چیخارکن شهرده‌کی بوتون تیکیلی‌لری و باغلاری یاندیرمیشدیر. لاکین بو معلوماتین تصدیقینی گؤز‌له‌مک لازیمدیر»[40].''</span><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''خوی خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خوی خانلیغی‌نین اساسینی دونبولی طایفا باشچی‌لاری قویموشدو. دونبولی احمد خان 18-جی یوزایلین 60-جی ایللرینده تبریزده ده مؤحکملنمیشدی. او، ایروان، ناخجیوان و قاراداغ خانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدی. قاراباغ خانلیغی ایله متفیق‌لیک حاکیميتی‌نین مؤحکملنمه‌سینه مثبت تأثیر گؤستردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1775-جی ایلده خوی خانی احمد خاندان چیلدیر والیسی سلیمان پاشایا گؤندریلن مکتوب‌دا «قوزئی قافقازین ایستیلاسیندان قوت آلان روسیه‌نین و اونونلا اتفاق یارادان ایراکلی خانین تجاوزونه امکان وئرمه‌مه‌سی اوچون آذربایجان و قافقاز خانلارینین «دولت عالیه» (عوثمانلی ایمپئرییاسی - ق.گ.) ایله بیرگه مباریزه آپارماسی‌نین واجب اولدوغو بیلدیریلیردی».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خوی خانلیغی ایله کریم خان زندین ضربه‌‌‌لریندن سونرا دیرچلمه‌یه باشلایان اورمییه خانلیغی آراسیندا ضديت وار ایدی. خانلیقلار آراسینداکی دؤیوشده اورمییه خانلیغی مغلوب اولدو. بو خوی خانلیغی‌نین نوفوذونو خیلی آرتیردی. کریم خان زند خوی خانلیغی‌نین گوجلنمه‌سیندن ناراحات اولوب، احمد خانی سارسیتماق اوچون تدبیرلر گؤرمه‌یه باشلادی. بو مقصدله اونون قارداشی شهباز خانین اوغلانلارینی عمی‌لرینه قارشی مبارزه‌یه حاضرلاییردی. کریم خان زندین سپدییی دوشمنچی‌لیک توخومو اونون اؤلوموندن سونرا بئله اؤزونو گؤستردی. شهباز خانین اوغلانلاری احمد خانا قصد ائدیب، اونو اؤلدوردولر. قصدچی‌لر حاکیميتی اله کئچیرمه‌یه نایل اولا بیلمه‌دیلر. جعفرقولو خان خویلو خلاص اولا بیلدی، اونلاری جزالاندیردی و قارداشی حسین‌قولو خانی آزاد ائدرک حاکیميته گتیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خوی خانلیغی یارانمیش وضعيت‌ده اولکی مؤوقعینی ایتیردی. ایروان خانلیغی مستقلیک الده ائتدی. ایروان و قاراداغ خانلیغی یالنیز قاراباغ‌دان آسیلی اولدو. تبریز ده الدن چیخدی. خانلیقلار آراسیندا یئنی چکیشمه‌لر باشلاندی. خوی خانلیغی قاجارلاردان آسیلی وضعيته دوشدو، سونرا خانلیغا سون قویولدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >شهبازخان دونبیلی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >احمد خان دونبیلی (1763-1786)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حسین‌قولو خان دونبیلی (1786-1798)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >جعفرقولو خان دونبیلی (1798-1806)</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >'''انضباطی قورولوشو'''</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آواجیق ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قوتور ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >سالماس ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خوی ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >الند ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >چالدیران ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >چورس ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قاراقویونلو ماحالی (خوی)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >سؤکمن آباد ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >درگاه ماحالی</span></p><p style="text-align: justify;" ></p> | |||
====== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''زنگان خانلیغی'''</span> ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >زنگان خانلیغین بانیسی ذلفقار خان امیرعلی آوشار ایدی. آوشار ائلی‌نین امیرلی اویماغی‌نین زنگان اطرافیندا چکیسی آغیر ایدی. «کتاب مجموعه سلطانیه»نین 370-جی صحیفه‌‌‌سینده یازیلیر: «امیرعلی آوشار ائلیندن بیر طایفا آدیدیر کی، خمسه‌نین (زنگانین) اطرافیندا ساکیندیرلر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ذلفقار خان امیرعلی آوشار (زندیه دؤنه‌مینده) زنگانین والیسی و کریم خان زندین سیاسی رقیبی ایدی. بوگونکو ذلفقاری‌لرین اولو باباسی اولوب و زنگانین سبزه میدانیندا یئرله‌شن عمارت اونونکودور». «گلشن مراد»، «روستم التواریخ» و باشقا کیتاب‌لاردا دا اونون حاقیندا معلومات‌لار وئریلیب. کیتاب‌لارین بیر نئچه یئرینده اونون اقتداری و قدرتینه گؤره، «عالیجاه ذلفقار خان»، «سلطان ذلفقار خان امیرعلی آوشار»، «خاقان» عنوانلاری ایله خاطیرلانیب. ذلفقاری‌لرین داخیل اولدوغو امیرلی‌لرین اولدوقلاری یئر، قولتوق قالاسی زنگانین گونئی یؤره‌سینده یئرله‌شیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ذلفقار خان کریم خان زندین اؤلوموندن سونرا قوشون چکیب قزوینی توتدو. شاهلیق ادعاسیندا ایدی. علی‌مراد خانین هجوموندان سونرا قزوینی بوراخیب زنگانا قاییتدی. ذلفقار خان آغامحمد خان قووانلی-قاجارین قارداشی جعفرقولو خانلا ووروشوب مغلوب اولموشدو. ذلفقار خان مغلوب اولوب خالخالا قاچمیشدی. خالخالین حاکمی اونو توتوب علی‌مراد خانا وئردی. علی‌مراد خان 1780-جی ایلده ذلفقار خانی اؤلدوردو. ذلفقار خانین تؤره‌مه‌سی ذولفقاری سوی آدینی داشیییر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ذلفقار خاندان سونرا، 1780-جی ایلده زنگانین حاکمی علی خان آوشار اولدو. اونون سویو زایرلی آدلانیردی. زایرلی سویو زنگانین اطرافیندا مسکونلاشیب‌لار. «گلشن مراد» کیتابیندا بو باره‌ده یازیر کی، علی خان زایرلی آوشار خمسه و زنگان ایالتی‌نین حاکمی و ذلفقار خانین قوهومو ایدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1783-جو ایلده تبریز شهری اورمییه قوشونلاری طرفیندن محاصره‌‌‌یه آلینمیشدی. نجف‌قولو خان دونبیلی محاصره‌‌‌نین گؤتورولمه‌سیندن سونرا اوغلو خداداد خانی یاردیم اوچون علی‌مراد خانین یانینا گؤندردی. علی‌مراد خان اونا یاردیم ائتمه‌یه سؤز وئردی. اورمییه حاکمی امام‌قولو خان قاسملی آوشار بو حادثه‌‌‌نی ائشیدیب علی‌مراد خانین اوستونه قوشون گؤندردی. قوشون ساووج‌بولاق طرفدن یولا دوشدو. امن الله خان اردلانی ده یولدا قوشونا قوشولدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >زنگان حاکمی علی خان بیر مدت ایدی کی، علی‌مراد خاندان اوز دؤندرمیشدی، سئوینجک حالدا اونلارلا بیرلشدی. اونلاری آغیرلاییب مصلحت گؤردو کی، اول ائوین ایچی، سونرا چؤلو. بیلدیردی کی، گلین آذربایجانی ایچ دوشمن‌لردن تمیزله‌یک، سونرا علی‌مراد خانین اوستونه گئدریک. بو مصلحتی امام‌قولو خان قاسیملی آوشار قبول ائدیب ایراغا گئتمکدن ال چکدی. بیرلشدییی علی خانین سرکرده‌لریندن اولان ولی به‌یی قوشونلا آذربایجانا گؤندردی. دوست بیلدییی آذربایجان خانلارینا مکتوب یازیب اونلارا قوشولماغی تکلیف ائتدی. خالخالین حاکمی فرج الله خان مییاناده اونا قوشولدو. ساراب حاکمی علی خان شقاقی بؤیوک اوغلو صادق سلطانا قوشون گؤتوروب اونلارا قوشولماسینی تاپشیردی. اونلار تبریزین بیر آغاجلیغیندا توپلانیب اوتوراق ائتدیلر. قیش همین ایل سویوق گلدیییندن شهری محاصره ائتمه‌یه تابلاماییب اورمییه‌یه یوللاندیلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان آوشار قاراباغ حاکمی ابراهیم خلیل خان جاوانشیرله یازیشیردی. 1787-جی ایلده قاراباغ خانی الی خانا یازیردی کی، آغامحمد خانین آذربایجانا گیرمه‌سی بؤیوک تهلوکه‌‌‌دیر و بونا گؤره ده او، محمدحسن خانین اوغلونو قوزئیه دوغرو حرکتینه مانع اولمالی‌دیر. بونون اوچون لازم گلرسه، اونا قوشونلا و پوللا کؤمک ائتمه‌یه حاضیردیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین مکتوبو تبریز خانی طرفیندن اله کئچیریلدی. آغامحمد خانا گؤندریلدی. آغامحمد خان قووانلی قاجار 50 مین قوشونلا زنگانا گلدی. علی خان زایرلی تهران‌دا آوشارلار سولاله‌سی‌نین شاهلیغینی اعلان ائتمک اوچون بیر مکتوب واسطه‌‌‌سی‌له آوشار ائلی‌نین بوتون اویماقلارینی تهرانا دعوت ائتدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بیر نئچه دفعه‌‌لیک یونگول قارشیلاشمادا علی خان زایرلی آوشار آغامحمد خان قاجارین اوردوسونون نظامینی پوزموشدو. آغامحمد خان دا قالیب گلندن سونرا اونو زنگانین حاکملیییندن و قوشون سرکرده‌لیییندن آزاد ائتدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان قاجار خانینا قارشی مبارزه‌دن ال چکمیردی. 1788-جی ایلده (هجری قمری 1201-جی ایلده) آغامحمد خان علی خان آوشاری اصفهان شهرینه آپاریب گؤزلرینی چیخارتدیردی. اونون بوتون وظیفه‌‌‌لرینی عبدالله خان اوسانلی آوشارا وئردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان زایرلی آوشاردان سونرا زنگانین والیسی عبدالله خان اوسانلی آوشار اولدو. 1797-جی ایلده آغامحمدشاه قووانلی-قاجار اونو حاکم کیمی تانیمیشدی. عبدالله خان خمسه‌یه یئتیشندن سونرا شاهلیق هوسینه دوشموشدو. یار-یولداشلاریندان، دوست تانیشلاریندان قوشون توپلاییب تخت-تاج ادعاسی ائدیردی. سونرا ادعاسیندان ال چکیب زنگانی اداره ائتمه‌یه باشلادی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عبدالله خان اوسانلی 1797-جی ایلده قاجار شاهلاری طرفیندن خمسه ایالتی‌نین والیسی اولموشدو. فتحعلی شاه قووانلی-قاجارا خدمت ائتمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عبدالله خان حسین قولو خان قووانلی-قاجارین اوغلو سلیمان خانین قیامینا قاریشدیغی اوچون فتحعلی شاه طرفیندن کور ائدیلدی. عبدالله خاندان سونرا زنگانا امن الله خان آوشار باشچی‌لیق ائتمه‌یه باشلادی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >امن الله خان قاجار دؤولتی‌نین آدلی-سانلی سرکرده‌لریندن ایدی. 1806-جی ایلده فتحعلی شاه قووانلی قاجار ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین اوغلو، ایرانا تابع اولان مهری ماحالی‌نین باشچیسی ابولفت خانی (ابولفت خان طوطی) قیزیشدیریب 5 مین نفرلیک قوشونلا قاراباغا گؤندردی. ابولفت خانین یئزنه‌سی فرج الله خان ساریخان بی‌لی شاه‌سئونی ده اونا یاردیمچی تعیین ائتدی. ایرانین آدلی-سانلی سرکرده‌لری، او جمله‌‌‌دن قزوینلی سردار حسین‌قولو خان قاجار، دامغانلی اسماعیل خان، خمسه‌لی (زنگانلی) امن الله خان آوشار و باشقالاری ابولفت خانین باشچی‌لیغی آلتیندا ایدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلاری</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ذلفقار خان امیرلی آوشار (1747-1780)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >علی خان زایرلی آوشار (1780-1782)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >عبدالله خان اوسانلی آوشار (1782-1797)</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >امن الله خان آوشار (1797-1810)</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">معاصر دؤور</span> == | == <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">معاصر دؤور</span> == | ||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1945-جی ایلین نویابر آییندان 1946-جی ایلین دئکابر آیینا قدر گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان میللی حؤکومتی آدلی مختار حکومت فعالیت گؤسترمیشدیر. آذربایجان میللی حؤکومتی‌نین پایتختی تبریز شهری اولموشدور. 1946-جی ایلین دئکابر آیی‌نین 13-ده ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولدو. بئله‌جه، بیر ایل موجود اولموش آذربایجان میللی حؤکومتی سقوط ائتدی[41].</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1945-جی ایلین نویابر آییندان 1946-جی ایلین دئکابر آیینا قدر گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان میللی حؤکومتی آدلی مختار حکومت فعالیت گؤسترمیشدیر. آذربایجان میللی حؤکومتی‌نین پایتختی تبریز شهری اولموشدور. 1946-جی ایلین دئکابر آیی‌نین 13-ده ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولدو. بئله‌جه، بیر ایل موجود اولموش آذربایجان میللی حؤکومتی سقوط ائتدی[41].</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اهالیسی</span> == | == <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اهالیسی</span> == | ||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساسانی‌لر دؤورونده آدورباداقانین اراضیسی اساسا تورک‌دیللی طایفالارلا مسکون ایدی[42]. اهالی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی ایران دیللری قروپونون دیالئکت‌لرینده دانیشسا دا، همین دیل قروپوندان اولان حاکم پهلوی دیلی گئنیش خالق کوتلهلرینین دانیشیق دیلی اولا بیلمه‌میش، یالنیز کارگذارلیق‌دا ایشله‌دیلمیش، حاکم طبقه‌‌‌نین دیلی اولموشدو[43].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجان تورکلری ایران‌دا سای اعتباریله فارسلاردان سونرا ایکینجی یئری توتورلار. 19-جو عصرین سونلاریندا ایران‌دا آذربایجان تورکلرینین سایی 2 میلیونا یاخین ایدی. اونلاردان 1 میلیونو کند اهالیسی، یاریم میلیون شهر اهالیسی، یاریم میلیونو ایسه یاریم‌کؤچریلردن عبارت ایدی. 20-جی عصرین اورتالاریندا ایران‌داکی آذربایجان تورکلرینین سایی 16-18 میلیون (32-36%) اولموش و بونلاردان 7-9 میلیونو گونئی آذربایجان‌دا مسکونلاشمیشدیر. 90-جی ایللرین اوّللرینده آپاریلمیش حسابلامالارا گؤره، ایران‌دا، 40 میلیون آذربایجان تورکلری یاشاییر. اونلارین بؤیوک بیر قیسمی (تخمیناً 10-15 میلیون) گونئی آذربایجان‌دا، قالانی ایسه ایرانین دیگر اراضی‌لرینده مسکونلاشمیشدیر[44].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >دیلی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجانلی‌لار آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشماقدادیرلار. 1888-جی ایلده میرزا حسن رشدیه تبریزده یئنی تیپلی مکتب تشکیل ائتمیش، گونئی آذربایجان‌دا ایلک دفعه اولاراق الفبانی یئنی-صؤوتی اصول ایله تورک دیلی اساسیندا تدریس ائتمه‌یه باشلامیش، آنا دیلینده چوخلو درسلیک‌لر یازمیشدیر. 1926-جی ایلدن مکتب‌لرده تورک دیلینده تدریس قاداغان ائدیلمیشدیر. حاکم دایره‌لر تبریز اونیوئرسیتئتینده آذربایجانین تاریخی، ائتنوقرافییاسی، اجتماعی-سیاسی وضعيتی و س. ایله علاقه‌‌‌لی مسئله‌‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه مانعچی‌لیک تؤرتمیشدیر. ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سیندن بوگونه کیمی بوتون ایران معارف و مدنيتی ساحه‌‌‌سینده‌کی دقته لایق و یاددا قالان ان اؤنملی و دموکراتیک ایشلر آذربایجان میللی حؤکومتینه مخصوصدور. بئله کی، بو دؤورده اونلارجا اونیوئرسیتئت و اینستیتوت یارادیلمیشدیر. تورک دیلینده 50-یه یاخین مختلف آددا قزئت و ژورنال، درسلیک، بدیعی-ادبيات نشر ائدیلمیش، کینو-تئاترلار تیکیلمیش، رادیو استانسیاسی و رادیو خبرلری کومیته‌سی یارادیلمیش، میللی قهرمانلارا: ستارخانا، باقرخانا، خیابانی‌یه هئیکل‌لر اوجادیلمیشدیر. تبریز اونیوئرسیتئتی کیتاب‌خاناسی، میللی کیتاب‌خانا و «تربیت کیتاب‌خاناسی» گونئی آذربایجانین ان بؤیوک کیتاب‌خانالاریدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گونئی آذربایجان‌دا ایلک رادیو استانسیاسی‌نین اساسی 1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی طرفیندن قویولموشدور. 1980-جی ایللرده رادیو شبکه‌لرینده تورک دیلینده وئریلیش‌لرین سایی اولدوقجا آزالمیشدیر. یالنیز تبریز، اورمییه و اردبیل رادیو شبکه‌لریندن قیسا وئریلیش‌لر وئریلیر. اونلاردا دا، خصوصی‌له تبریز رادیوسوندا سسلندیریلن جومله‌‌‌لر ادبی دیلیمیزدن چوخ اوزاق اولوب، یاری تورک، یاری فارس هورراسیندان عبارت‌دیر. گونئی آذربایجان‌دا ایلک تلویزیون استانسیاسی 1972-جی ایلده یارادیلیب. وئریلیش‌لر جدی نظارتله یالنیز فارسجا آپاریلیر. انقلاب‌دان بوگونه کیمی کئچن مدت‌ده گونئی آذربایجانین رادیو و تلویزیون سیستمینده ائدیلمیش بوتون تکنولوژی یئنی‌لشمه و کیفيت ده‌يیشیک‌لیک‌لرینه باخمایاراق وئریلیش‌لرین مضمونوندا اساسلی ده‌يیشیک‌لیک‌لر باش وئرمه‌میش‌دیر.</span></p> | <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ساسانی‌لر دؤورونده آدورباداقانین اراضیسی اساسا تورک‌دیللی طایفالارلا مسکون ایدی[42]. اهالی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی ایران دیللری قروپونون دیالئکت‌لرینده دانیشسا دا، همین دیل قروپوندان اولان حاکم پهلوی دیلی گئنیش خالق کوتلهلرینین دانیشیق دیلی اولا بیلمه‌میش، یالنیز کارگذارلیق‌دا ایشله‌دیلمیش، حاکم طبقه‌‌‌نین دیلی اولموشدو[43].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجان تورکلری ایران‌دا سای اعتباریله فارسلاردان سونرا ایکینجی یئری توتورلار. 19-جو عصرین سونلاریندا ایران‌دا آذربایجان تورکلرینین سایی 2 میلیونا یاخین ایدی. اونلاردان 1 میلیونو کند اهالیسی، یاریم میلیون شهر اهالیسی، یاریم میلیونو ایسه یاریم‌کؤچریلردن عبارت ایدی. 20-جی عصرین اورتالاریندا ایران‌داکی آذربایجان تورکلرینین سایی 16-18 میلیون (32-36%) اولموش و بونلاردان 7-9 میلیونو گونئی آذربایجان‌دا مسکونلاشمیشدیر. 90-جی ایللرین اوّللرینده آپاریلمیش حسابلامالارا گؤره، ایران‌دا، 40 میلیون آذربایجان تورکلری یاشاییر. اونلارین بؤیوک بیر قیسمی (تخمیناً 10-15 میلیون) گونئی آذربایجان‌دا، قالانی ایسه ایرانین دیگر اراضی‌لرینده مسکونلاشمیشدیر[44].</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >دیلی</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آذربایجانلی‌لار آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشماقدادیرلار. 1888-جی ایلده میرزا حسن رشدیه تبریزده یئنی تیپلی مکتب تشکیل ائتمیش، گونئی آذربایجان‌دا ایلک دفعه اولاراق الفبانی یئنی-صؤوتی اصول ایله تورک دیلی اساسیندا تدریس ائتمه‌یه باشلامیش، آنا دیلینده چوخلو درسلیک‌لر یازمیشدیر. 1926-جی ایلدن مکتب‌لرده تورک دیلینده تدریس قاداغان ائدیلمیشدیر. حاکم دایره‌لر تبریز اونیوئرسیتئتینده آذربایجانین تاریخی، ائتنوقرافییاسی، اجتماعی-سیاسی وضعيتی و س. ایله علاقه‌‌‌لی مسئله‌‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه مانعچی‌لیک تؤرتمیشدیر. ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سیندن بوگونه کیمی بوتون ایران معارف و مدنيتی ساحه‌‌‌سینده‌کی دقته لایق و یاددا قالان ان اؤنملی و دموکراتیک ایشلر آذربایجان میللی حؤکومتینه مخصوصدور. بئله کی، بو دؤورده اونلارجا اونیوئرسیتئت و اینستیتوت یارادیلمیشدیر. تورک دیلینده 50-یه یاخین مختلف آددا قزئت و ژورنال، درسلیک، بدیعی-ادبيات نشر ائدیلمیش، کینو-تئاترلار تیکیلمیش، رادیو استانسیاسی و رادیو خبرلری کومیته‌سی یارادیلمیش، میللی قهرمانلارا: ستارخانا، باقرخانا، خیابانی‌یه هئیکل‌لر اوجادیلمیشدیر. تبریز اونیوئرسیتئتی کیتاب‌خاناسی، میللی کیتاب‌خانا و «تربیت کیتاب‌خاناسی» گونئی آذربایجانین ان بؤیوک کیتاب‌خانالاریدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >گونئی آذربایجان‌دا ایلک رادیو استانسیاسی‌نین اساسی 1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی طرفیندن قویولموشدور. 1980-جی ایللرده رادیو شبکه‌لرینده تورک دیلینده وئریلیش‌لرین سایی اولدوقجا آزالمیشدیر. یالنیز تبریز، اورمییه و اردبیل رادیو شبکه‌لریندن قیسا وئریلیش‌لر وئریلیر. اونلاردا دا، خصوصی‌له تبریز رادیوسوندا سسلندیریلن جومله‌‌‌لر ادبی دیلیمیزدن چوخ اوزاق اولوب، یاری تورک، یاری فارس هورراسیندان عبارت‌دیر. گونئی آذربایجان‌دا ایلک تلویزیون استانسیاسی 1972-جی ایلده یارادیلیب. وئریلیش‌لر جدی نظارتله یالنیز فارسجا آپاریلیر. انقلاب‌دان بوگونه کیمی کئچن مدت‌ده گونئی آذربایجانین رادیو و تلویزیون سیستمینده ائدیلمیش بوتون تکنولوژی یئنی‌لشمه و کیفيت ده‌يیشیک‌لیک‌لرینه باخمایاراق وئریلیش‌لرین مضمونوندا اساسلی ده‌يیشیک‌لیک‌لر باش وئرمه‌میش‌دیر.</span></p> | ||
== <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">دینی</span> == | == <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">دینی</span> == | ||
<p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">گونئی آذربایجان اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی شیعه‌‌‌لر تشکیل ائدیر. بؤلگه‌ده بو طریقتین اساسی شاه اسماعیل خطایی‌نین باشچی‌لیق ائتدییی قیزیل‌باش حرکاتی طرفیندن قویولموشدور. بونونلا یاناشی اردبیل اوستانی‌نین هئشه‌جین شهرستانی اطرافیندا، هابئله بیله‌سووار یاخینلیغینداکی بیر سیرا کندلرده، مییانا شهرینین کوبلان کیمی کندلرینده، همی ده غربی آذربایجانین بیر سیرا منطقهلرینده سوننو طریقتلی اهالی ده یاشاییر. اونلار، اساسا، شافعی و حنفی مذهبینه منصوبدورلار. شیعه و [[سوننو]]لردن علاوه، گونئی آذربایجانین مختلف منطقهلرینده [[اهل حق]]لر ده یاشاییرلار. بؤلگه‌ده آز سایی‌دا خریستیان و یهودی اینانجینا صاحب خالقلارلا یاناشی، ابراهیمی دینلردن اؤنجه‌کی عنعنه‌‌وی اینانجلارا صاحب خالقلار دا موجوددور.</span></p> | <p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">گونئی آذربایجان اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی شیعه‌‌‌لر تشکیل ائدیر. بؤلگه‌ده بو طریقتین اساسی شاه اسماعیل خطایی‌نین باشچی‌لیق ائتدییی قیزیل‌باش حرکاتی طرفیندن قویولموشدور. بونونلا یاناشی اردبیل اوستانی‌نین هئشه‌جین شهرستانی اطرافیندا، هابئله بیله‌سووار یاخینلیغینداکی بیر سیرا کندلرده، مییانا شهرینین کوبلان کیمی کندلرینده، همی ده غربی آذربایجانین بیر سیرا منطقهلرینده سوننو طریقتلی اهالی ده یاشاییر. اونلار، اساسا، شافعی و حنفی مذهبینه منصوبدورلار. شیعه و [[سوننو]]لردن علاوه، گونئی آذربایجانین مختلف منطقهلرینده [[اهل حق]]لر ده یاشاییرلار. بؤلگه‌ده آز سایی‌دا خریستیان و یهودی اینانجینا صاحب خالقلارلا یاناشی، ابراهیمی دینلردن اؤنجه‌کی عنعنه‌‌وی اینانجلارا صاحب خالقلار دا موجوددور.</span></p> | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span> | ||
== قایناقلار == | == قایناقلار == | ||
1. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. | 1. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span>[https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:BookSources/9780816071586 ISBN 978-0-8160-7158-6] | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span>[https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:BookSources/9780816071586 ISBN 978-0-8160-7158-6] | ||
Revision as of 08:16, 9 June 2022
گوئنی آذربایجان
گونئی آذربایجان یا دا جنوبی آذربایجان و یا ساده‌جه آذربایجان و یا بؤلگه‌نین ایران اراضیسینده یئرلشدییینه گؤره دیگر آدی ایران آذربایجانی (ایران‌داکی آذربایجان)، ایران اسلام جمهوریتی‌نین شمال غربینده، عراق جمهوریتی، تورکییه جمهوریتی، ناخجیوان مختار جمهوریتی، ائرمنیستان جمهوریتی و آذربایجان جمهوریتی ایله اولان سرحدینده یئرله‌شن تاریخی اراضی‌دیر. گونئی آذربایجانی رسمی شکیلده آلتی انضباطی اراضی واحیدینه بؤلونموشدور. غربی آذربایجان، شرقی آذربایجان، اردبیل، زنگان، قزوین و همدان اوستانلاری. بؤلگه‌ده اساسا آذربایجان تورکلری یاشاییر. بونا باخمایاراق، بؤلگه‌نین اراضی‌لرینده کورد، ائرمنی، تات، تالیش، آسور، لور و فارس آزلیقلاری دا یاشاییر.
جوغرافییا
سرحدلری
گونئی آذربایجان ایران اسلام جمهوریتی‌نین شمال غرب حیصه‌‌‌سینده یئرله‌شیر. قوزئی‌ده آذربایجان جمهوریتی ایله سرحدی آراز چایی، موغان دوزو و تالیش داغلاریندان کئچیر. غرب‌ده تورکییه و جنوب غرب‌ده ایسه عراق‌لا هم‌سرحددیر. گؤستریلن سرحدلر چرچیوه‌سینده گوئنی آذربایجان اراضیسی‌نین شرقدن غربه ائنی 375 کیلومتردیر. ال‌وئریشلی جوغرافی مؤوقعه مالیک‌دیر. ایستر قوزئی-گونئی ایسترسه شرق-غرب ایستیقامتینده کئچن دمیر و آوتوموبیل یوللارینین اوزرینده یئرله‌شیر. گونئی آذربایجانین اراضیسی تقریبا 286,6 کیلومتر مربع اولاراق قیمت‌لندیریلیر. غرب سرحدلریندن زاقروس داغ سیلسیله‌سی سو آیریجی فونکسییاسی رولونو اویناییر.
رئلیئفی (ناهمواری)
گونئی آذربایجان اساسا داغلیق اؤلکه‌دیر. یوکسکلییی 200 متره قدر اولان دوزنلیک‌لر یالنیز اونون شمال-شرقینده (موغان دوزونون جنوب-غربینده) یئرله‌شیر. قالان اراضی‌لر ایسه داغ سیلسیله‌لریندن و اونلارین آراسیندا یئرله‌شن گئنیش داغ چؤکک‌لیک‌لریندن، قالخان‌واری وولکان ماسیولریندن عبارت‌دیر. گونئی آذربایجانین غرب سرحدلری بویونجا اوزانان کوردوستان داغلاری مرکب گئولوژی و تکتونیک قورولوشا مالیک‌دیر. بورادا قدیم کریستالیک و مئتومورفیک سوخورلار گئنیش یاییلمیشدیر. داغلار تکتونیک قیریلمالارلا آیری-آیری ماسیولره پارچالانمیشدیر. اونلارین هوندورلویو 3500-3600 متره چاتیر. شرقده‌کی تالیش و بوقروو داغ سیلسیله‌لری اساسا پالئوگئنین و مئزازویون چؤکمه و وولکانیک سوخورلاردان عبارت‌دیر. بو داغلارین هوندورلویو 2500-3800 متره قدردیر. داخیلی حیصه‌نین قوزئی طرفینده (ماراغا-مییانا خطی‌نین قوزئیی) داغلار اساسا ائنلیک استقامتینه اوزانماقلا، قیسا سیلسیله‌لردن عبارت‌دیر. اراضی‌ده وولکان مشحللی داغلار دا آز دئییل. بونلاردان دقتی جلب ائدن اردبیل یایلاسی اوزرینده اوجالان، ذیروه‌سی همیشه قار و بوزلا اؤرتولو اولان ساوالان داغی (4821 متر) و تبریزدن گونئی‌ده یئرله‌شن سهند داغلاریدیر (3722 متر). اؤلکه‌نین گونئی حیصه‌‌‌سینده‌کی داغلارین استقامتی شمال-غربدن جنوب-شرقه‌دیر. اونلارین قورولوشوندا مئزازویون و کاینازویون وولکانیک، متامورفیک سوخورلاری اساس رول اویناییر. بورادا موطلق یوکسکلییی 2700-3300 متره چاتان زنگان، روشتان، قفدان و س داغلار واردیر. گونئی آذربایجانین رئلیئفینده داغ‌آراسی چؤکک‌لیک‌لر خصوصی یئر توتور. اراضی‌نین شمال-غربینده آرازیانی (آرازباسار)، شمال-شرقینده، گونئی موغان دوزنلیک‌لری یئرله‌شیر. غرب‌ده اورمییه، مرکزی حیصه‌‌‌ده اردبیل و مییانا چؤکک‌لیک‌لری واردیر. قیزیل‌اوزن و زنگان چایلاری بویونجا اوزانان داغ‌آراسی دوزنلیک‌لر ایسه گونئی‌ده رئلیئفین بؤیوک فورمالارینداندیر. داغ‌آراسی چؤکک و یایلالارین اکثريتی کاینازویون دنیز، گؤل و دؤردونجو دؤورون کونتینئنتال چؤکونتو لایلاریندان (گیل، قوم، چینقیل و س.) تشکیل اولونوب. اهالی اساسا بو گئنیش داغ‌آراسی چؤکک‌لرده و داغ چایلارینین دره‌لرینده مسکونلاشمیشدیر. اکینچیلیک اوچون یارارلی تورپاق ساحه‌‌‌لرینین اکثريتینده رئلیئفین بو فورمالاری ایله باغلی‌دیر. گونئی آذربایجانین ان بؤیوک شهرلریندن اولان تبریز، اردبیل، زنگان، خوی، مییانا و س. داغ آراسی چؤکک‌لیک‌لرده یئرله‌شیر.
اقلیمی
گونئی آذربایجان سوبتروپیک قورشاغین کونتینئنتال بؤلگه‌سینده یئرله‌شیر. اونون هر طرفی داغلارلا احاطه‌‌‌لندیییندن هاوا کوتله‌لری داخیلی حیصه‌‌‌لره گلیب چاتا بیلمیر. بو سببدن اراضی‌ده قورو کونتینئنتال اقلیم حاکمدیر. داغ‌آراسی چؤکک‌لیک‌لرده خزر دنیزی و غرب استقامتدن گلن رطوبتلی هاوا کوتلهلرینین قارشیسیندا اوجالان کنار داغ سیلسیله‌لرینین یاماجلایندا 800-1000 متردن آرتیق (1700 متره قدر) یاغینتی دوشور. داخیلی چؤکک‌لیک‌لرده یاغینتی‌نین مقداری 200-400 میلی‌متر آراسیندا ده‌يیشیر. داخیلی داغلارین غرب و شمال یاماجلاریندا ایللیک یاغینتی 500-600 میلی‌متر تشکیل ائدیر. یاغینتی‌نین ان چوخ دوشدویو دؤور دئکابر و آپرئل آیلاری عرضینده دوشور. داغ‌آراسی چؤکک‌لیک‌لرده یانوار آیی‌نین اورتا درجه‌سی 20-، 30- سانتی‌گراد آراسیندا اولور. یایدا ایسه درجه 38-45 سانتی‌گرادا قدر قیزیر.
داخیلی سولاری
گونئی آذربایجان‌دا چای شبکه‌سی او قدرده انکشاف ائتمه‌میشدیر. چایلارین چوخو آز سولودور. چوخو (کیچیک چایلاری) قورویور. چایلاری اساسا یا داخیلی حوضه‌یه (اورمییه گؤلونه) یا دا آراز و قیزیل‌اوزن حوضه‌سینه عایددیر. بو ایکی ایری چایدا اؤز نوبه‌سینده خزر دنیزینه تؤکولور. آراز چایی‌نین ان ایری ساغ قوللاری گونئی آذربایجان اراضیسیندن آخان قوتورچای، قاراسو و قیرمیزی چای چالاریدیر. قاراسو چایی بوتون شرق حیصه‌نین (ساوالان داغی و اردبیل چؤککلییی) سولارینی ییغیر. گونئی آذربایجانین گونئییندن آخان و عموما اؤلکه‌نین (گونئی آذربایجان) ان گور سولو چایی‌دیر. قوراق اقلیم سببیندن چایلار سووارما، صنایع و ایچمه‌لی سویا اولان طلباتین اؤده‌نیلمه‌سینده گئنیش استفاده ائدیلیر. بعضا افراط شکیلده سو آنبارلارینین انشاسی چایلاری تماما قورودور. گونئی آذربایجانین ان بؤیوک گؤلو اورمییه گؤلودور. گؤلون سویه‌سی تعددلودور. یاغیشلار زامانی سویونون سويه‌‌سی آرتیر. اوللر حتی اطراف دوزنلیک‌لری باسیردی. گؤلون ساحه‌‌‌سی اوللر 5،8 مین کیلومتر تشکیل ائدیردی. گؤل دنیز سویه‌سیندن 1275 متر یوکسک‌لیک‌ده یئرله‌شیردی. درینلیک 16 متر تشکیل ائتسه ده، حاضیردا آزدیر. واختی ایله گمیچی‌لیک‌ده استفاده ائدیلیردی. سویون دوزلوغو 220-280% یوکسک اولور. دیگر ایری گؤلو آغ-گؤلدور. گؤل آراز قیراغی دوزنلیک‌ده یئرله‌شیر. ساوالان داغی‌نین وولکان کراتئرینده گؤزل وولکان مشحللی گؤل واردیر. قیش آیلاری گؤل دونور.
بیتکی‌لر عالمی
یابانی بیتکی‌لر عالمی باخیمیندان ائله ده زنگین دئییل. گئنیش اراضی‌لرده یاریم صحرا، قورو چؤل، داغ چؤل و داغ چمن بیتکی‌لری یاییلمیشدیر. مئشه‌لره کیچیک تالالار شکلینده (اساسا غرب سرحد داغلاریندا) راست گلینیر. آرید سئیرک کوللار داغ یاماجلاریندا خصوصی ایله گونئی-غرب‌ده و زنگان داغلارینین قوزئی یاماجلاریندا یاییلمیشدیر. داغ‌آراسی چؤکک‌لیک‌لرده یووشان-ائفئمئرلی (بیر ایللیک) یاریم صحرالار، مختلف اوتلو چؤللر و قورو چؤللر گئنیش یئر توتور.
بؤلگو
گونئی آذربایجان اهالیسی‌نین سایی باخیمیندان دونیادا آذربایجانلی‌لارین ان چوخ یاشادیغی بؤلگه ساییلیر. گونئی آذربایجان ایرانین انضباطی بؤلگوسونده اساسا آشاغی‌داکی اوستانلاردان عبارت‌دیر:
شرقی آذربایجان اوستانی - مرکزی تبریز شهریدیر.
غربی آذربایجان اوستانی - مرکزی اورمییه شهریدیر.
اردبیل اوستانی - مرکزی اردبیل شهریدیر.
زنگان اوستانی - مرکزی زنگان شهریدیر.
همدان اوستانی - مرکزی همدان شهریدیر.
قزوین اوستانی - مرکزی قزوین شهریدیر.
کوردوستان اوستانی (قیسما) - مرکزی سنندج شهریدیر.
مرکزی اوستانی (قیسما) - مرکزی اراک شهریدیر.
کیرمانشاه اوستانی (قیسما) - مرکزی کیرمانشاه شهریدیر.
گیلان اوستانی (قیسما) - مرکزی رشت شهریدیر
گونئی آذربایجان اهالیسی اساسا آذربایجانلی‌لاردان عبارت‌دیر.[1]
تاریخی
آنتیک دؤور
میلاددان 4-مین ایل اؤنجه‌دن باشلایاراق، اورتا آسیادان دربند و داریال کئچیدلری ایله یاخین شرقه ائل آخینلاری اولموش و بو آخینلار آذربایجان، زاقروس (زاگرس) داغی‌نین شرقی و غربی اتکلری و عمومیتله ایرانین غرب اراضیسیندن کئچرکن، اونلارین بللی ائل، طایفا و قوللاریندان، اساس توپلوملاریندان آیریلاراق، بو یئرلرین مختلف یئرلرینده یورد سالاراق قالمیشلار.
سومئر، ایلام آخینلاری کیمی تاریخه معلوم اؤنملی ائل آخینلاریندان علاوه، چوخ احتمال باشقا آخینلار و خصوصی‌له کیچیک ائل، قبیله و اوبالاردا همین یول ایله اورتا آسیادان گلیب، همین یاخین شرق منطقهلرینده یورد سالیب قالمیش، سویداشلاری یئرلی اهالی‌یه قاریشاراق، خالقلار شکلینده مدنيت و حاکیميت قورموشلار.
همین یاخین شرق منطقه‌‌‌سی‌نین قوزئیدن مرکزینده یئرله‌شن آذربایجان، همدان، قوم، قزوین، زنگان، سوغورلوق (تخت سليمان) آرالاری یئرلری ده بو مختلف التصاقی دیللی ائللر، سویلار و قبیله‌لرین یورد سالاراق قالدیغی یئرلر اولموشدور.
بو گلن کؤچری‌لر ائتنیک باخیمیندان یاخین اولموش یئرلی اهالی ایله قاریشیب کوتی، لولوبی، حورری، ماننا، ماتیگین، کاسسی‌لر، اورارتو، ساسپیر، کاسپی‌لر، آلبان، مسکوت، سالک، ایشغور توپلوملاری و کوتله‌لرینی یاراتمیشلار کی، اونلارین بعضیسی زامان کئچیب آرتدیقجا، یاشادیقلاری اراضی‌ده بللی مدنيت و حاکیميت قورموشلار.
بلا واسیطه آذربایجان اراضیسی و اورانین گونئی و جنوب شرقینده یئرله‌شن همدان تورپاقلاریندا میلاددان اؤنجه 3-مین ایللیک‌ده فورمالاشان و تاریخده تانینمیش ایلک خالقلار کوتی و لولوبی‌لر اولموشلار. قوتتی و لوللوبی خالقلاری قوزئیدن کاسپی‌لر، شمال غربدن حورری‌لر و ماننالار، جنوب و جنوب غرب‌ده کاسسی‌لر و اونلارین واسطه‌‌‌سی ایله و بلا واسیطه ایلام‌لارلا علاقه‌‌‌ده اولموش و اونلارین، هابئله سومئر و آککادلارین قوردوغو مدنيت‌له تانیش اولاراق اونلاردان ائتکی‌لنمیشلر.
کوتی-لولوبی‌لر بو گون ایران تورکلرینین یاشادیغی بیتیشیک اراضی‌نین ان گونئی بؤلگه‌سینده، همدان-اسدآباد، قوم، قزوین، زنگان، ماراغا، سوغورلوق (تخت سلیمان) آراسینداکی اراضی‌ده و آذربایجان‌دا یاشامیشلار. دئمک، گؤستردیییمیز بو اراضینی اهالیسی‌نین بو گون تورک اولماسی اولدوقجا قدیم تاریخه مالیک‌دیر، داها دوغروسو بو یئرلرین ساکین‌لری تاریخه معلوم ایلک چاغلاردان التصاقی دیللی، اسکی تورک اولموش، همی ده آذربایجان اراضیسینده ایلک مدنيت قورموشلار. بو مدنيت هیند-آوروپالی خالقلارین منطقه‌‌‌میزه گلمه‌سیندن تقریبا 1500-2000 ایل اؤنجه اولموشدور[2].
ساسانی‌لر ایمپئرییاسی دؤورونده آذربایجان
224-جو ایلده ایرانین گونئینده یئرله‌شن پارس ولایتی‌نین ساسان نسلیندن اولان حؤکمداری بیرینجی اردشیر بابکان پارفییا حؤکمداری و آرتابانی مغلوبیته اوغراتدی. بونونلا دا آرشاکی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميتینه سون قویولدو. 226-جی ایلده بیرینجی اردشیر (226-241) اؤزونو کتئسیفون شهرینده اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی. حاکیميت ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین الینه کئچدیییندن بو دؤولت ده ساسانی‌لر دؤولتی آدلاندیریلماغا باشلاندی. کتئسیفون شهری مداین آدلاندیریلدی و یئنه ده پایتخت شهر اولدو. ساسانی‌لر روم ایمپئرییاسینا قارشی مناسبت‌لرده کئچمیش پارفییا دؤولتی‌نین سیاستینی داوام ائتدیریردیلر. بیرینجی اردشیر آذربایجان تورپاقلاریندان باشقا کئچمیش اهه‌مه‌نی (هخامنشی) تورپاقلارینی دا بیر‌لشدیرمیشدی. ضعیفله‌میش کوشان دؤولتی‌نین تورپاقلاری حسابینا اؤز اراضیسینی شرقه طرف داها دا گئنیشلندیرمیشدی. روم ایله شاهنشاه بیرینجی شاپور (242-272) آراسیندا مئسوپوتومییا و ایندیکی ائرمنیستان اوغروندا شدتلی مبارزه رومانین مغلوبیتی ایله بیتمیشدی.
ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکیميت دؤورونده رسمی و غیر رسمی دؤولت دیلی پهلوی دیلی ایدی. او دؤنملر بؤلگه‌ده یاشایان قدیم تورک‌دیللی خالقلارین یازی مدنيتی انکشاف ائتمه‌میشدی. بو سببدن قدیم تورکجه واریانت‌لاری اساسا شفاهی فورمادا انکشاف ائدیردی.
اورتا عصرلر دؤورو
عرب ایستیلاسی
آذربایجانین رئال فتوحاتی‌نین باشلاندیغی هجری 22 (643)-جی ایلدن چوخ اول، ایاد ابن قنم‌ین باشچی‌لیق ائتدییی عرب اوردوسونون خلیفه عؤمرین امری ایله 639-جو ایلین آوقوستوندا باشلامیش مئسوپوتامییانین اشغالی پروسئسینده آذربایجان اراضیسینه هجوم (و بلکه ده هجوملار) اولموشدور. هجوم اورمییه گؤلونون جنوب-غربیندن باشلامیش و نتیجه‌ده غرب سرحدلرینین مرزبانی ایله مقاوله باغلانمیشدی.
عرب‌لرین ساسانی‌لر ایمپئرییاسی‌نین خزر ساحلی ولایت‌لرینه، او جمله‌‌‌دن آذربایجانا رئال هجومو، یالنیز 642-جی ایلده باش وئرن فتحیندن سونرا همدانا هجوملا مومکون اولدو. هر ولایتین اهالیسی دوشمنله یالنیز اؤز ولایتی حدودلاریندا دؤیوشوردو. البلازوری‌نین وئردییی معلوماتا گؤره، نهاوند دؤیوشوندن بلا واسطه سونرا عرب‌لر همدان-ری یولو اوستونده یئرله‌شن، قوم و کاشانی توتدولار. بو غلبه‌لردن سونرا قدیم میدییا اراضیسینده مؤحکمله‌نن عرب‌لر قوزئیه دوغرو استقامت گؤتوردولر.
خورمی‌لر حرکاتی
آذربایجانین عرب خلافتی‌نین ترکیبینده اولدوغو دؤورده همین اؤلکه‌نین اراضیسینده باشلامیش ان گئنیش خالق حرکاتی خورمی‌لر حرکاتی‌دیر. خورمی‌لرین ایلک معلوم چیخیشی 162/778-جی ایله عاید ائدیلیر[3].
عصیانین باشیندا «عبد القهار» آدلی بیریسی‌نین دوردوغو حاقیندا خبر وئرن طبری‌دن فرقلی اولاراق نظام الملک عصیان باشچیسی‌نین ابو المسلمین اوغلو ابو القراء اولدوغونو، عصیانچی‌لارین «ابو مسلم ساغدیر. مملکتی توتاق!» شعاری ایله چیخیش ائتدیک‌لرینی دقیق‌لشدیریر. نظام الملک عصیانچی‌لاری «قیرمیزی گئیینمیشلر» عوضینه، «خورم دینی‌لرله بیرلشمیش»، «قیرمیزی بایراق (سرخ علم) باطنی‌لر» آدلاندیریر.
خورمی‌لرین یئنی چیخیشینی طبری 808-809-جو ایله عاید ائدیر. نظام الملک عصیانین «هارون الرشدین خوراسان‌دا اولدوغو واختا» تصادف ائتدییینی قئید ائدیر. بو دفعه اصفهان، ری، همدان و ب. یئرلری احاطه ائدن عصیان، طبری‌نین معلوماتینا گؤره، آذربایجان‌دا باشلانمیش[4]، هر یئردن گلن یوز میندن آرتیق آدام عصیانا قوشولموشدو. لاکین عباسی اداره اصولونا قارشی یؤنلدیلمیش بو چیخیش دا اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لنمیش، «سایسیز آدام اؤلدورولموش»، چوخلو اسیر توتولاراق، هارونون کارمیسینده‌کی قرارگاهینا گتیریلمیش، اونلارین بیر حیصه‌‌‌سی محو ائدیلمیش، قالانلاری ایسه بغداد بازاریندا ساتیلمیشدیلار.
بو حادثه‌‌‌دن سونرا خورمی‌لرین خلافته قارشی چیخیشلاری آرا وئردی. قایناق‌لاردن معلوم اولور کی، خورمی‌لرین رهبرلری اولان جاویدان و ابو عمران بو زامان عداوته باشلامیش، آرالارینداکی مناسبت‌لری آیدینلاشدیرماقلا مشغول اولموشدولار. باشچی‌لار آراسیندا گونو-گوندن آرتان بو چکیشمه اونلاری، هابئله اونلارین آردیجیل‌لارینی خلافته قارشی مبارزه‌دن یاییندیریردی. 816-جی ایله قدر خورمی‌لر مرکزی حاکیميتی یالنیز آددا-بوددا چیخیشلارلا ناراحات ائدیردیلر.
816-جی ایلده جاویدان و ابو عمران آچیق دؤیوشده بیر-بیرینی اؤلدوردولر: ابو عمران دؤیوش میدانیندا، جاویدان ایسه آلدیغی آغیر یارادان اوچ گون سونرا هلاک اولدو. جاویدانین اؤلوموندن سونرا خورمی‌لره رهبرلیک ائتمه‌یه باشلایان بابک حرکاتین مجراسینی تامامی‌له خلافته قارشی یؤنلتدی.
بابک خورمی‌لره رهبرلییی قبول ائتدیکدن سونرا اونلارین مبارزه‌سی تامامی‌له خلافته قارشی چئوریلدی. بعضی قایناق‌لارین وئردییی معلوماتا گؤره، بابک بیر واخت اسلامی قبول ائدیبمیش و اونون مسلمان آدی حسن ایمیش[5].
خورمی‌لرین اکثريتی آذربایجانین و قونشو ولایت‌لرین کندلی‌لریندن عبارت ایدی[6]. جاویدانین رهبرلیک ائتدییی خورمی‌لر 816-جی ایله‌دک خلافتی یالنیز هردن بیر ناراحات ائدیردیلرسه، جاویدانین اؤلوموندن سونرا خلافت اوچون دهشتلی بیر قوه اولدولار. بابک خلافته قارشی عصیان قالدیرماق واختینی یاخشی سئچدی. او، امین و مامون قارداشلارینین خلافت تختی اوستونده‌کی داخیلی مبارزه‌لریندن استفاده ائتدی، چونکی بو زامان عرب‌لرین یوخاری طبقه‌‌‌لرینین دقتی بغداددان اوزاقداکی قوزئی ولایت‌لریندن یایینمیشدی. دینوری‌نین وئردییی معلوماتا گؤره، «بابک (خلافت‌ده) آراسی کسیلمه‌ین قاریشیقلیق و چتین‌لیک‌لر دؤورونده بیشمیدی»[7].
ایکی عرب تاریخچیسی، بغدادی و مسعودی اونون حاقیندا عینی فیکری ایفاده ائدیر: «او، آذربایجان ولایتی‌نین بذ داغیندا مئیدانا چیخدی. اورادا اونون طرفدارلارینین سایی آرتدی».
ابو دولاف قئید ائدیر کی، بذده «الخرمی‌یه آدی ایله مشهور اولان المحمره بایراقلاری طنطنه‌لی صورت‌ده تقدیس ائدیلدی. بابک بورادان چیخمیشدیر»[8].
اورتا عصر منبع‌لرینده بیلدیریلدییی کیمی، اولجه جاویدانین، سونرا ایسه اییرمی ایلدن آرتیق بابکین باشچی‌لیق ائتدییی خورمی‌لرین آذربایجان‌داکی مرکزی و یا پایتختی قالا شهری اولان بذ ایدی[9]. طبری دئییر کی، بذ «بابکین ولایتی و شهری ایدی»[10].
المسعودی یازیر: «بابک آذربایجان اؤلکه‌سینده اولان بذ داغلاریندا عصیان قالدیرمیشدی»(المسعودی، بغداد، 8-جی جیلد، ص 353).
مسعودی‌نین اثرینده دئییلیر کی، «بابکین اؤلکه‌سی بذ - آذربایجان، آران و بیلقان‌دادیر»، بذ آران‌دا، «بابکین اؤلکه‌سینده» اولان داغدیر(المسعودی، ایکینجی جیلد، صص 235-247).
یاقوت حموی یازیر: بذ «آذربایجان‌لا آران آراسیندا بیر ولایت‌دیر»(الیاقوت، بیرینجی جیلد، ص 529).
بابک بذده خورمی‌لر اجماسی‌نین رهبرلییینی قبول ائدن زامان، اونون طرفدارلارینین سایی نسبتا چوخ دئییلدی. بیر منبع‌ده بیلدیریلیر کی، بابک اونلارا قیلینج و خنجر پایلادی و امر ائتدی کی، اؤز کندلرینه گئدیب چیخیش اوچون اونون خبردارلیق اشاره‌سینی گؤزله‌سینلر(11). خبردارلیق اشاره‌سی وئریلنده، بابکین آردیجیللاری کندلرده عرب‌لرین و اونلارین اطرافینداکی آداملارین اوستونه آتیلیب، هامیسینی قیردیلار. بوندان سونرا بابک اؤز آداملارینی بذدن اوزاق ماحاللارا گؤندردی، اورادا دا بوتون عرب‌لر و اونلارین یئرلی اهالیدن اولان طرفدارلاری محو ائدیلدی. ابن الندیم یازیر کی، بابکدن اول «خورمی‌لرین دینی اعتقادیندا قتل، عذاب و محاربه یوخ ایدی، خورمی‌لر بوتون بونلارین نه اولدوغونو بیلمیردیلر»[12].
خلیفه مامون 833-جو ایل 7 آوقوست‌دا اؤلدو، اؤز قارداشی معتصیمی (ابو اسحاق محمد ابن هارون الرشید) تخته ولیعهد تعیین ائدرک، اونا وصيت‌نامه قویدو. بو وصيت‌نامه‌نین باشلیجا ماده‌‌سی خورمی‌لره قارشی محاربه‌‌‌یه باشلیجا دقت وئرمک سرانجامی ایدی: «خورمی‌لره گلینجه، اونلارا قارشی محاربه‌‌‌یه قطعیتلی و رحمسیز بیر آدام گؤندر، اونا صبرله پول، سلاح، آتلی و پیادا قوشونلا کؤمک ائت. اگر اونلارین واختی اوزون چکسه، سن اؤزون اؤز طرفدارلارین و یاخین آداملارین ایله اونلارین اوستونه گئت»(طبری، اوچونجو جیلد، 1163؛ الاسیر، 6-جی جیلد ص 158).
833-جو ایل، 10 آوقوست‌دا معتصم خلیفه اعلان ائدیلدی[13] و بونونلا دا خورمی‌لره قارشی مبارزه‌نین یئنی مرحله‌‌‌سی باشلادی. یئنی خلیفه تخته چیخان کیمی بیرینجی نؤوبه‌‌ده اؤز سلفی‌نین وصيتینه عمل ائتمه‌یی قرارا آلدی. او، خورمی‌لره قارشی محاربه‌‌‌یه جدی حاضیرلیق گؤرمه‌یه باشلادی، زیرا، گؤروردو کی، آذربایجانین و دیگر ایالت‌لرین خالق کوتلهلرینین بو تهلوکه‌‌‌لی حرکاتی قارشیسیندا داها دا ضعیفلیک گؤستریلسه، خلافتین اؤز وارلیغی اوچون جدی نتیجه‌لر دوغورا بیلر. او، بو ایش اوچون هئچ بیر شئیی اسیرگه‌مه‌دی. بونا گؤره خورمی‌لره قارشی اونون قوشونلارینین ایلک هجومو موفقیتله نتیجه‌لندی.
طبری‌نین وئردییی معلوماتا گؤره، 833-جو ایلده «جبال‌دا، همدان، اصفهان، ماسابزان و مهری جانقازاق شهرلرینده اولان چوخلو اهالی خورمی‌لرین دینینی قبول ائتدی. اونلار توپلاندیلار و همدان طرفده دوشرگه قوردولار. معتصم اونلارا قارشی قوشون گؤندردی؛ اونون گؤندردییی آخیرینجی اوردو اسحاق ابن ابراهیم ابن مسبین کومانداسی آلتیندا ایدی کی، اونو دا (معتصم)، همین ایلین شوال آییندا (اوکتیابرین 20-سی - نویابرین 17-سی) جبالا حاکم تعیین ائتمیشدی. او، ذی‌القعده [آییندا] (نویابرین 18-ی - دئکابرین 17-سی) اونلارا گئتدی. اونون [خورمی‌لر] اوزرینده چالدیغی غلبه حاقینداکی معلومات [بغداددا] ترویه گونونده [833-جو ایل 25 دئکابر] اوخوندو. او، همدان‌دا [اونلاردان] 60 مین آدام قیردی، قالانلاری روم اراضیسینه قاچدیلار[14].
م.سیرییئتس، مغلوب ائدیلن خورمی‌لرین قالان حیصه‌‌‌سی‌نین بیزانس اراضیسینه قاچدیغی حاقیندا بئله دئییر: «همین (833) ایلده بابک طرفدارلارینین بؤیوک بیر حیصه‌‌‌سی عرب‌لرین محاربه‌‌‌سیندن جانا گله‌رک باش کوماندان نثر ایله بیرلیک‌ده روم پادشاهی فئوفیلی آختارماغا گئتدی و خریستیانلیغی قبول ائتدی»[15].
ابن الایبری همین واریانتی داها قیسا شکیلده وئریر؛ «اونون (بابکین) سرکرده‌سی نثر اؤز هم‌قبیله‌لریندن بیر چوخو ایله فئوفیلین یانینا قاچدیلار و خریستیان اولدولار»[16].
خلیفه معتصم مصرده بیزانس قوشونلاری ایله ووروشمادا اؤز حربی مهارتینی گؤسترن استعدادلی سرکرده افشین حیدر ابن کاووسو[17] 835-جی ایل 3 اییون‌دا خورمی‌لره قارشی محاربه ائدن بوتون قوشونلارین باش کوماندانی تعیین ائتدی. خلیفه بو محاربه اوچون وسایط اسیرگه‌میردی. افشین آتا میننده یعنی خورمی‌لرله ووروشماغا گیرنده - گونده 10 مین درهم، حربی عملیات اولمایان‌دا ایسه 5 مین درهم پول آلیردی[18].
835-جی ایل افشین بذ یاخینلیغیندا یئنی استحکاملار تیکدیردی. عربلرله خورمی‌لر آراسیندا کشفیات کاراکتئرلی ووروشمالار گئدیردی. بعضا بو، بعضا ده او بیری طرف موفقیت قازانیردی[19]. بو یئره یاخشی بلد اولان خورمی‌لر عرب قوشونلارینین تجهیزات یوللارینی توتور، ارزاق و سلاح کاروانلارینی اله کئچیرمکله عرب‌لری چتین وضعيت‌ده قویوردولار، چونکی «کارواندا اولانلارین هامیسینی محو ائدیردیلر». نتیجه‌ده افشینین قوشونلاری دایم آجلیق و سوسوزلوقدان عذاب چکیب، جیسما و روحا مغلوب اولوردو»[20].
836-جی ایلده هشته‌سر داغی یاخینلیغیندا خورمی‌لرله بوغا الکبیرین باشچی‌لیغی آلتینداکی عرب اوردوسو آراسیندا ووروشما اولموشدو. تکبورلو بوغا، افشینین امرینه اعتنا ائتمه‌یرک، شخصا خورمی‌لرله ووروشماق قرارینا گلمیش و بونون جزاسینی گؤرموشدو. اولجه بابک بوغانین مین نفرلیک ارزاق داشییان دسته‌سینی محو ائتدی، اسیر آلدیغی عرب‌لردن ایکیسینی سئچدی و باش وئرمیش احوالاتی افشینه سؤیله‌مه‌یه گؤندردی[21]. بونا باخمایاراق، بوغا اؤز اوردوسونو خورمی‌لره قارشی حرکته گتیردی؛ خورمی‌لر ایسه عرب‌لری ایزله‌ییردیلر؛ داغ جیغیرلاریندان کئچیب گوجدن دوشن عرب‌لر تپه‌لردن بیرینه قالخماغا باشلایاندا خورمی‌لر هجوم ائدیب اونلاری محاصره‌‌‌یه سالدیلار و عرب‌لری اونلار اوچون ال‌وئریشلی اولمایان شرایط‌ده ووروشماغا مجبور ائتدیلر. بوغانین اوردوسو مغلوب ائدیلدی، بیر نئچه سرکرده اؤلدورولدو. بوغانین اؤزو ایسه قاچدی. خورمی‌لر بوتون عرب اردوگاهینی، پول و سلاحلاری اله کئچیرتدیلر[22]. بو مغلوبیتدن سونرا افشین اؤز قوشونلارینی برزنده چکدی.
افشین بابکله مبارزه‌نین آخیرینجی ایلینده طبرستان حاکیمی مزیرله اولدوغو کیمی گیزلی دانیشیقلار آپاریردی و مقصدی خلافت حاکیميتینی محو ائتمک ایدی. لاکین افشینین بابکله بیرلیک‌ده قصد دوزلتمک‌ده اشتراکی یالنیز مزیرین و افشینین اؤزونون محاکمه‌‌سینده آشکارا چیخدی. بئله بیر قصدین موجود اولدوغونو عرب منبع‌لری ده تصدیق ائدیر. ابو منصور البغدادی بیلدیریر کی، افشین «بابک ایله گیزلی قصد دوزلتمیشدی». معتصم افشینی بابکه قارشی محاربه‌‌‌یه گؤندرنده «بئله دوشونوردو کی، او مسلمان‌لارا صمیمی مناسبت بسله‌ییر. گیزله‌ینده ایسه او [افشین] بابکله ال بیر ایدی و اونا قارشی محاربه‌‌‌نی اوزادیردی و مسلمان قوشونلاریندا چاتیشمازلیق اولدوغونو اونا حیس ائتدیریردی، او دا [بابک ده] دوشمن قوشونونون چوخونو محو ائدیردی»[23]. یالنیز خورمی‌لرله محاربه قورتاردیقدان سونرا «خلیفه، افشینین ساتقینلیغینی و بابکله محاربه زامانی اونون مسلمان‌لارا خیانت ائتدییینی اؤیرندی»[24].
لاکین خلافته قارشی ال بیر عملیات کئچیرمک باره‌سینده افشین، بابک و مزیر آراسیندا گئدن گیزلی دانیشیق و یازیشمالار بیر نتیجه وئرمه‌دی، اودور کی، افشین ده اؤزونو تامامی‌له افشاء ائتمه‌مک اوچون بذه هجوم ائتمک امرینی وئرمه‌یه مجبور اولدو. جعفر الخیاط، ابو سعید و بخاراخدات‌ین سرکرده‌لییی آلتینداکی تورک قوشونلاری و کؤنوللولر قالانی محاصره ائتدیلر. شهر اوچون اوزون سورن ووروشما باشلاندی، بو زامان خورمی‌لر قالادان چیخیب عرب‌لری حیس ائدیله‌جک تلفات وئرمه‌یه مجبور ائدیردیلر. عرب‌لر مانجاناقلاری بذین حاصارلارینا یاخینلاشدیردیلار، ایشچی کؤرپوسو ایسه حاصارلاری سؤکرک داشلاری چیخارماغا باشلادی. خورمی‌لرین بوتون قهرمانلیغی و ایگیدلییینه باخمایاراق، عرب‌لرین اوستون قوه‌لرینین محاصره‌‌‌سینه قالانین داوام گتیره بیلمه‌یه‌جه‌یی بابکه آیدین اولاندا، او، افشینله شخصی دانیشیغا گیردی. بو دانیشیقلار زامانی افشین «بابکه آمان تکلیف ائتدی، لاکین او بیر گون ده گؤزله‌مه‌یی خواهش ائدنده افشین ائله دئدی: «سن ایسته‌ییرسن اؤز شهرینی مؤحکمله‌ده‌سن. اگر آماندا قالماق ایسته‌ییرسنسه، چایی کئچ» لاکین او اوزاقلاشدی[25].
بابکین آمانی قبول ائتمکدن بویون قاچیرماسینا باخمایاراق، افشین بیر مدتدن سونرا اونون یانینا آدام گؤندریب خواهش ائتدی کی، باریشیق حاقیندا دانیشیقلار اوچون اونون یانینا اعتبارلی بیر آدام گؤندرسین. او بابکین ائلچیسینه دئدی: «بابکه (بونلاری) سؤیله: هر باشلانغیجین بیر آخیری وار. اینسانین باشی سوغان گؤوده‌سی دئییل کی، یئنیدن جوجره بیلسین. منیم آداملاریمین چوخو قیریلمیشدیر، اون نفردن بیری ده قالمامیشدیر. سنین وضعيتین ده یقین بئله‌دیر. گل صولح باغلایاق. سنین الینده اولان مولک سنده قالسین، سن بورادا قال، من قاییدیب گئدیم، خلیفه‌دن سنین اوچون بیر مولک داها آلیب فرمان گؤندریم»[26].
افشین شهره نفت ساتانلار دسته‌سینی گتیردی و بونلارین کؤمه‌یی ایله شهر 837-جی ایل 26 آوقوست‌دا عرب قوشونو طرفیندن آلیندی[27]. افشین امر ائتدی کی، شهرین قالالارینی داغیتسینلار و شهری اوچ گون عرضینده یاندیرسینلار. «بیرجه ائو، بیرجه قالا سلامات قالمادی - او، هر بیرینی یاندیردی و یا داغیتدی»[28]. بابکین اوغوللاری و اونلارین عایله عضولری شهرده توتولدولار[29]. نظام المکون وئردییی معلوماتا گؤره، بذ آلینارکن 80 میندن آرتیق خورمی اؤلدورولموشدو[30].
بو مغلوبیتدن سونرا 837-جی ایلده بابک سونیک حاکمی سهل ابن سنباتین مولکونده توتولاراق سامره شهرینه گتیریلیر و 838-جی ایلده همین شهرده اعدام ائدیلیر[31].
عرب‌لرین آذربایجانا طرف یوللارینین اوستونده‌کی ایلک ولایت ری ایدی. بو شهری توتماق اوچون عرب‌لر همدان-ری ولایت‌لری آیریجینداکی دستبه سرحد ناحیه‌‌سینی اشغال ائتدیلر، اونون قالالاریندا ایسه حربی قارنیزونلار یئر‌لشدیردیلر. محض بو قارنیزونلارداکی عرب عسگرلری آذربایجانا و خزریانی ولایت‌لرینه ائدیله‌جک یوروشلره حاضرلیق گؤروردولر.
آذربایجان قوشونلارینا مرزبان اسفندیار ابن فرخ‌زاد کوماندانلیق ائدیردی. او، باجروان، مایمد، ناریز، شیز، میانیج و دیگر یئرلرین اهالیسیندن اردبیل‌ده بؤیوک قوشون توپلاییب عربلرله ووروشماغا گیریشدی. ووروشما بیر نئچه گون داوام ائتدی و عرب‌لرین غلبه‌سی ایله سونا چاتدی[32].
نهاوند دؤیوشوندن دوز بیر ایل سونرا، یعنی 643-جو ایلده، ری‌ین اشغالی هله تام باشا چاتمامیش، خلیفه ضمرین (634-644) امری ایله بوکایر ابن عبدالله و عطبا ابن فارکادین باشچی‌لیق ائتدیکلری قوشون دسته‌لری آذربایجان سرحدلرینی کئچدیلر. اردبیلدن بیر قدر آرالی، جرمیدان داغی یانیندا اسفندیارین هله یاخشی مؤحکملنه بیلمه‌میش دسته‌لری اونلاری قارشیلادی. منبع‌لرین معلوماتینا گؤره، بو، بوکایرین آذربایجان اراضیسینده آذربایجانلی‌لارلا ایلک توققوشماسی ایدی. بیر نئچه گون داوام ائدن قانلی دؤیوش عرب‌لرین غلبه‌سیله باشا چاتیر. اسفندیار اؤزو ایسه اسیر دوشور.
ری یانینداکی دؤیوشلرین عرب‌لر اوچون موفقیتله باشا چاتدیریلماسی، خلیفه‌نین بوکایرا کؤمک گؤندرمک حاقیندا اولکی امرینین یئرینه یئتیریلمه‌سینه امکان یارادیر. سرکرده سیماک کؤمه‌یه گؤندریلیر. اوخ کئچمه‌دن اسفندیارین قارداشی بهرامین باشچی‌لیغی آلتیندا تشکیل اولونموش یئنی قوشون عطبا ابن فارکادین دسته‌سینه هجوم ائدیر. عرب‌لر بو دفعه ده غلبه قازانیرلار. بهرام قاچیر. هله ده بوکایرین یانیندا اسیرلیک‌ده قالان آذربایجان مرزبانی اسفندیار ایسه بو حادثه‌‌‌دن سونرا عربلرله صولح مقاوله‌سی امضالامالی اولور. بو مقاوله‌یه گؤره آذربایجان اهالیسی «امکانلاری داخیلینده» جان وئرگیسی-جزیه اؤده‌مه‌لی ایدی؛ «قادینلار و اوشاقلار، هابئله یاشاماق اوچون وسایطی اولمایان خرونیکی خسته‌لر، دونیا مالیندان هئچ نه‌یی اولمایان زاهدلر» بو وئرگیدن آزاد اولونوردولار.
یئنی حاکیميت آذربایجانین بوتون اهالیسینه، «اونون دوزلرینده، داغلاریندا، اوجقار و سرحد یئرلرینده یاشایانلارینا، اونلارین املاکینا، دینی اجمالارینا، قانونلارینا، قایدالارینا آمان» وئرمه‌یی اؤز اوزرینه گؤتوروردو.
بلازوری ایسه یازیر کی، «هجری 18-جی ایلده خزیفه ابن الیمن آذربایجانی دینج یول ایله استیلا ائدیب، آذربایجان اهالیسی آدیندان حرکت ائدن آذربایجان مرزبانی ایله مقاوله باغلامیشدیر. بو مقاوله‌یه گؤره مرزبان «800 مین درهم وئرمه‌یی عؤهده‌سینه گؤتوردو» عرب‌لر ایسه اؤز طرفیندن عؤهده‌لرینه آلمیشدیلار کی، هئچ کسی اؤلدورمه‌سین‌لر، اسیر آلماسین‌لار، آتشکده‌لری داغیتماسینلار و بالاساجان، ساوالان و ساترودان کوردلرینی تعقیب ائتمه‌سینلر. شیز اهالیسی‌نین اؤز بایراملاریندا رقص ائتمه‌سینه و (کئچمیشده) اجرا ائتدیکلری هر ایشی آچیق گؤرمه‌لرینه مانع اولماسینلار»[33]. بوندان سونرا خلیفه ضمر، خوزئیفه ابن الیمنی وظیفه‌‌‌سیندن گؤتوردو و عطبه ابن فارکادی آذربایجانا جانشین تعیین ائتدی. لاکین عرب قوشونلاری آذربایجاندان گئدندن سونرا اؤلکه‌نین اهالیسی هجری 24 (644-645)-جو ایلده عصیان قالدیریب، «مسلمانلارین اونلارلا باغلادیقلاری صولح شرطلرینه عمل ائتمکدن بویون قاچیردیلار»[34].
عباسی‌لر خلافتی دؤورونده آذربایجان
اموی‌لر خلافتی‌نین چؤکوشوندن سونرا حاکیميته گلن عباسی‌لر سولاله‌سی دؤورونده یئنی قانونلار قوه‌یه میندی. بیر نئچه آددا یئنی وئرگی‌لرین ترتیب اولونماسی، اشغالچی‌لیق فعالیتینی گئنیش وسعت آلماسی یئرلی خالقین مقاومت عزمینی قیریردی. بو دؤورده آذربایجان ساکین‌لری ده خیلی ظولم چکمیشلر. تورپاقلارین اؤنملی حیصه‌‌‌سی فورمال اولاراق دؤولتین ملکیتی حساب اولونوردو. بونون اساسیندا خزینه اکینچی‌لردن تورپاقدان و، دؤولتین سووارما سیستمیندن یارارلانما حاقی کیمی وئرگی ییغیردی. دؤولتین تورپاغی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی اقطاع کیمی حربی خدمتی‌نین تأمیناتی کیمی فئودال‌لارا وئریلیردی. تدریجا رئنتا اقطاعسی، تورپاق اقطاعسینا چئوریلدی، و، ائرکن هم ده سونراکی دؤورلرده شرطی تورپاق ملکیتی اولاراق عؤمورلوک بئنئفیسیدن ارثی لئنه چئوریلدی. خصوصی ایله تورپاغی، فئودالا محصولون 50% و داها چوخ قدرینی اؤده‌مک شرطی ایله، اجاره‌یه گؤتورن کندلی‌لرین وضعیتی آغیر ایدی.
سلجوق ایمپئرییاسی دؤورونده آذربایجان
عرب‌لرین منطقه‌ده مؤوقعی‌نین ضعیفله‌مه‌سیندن استفاده ائدن اوغوز سویلو تورک طایفالاری تئزلیکله بؤلگه‌یه اوغورلو حربی یوروشلر ائدرک اراضی‌لری اشغال ائتمیشلر. سلجوقلار اولجه، خوراسان‌دا مسکونلاشدیلار. 1038-جی ایلده پایتختی نیشابور شهری اولان ایلک سلجوق دؤولتی یاراندی. سلجوقلارین آذربایجان‌دا اولدوغو مدت‌ده قدیمدن اراضی‌ده یاشایان تورک خالقالارینین اؤز اتنیک منسوبیتینی داشییان تورک قارداشلارییلا قایناییب-قاریشماسی پروسه‌سی سرعتلندی.
خانلیقلار دؤورو
گونئی آذربایجان‌دا یارانان خانلیقلار آراسیندا اورمییه خانلیغی اؤنملی یئر توتوردو. خانلیغین اساسینی نادر شاهین عمیسی اوغلو فتحعلی خان افشار قویموشدو.
تبریز و خوی خانلیقلاری دونبولی طایفاسیندان اولان نسلین الینده ایدی. اوخ دا بؤیوک اراضی و اهالیسی اولمایان قاراداغ خانلیغی‌نین باشیندا قاراداغ طایفالارینا باشچی‌لیق ائدن کاظم خان (1747-1752) دوروردو. ماراغا خانلیغی هله نادرین ساغلیغیندا بورادا حاکم اولان علی قولو خان مقدمین الینده ایدی. اردبیل خانلیغینی 1792-جی ایله‌دک نظرعلی خان شاه‌سئون اداره ائدیب. اردبیل، خالخال و موغان‌داکی شاه‌سئون طایفالارینی بیر‌لشدیرمیش، ماحاللارین اعتبارلی اداره‌سینی تشکیل ائده بیلمیشدی. نظرعلی خاندان سونرا اوغلو نصیرعلی خانلیق تختینه چیخدی.
ماکی خانلیغینی بایات بویوندان اولان احمد سلطان (1747-1778)، ساراب خانلیغینی ایسه شقاقی بویوندان اولان علی خان (1747-1786) یاراتمیشدیر.
گونئی آذربایجان خانلیقلاری اجتماعی-سیاسی و مدنيت مرکزلری اولان شهرلر اطرافیندا یارانمیشلار. خانلار باشلیجا اولاراق ائل-طایفا باشچی‌لاری ایچریسیندن چیخیردی.
اردبیل خانلیغی
18-جی عصرین اورتالاریندا یارانمیش خانلیقلاردان بیری ده اردبیل خانلیغی اولموشدور. لنکران، قاراداغ، قاراباغ، ساراب و گیلان خانلیقلاری ایله هم‌سرحد اولان خانلیغین مرکزی اردبیل ایدی. خانلیغین اساسی شاه‌سئون طایفاسیندان اولان بدیر خان قویموش و دؤولتی سیاسی جهتجه مؤحکملندیرمیشدی. خانلیغی فئودال عیانلاریندان عبارت دیوان‌خانا اداره ائدیردی. ماحاللاردا اداره‌چی‌لیک ایشلری بیلر، نایب‌لر، کندلرده کتخودالار طرفیندن آپاریلیردی. خانلیغین 3 مین نفرلیک دایمی قوشونو وار ایدی. بدیر خانین اوغلو نظرعلی خان شاه‌سئونین دؤورونده (1747-1783) زندلر و قاجارلارلا مناسبت کسکینلشمیشدی. نظرعلی خان شاه‌سئون نکاح دیپلوماسیسی واسطه‌‌‌سی‌له قاراباغلی ابراهیم خانلا دوستلوق علاقه‌‌‌لری یاراتمیشدی. تالیش خانلیغی ایله ده مهربان قونشولوق مناسبتینده ایدی.
قوبالی فتحعلی خان 1784-جو ایلین ماییندا هجوم ائدرک اردبیلی و مشکینی توتدو. بو حادثه فتحعلی خانین دوشمنلرینین، خصوصی‌له، روسیه‌نین ناراضیلیغینا سبب اولدو. اونا گؤره ده فتحعلی خان اردبیلی ترک ائتمه‌لی اولدو.
نظرعلی خاندان سونرا حاکیميته گلن نصیر خانین (1783-1808) دؤورونده، 1797-جی ایلدن اعتبارا خانلیق مستقلییینی ایتیر‌رک قاجارلاردان آسیلی وضعيته دوشموشدو. خانلیغین فعالیتینه 1820-جی ایلده قاجارلار سولاله‌سی طرفیندن سون قویولموشدو.
خانلاری
بدیر خان شاه‌سئون (1747-1763)
نظرعلی خان شاه‌سئون (1763-1792)
نصیر خان شاه‌سئون (1793-1808)
ماراغا خانلیغی
ماراغا تورپاقلارینی بیرینجی شاه عباسین اورا کؤچوردویو قاراباغین جاوانشیر ائلی‌نین قولو اولان مقدم طایفاسی اداره ائدیردی. 18-جی یوز ایلین اوللرینده ماراغا ایالتینی عوثمانلی‌لار توتا بیلمیش، لاکین نادرین کؤمه‌یی‌له وکیل حسنعلی بی ایالتی آزاد ائتمیشدی. طایفا باشچیسی عبد الرزاق اورا حاکم تعیین اولوندو. او ایسه نادرین سیاستیندن احتیاط ائدرک بغدادا قاچدیغیندان خانلیق یئنیدن وکیل حسنعلی به‌یه حواله اولوندو. اونون اوغلو علی‌قولو خانین دؤورونده نادرین اؤلوموندن سونرا خانلیق مستقلشدی. ماراغا خانلیغی 19-جو یوز ایلین 20-جی ایللرینده لغو اولوندو.
خانلاری
علی‌قولو خان مقدم
حاجی المحمد خان مقدم
احمد خان مقدم، 1763-1797
جعفرقولو خان مقدم، 1797-1811
ماکی خانلیغی
ماکی ایالتی صفوی حؤکمرانلیغی دؤورونده اوخور سد بیلر بی‌لییینه داخیل اولان یاریم‌مستقل سلطانلیقدان عبارت ایدی. اونو بایات طایفاسیندان اولان نصلی حاکملر ایداره ائدیردی.
خانلیغین بانیسی بایات طایفاسیندان احمد سولطان ایدی. او، خانلیغین اداره‌سی و مؤحکملندیریلمه‌سی اوچون بعضی تدبیرلر گؤردو. واختی‌له نادر شاهین خوراسان‌داکی سرکرده‌لریندن بیری ایدی. نادر شاهین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا اونون آروادلاریندان بیری ایله ائوله‌نیر. اونون و اوغلو حسین خانین حاقیندا معلومات آزدیر. خانلیغین ایچینده آنکلاو اولاراق آیریملی طایفاسی‌نین 30 کنددن عبارت اولان اؤز آواجیق خانلیغی دا وار ایدی. خانین اؤلوموندن سونرا تورپاقلار اوغلانلاری حسن و حسین خان آراسیندا بؤلوندو. حسن خان ایروانلی محمد خان قاجاردان آسیلیلیغا دوشدو. حسین خانین محمودی و عباقی‌یه ماحاللاری عوثمانلی‌لار طرفیندن توتولدو، لاکین بو ماحاللاری تئزلیکله گئری آلا بیلدی. علی خانین دؤورونده خانلیق مؤحکملنمه‌یه نایل اولدو. حسین خانین اوغلو علی خان هامی‌نین غبطه ائتدییی بیر خان اولاراق تانینیردی. علی خان داها سونرا اسلام دینیندن چیخاراق بابین تعلیمینی قبول ائتمیشدی. بو خط حاجی اسماعیل خانین زامانیندا دا داوام ائتدیریلدی. تئیمور پاشا خان 1877-1878-جی ایللرده خانلیغی گوجلندیردی. او، روس گئنئرالی آلخازووون ناخجیوان دسته‌لریله بیرگه تبریز اوچون تهلوکه یارادان شیخ عبید الله‌ین دسته‌سینی مغلوبیته اوغراتدی. اونا یئرلی خالق «آذربایجان پادشاهی» لقبی وئرمیشدی. خانلیغین سون نوماینده‌‌سی مرتضی قولو خان ایسه 1922-جی ایلده دئوریلدی[35].
خانلاری
احمد سلطان (1747-1778)
حسین خان (1778-1822)
علی خان(1822-1866)
حاجی اسماعیل خان (1866-1899)
تئیمور پاشا خان (1899-1922)
مرتضی قولو خان بایات (1922)
اهالیسی
خانلیغین اهالیسی آذربایجان تورکلری و کوردلردن عبارت ایدی. اهالی‌نین 900 عایله‌‌‌سی اهل حق دینینه اعتقاد ائدیردی. خالق آراسیندا سوننولر قاراقویونلو، شیعه‌‌‌لر ایسه آغ‌قویونلو آدلانیردی. 1200 ائرمنی‌نین ده یاشادیغی قئید اولونور. خانین اساس گووندییی قوللوقچولاری ائرمنی‌لردن ایدی.
قاراداغ خانلیغی
قاراداغلی طایفاسی صفوی‌لرین حاکیميته گلمه‌سینده فعالیت گؤستردیییندن بیرینجی شاه اسماعیل‌دان باشلایاراق قاراداغ ولایتی‌نین اداره‌سینه نایل اولا بیلمیشدی. 16-جی عصردن 19-جو عصرین اوللرینه‌دک قاراداغ ولایتی‌نین اداره‌سی ارثی اولاراق معين نسل اوزره اولموشدو. اونلار هم ده روحانی صلاحیت‌لرینه مالیک ایدی. 18-جی یوز ایلین اوللرینده صفوی سولاله‌سی ضعیفله‌دیییندن حاکم کاظم خان مرکزی حاکیميته تابعچی‌لیکدن چیخمیش، شاه سلطان حسین‌ین احتیرامینا لایق گؤرولن روس آ.وولینسکینی اهره قویمامیشدی. نادر مرکزی حاکیميته تابع اولمایان خانین گؤزلرینی چیخارتدیرمیشدی. نادرین اؤلوموندن سونرا قاراداغ خانلیغی مستقلشمیش، کاظم خان قاراداغ خانی اولموشدو.
کاظم خان 18-جی یوز ایلین اورتالاریندا قاراباغ، گنجه و ناخجیوان خانلاری ایله بیرلیک‌ده شکی خانلیغینا قارشی اتفاقا قوشولموشدو. بو اتفاق مقصدینه نایل اولا بیلمه‌میشدی. قاراداغ خانی قاراباغ خانلیغینا، کریم خان زنده (1761)، سونرا ایسه آغا محمد قاجارا (1791) تابع اولموشدو.
قاراداغ خانی عباس‌قولو خان 19-جو یوزایلین اوللرینده پ.سیسیانووا مکتوب یازاراق روسیه‌یه صادق قالاجاغینی بیلدیرمیش، لاکین 1804-1813-جو ایللر روس-ایران محاربه‌‌‌سینده روسیه‌یه قارشی چیخمیشدی.
خانلاری
کاظم خان (محمدکاظم خان) (1747-1763)
مصطفی قولو (1763–1782, 1786–1791)
اسماعیل خان (1782–1783, 1791–1797)
نجف‌قولو خان (1783-1786)
عباس‌قولو خان (1797-1813)
محمدقولو خان (1813-1828)
ساراب خانلیغی
ساراب خانلیغی - ایران اراضیسینده خانلیق. (18-جی عصرین 40-جی ایللری – 19-جو عصرین اوللری). اراضیسی اردبیل، قاراداغ، ماراغا خانلیقلاری و تبریزلا حدودلانیردی. مرکزی ساراب شهری.
ساراب خانلیغی‌نین اساسی شقاقی طایفاسی‌نین باشچیسی علی خان (1747-1786) طرفیندن قویولموشدور. نادر شاهین اؤلوموندن سونرا پایتخت‌ده‌کی قاریشیقلیق‌دان استفاده ائدن علی خان اؤزونو هم‌طایفالاری آراسیندا خان اعلان ائتدی. او، محمدحسن خان قاجارلا مبارزه‌ده اؤز مستقلییینی قورویوب ساخلاسا دا، کریم خانین نومینال حاکیميتینی قبول ائتمه‌یه مجبور اولموشدو.
علی خانین اؤلوموندن سونرا حاکیميته صادیق خان شقاقی گلدی. صادیق خانین حاکیميتی دؤورونده ساراب خانلیغی یئنیدن مستقلییه نایل اولموش، اؤز سرحدلرینی گئنیشلندیرمه‌یه جهد گؤسترمیشدی[36].
صادق خان خانلیغین اداره سیستمینی نظاما سالدی، مدافعه‌سینی تشکیل ائتدی. ایران طرفدن تهلوکه‌‌‌نی نظره آلاراق خان تیتولو وئردییی قارداشی الی به‌یی زنگانا حاکم تعیین ائتدی. صادق خان تبریزی اله کئچیردی. لاکین اورمییه، قاراباغ و باشقا خانلیقلاردان کؤمک آلان نجف‌قولو خان دونبولی صادیق خانی گئری چکیلمه‌یه مجبور ائتدی. ساراب خانلیغی‌نین اراضیسی قاجارلار دؤولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی.
خانلاری
علی خان (1747-1786)
صادق خان شقاقی (1786-1800)
جهانگیر خان شقاقی (1800-1822)
تبریز خانلیغی
ان گؤرکملی خانلاریندان بیری امیراسلان خان قیرخلی-آوشار اولموشدور. اونون حاکیميتی دؤورونده تبریز خانلیغی اردبیلی، خالخالی، آذربایجانین گونئی تورپاقلارینین بیر حیصه‌‌‌سینی توتماقلا سرحدلرینی خیلی گئنیشلندیردی. لاکین چوخ کئچمه‌دی کی، تبریز خانلیغی فتحعلی خان افشار طرفیندن اله کئچیریلدی و تبریز اونون اؤلکه‌سی‌نین پایتختینه چئوریلدی. تبریز خانلیغی‌نین اداره ائدیلمه‌سی نجف‌قولو خانا تاپشیریلیر. فتحعلی خانین اؤلوموندن سونرا تبریز خانلیغی یئنیدن مستقلیک الده ائدیر[37].
اورمییه خانلیغی
خانلیغین اساسینی نادر شاه افشارین عمیسی اوغلو، افشار طایفاسیندان اولان فتحعلی خان افشار قویموشدو. او، حتی نادر شاهین سرکرده‌سی اولان آزاد خانعی دا اؤز طرفینه چکه بیلمیشدی. بوندان سونرا، او، مرکز‌لشدیرمه سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. ایلک اولاراق تبریزه هجوم ائتدی، تبریز آسیلی حالا سالیندی و تبریز پایتخت اولدو. داها سونرا خوی خانی شهبازخان دا فتحعلی خانلا اتفاق باغلاماغا مجبور اولدو. بوندان سونرا ایسه قاراداغ، ماراغا و ساراب خانلیقلاری اورمییه خانلیغیندان آسیلی وضعيته سالیندی. او، 1751-جی ایلده آزاد خانی اونونلا اتفاقدان امتناع ائدن ایروان خانلیغی اوزرینه گؤندردی. ایروان خانی میرمهدی کارتلی چاری ایکینجی ایراکلی‌دن کؤمک ایسته‌دی. ایکینجی ایراکلی قازاخ و بورچالی آذربایجانلی‌لاریندان توپلادیغی اوردونو میرمهدی خانا کؤمه‌یه گؤندردی. آزاد خان گئری اوتوردولدو. بئله‌لیکله، فتحعلی خان افشار ماکی و اردبیل خانلیقلاری استثناء اولماقلا، بوتون گوئنی آذربایجانی خانلیقلارینا اؤز حاکیميتینی یایا بیلمیشدی.
اورمییه خانلیغی‌نین حؤکمداری فتحعلی خان افشار نادر شاه افشارین ان یاخین آداملاریندان بیری ایدی و افشارلار طایفاسینا منصوب ایدی. فتحعلی خان افشار گونئی قافقازین توتولماسی و ایران‌دا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه‌یه ده خصوصی اهميت وئریردی. بو مقصدله مختلف خانلیقلارا متفق‌لیک حاقیندا مراجعت‌نامه‌‌لر گؤندریلدی. ایروان خانلیغینا هجوم اوغورسوز اولدوقدا هجوم استقامتی گورجوستانا یؤنلدی. چار ایکینجی ایراکلی مغلوب ائدیلدی.
فتحعلی خان ایران‌دا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه آپاران کریم خان زندین اوزرینده قالیب گلدیکدن سونرا حاکیميتینی مرکزی و غربی ایرانا یایا بیلدی (1752). ایرانین قوزئیینده مؤحکملنن محمدحسن خان قاجارلا مبارزه چتین اولدو. محمدحسن خان اونون کریم خان زندله محاربه‌‌‌سیندن استفاده ائدرک گیلانی توتان فتحعلی خانی اورانی ترک ائتمه‌یه مجبور ائتدی. بونونلا کفایتلنمه‌یرک تبریزی، سونرا ایسه اورمییه‌نی توتدو (1757). یالنیز محمدحسن خانین اؤلدورولمه‌سی‌له آسیلی‌لیقدان قورتولماق مومکون اولدو (1759). فتحعلی خان تبریزه قاییتدی و حاکیميتینی مؤحکملندیردیکدن سونرا قاراباغا هجوم ائتدی و اونو آسیلی وضعيته سالدی(1759).
محمدحسن خاندان سونرا ایران‌دا باشلیجا قوه‌یه چئوریلن کریم خان زند اورمییه‌نی 1763-جو ایلده 9 آی محاصره‌‌‌ده ساخلاییر. نهایت اورمییه خانلیغینی توتان کریم خان زند فتحعلی خان افشاری شیراز قوناقلیغیندا اعدام ائتدیریر.
کریم خان زندین اؤلومو ایله خانلیق یئنیدن مستقل سیاست یئریتمه‌یه باشلادی. بو زامان محمدحسن خان قاجارین اوغلو آغا محمد خان اورمییه‌لی علی خانی یانینا چاغیریب گؤزلرینی چیخارتدی. آغا محمد خانین چکیلمه‌سیندن سونرا امام‌قولو خان حاکم سئچیلدی. او، سارابلی علی خان شقاقی ایله خویلو احمد خانا قارشی اتفاق باغلادی. متفق‌لر تبریز یاخینلیغینداکی دؤیوشده مغلوب اولدولار. امیراسلان خان افشار اورمییه‌یه حاکم تعیین ائدیلدی، لاکین اونون خانلیغی اوزون چکمه‌دی. محمدقولو خان یئنی حاکم تعیین اولوندو. آغا محمد خانین هجوموندان سونرا اوشنو قالاسینا چکیلدی. قاجارین اؤلومو ایله مستقلییینی برپا ائدن خانلیق، ایران تختینه چیخان فتحعلی شاها تابع اولدو[38].
خالخال خانلیغی
خانلیغین یارادیجیسی امیرگونه خاندیر. امیرگونه خان امیرعلی آوشار نادر شاه قیرخلی-آوشارین اؤلوموندن سونرا گیلانین والیسی اولموشدو. سونرا تاریما باشچی‌لیق ائتمیشدی. امیرگونه خان آوشار فتحعلی خان آراشلی آوشارلا بیرله‌شیب کریم خان زنده قارشی چیخدی. سونرا کریم خانین طرفینی توتوب فتحعلی خانی ساتدی. کریم خان اونو شیرازا «فخری قوناقلیغا» آپاریب عالی شورایا داخیل ائتدی.
کریم خانین وفاتیندان سونرا امیرگونه خان تاریما قاییدیب اؤزونون خانلیغینی اعلان ائتمیشدی. ایرانی بیر‌لشدیرمه‌یه باشلایان آغامحمد خانی تانیماق ایسته‌میردی. ایلک نؤوبه‌‌ده اورمییه حاکمی محمدقولو خان قاسیملی آوشارا مراجعت ائتدی. محمدقولو خان اونا اعتناء ائتمه‌دی.
امیرگونه خان 1782-جی ایلده باشقا خانلارلا بیرله‌شیب مازاندارانا هجوم ائتدی. ساواشدا یارالانیب قاچدی[39].
گئنئرال پوروچیک آلئکساندر سوووروو 28 اییول 1780-جی ایلده هشترخاندان ق. آ. پوتیومکینه معروضه‌سینده یازیردی:
«نظرعلی خان رشتی آلاندان سونرا هیدایت خانین جانینی قورتاراراق گمی‌ده رشتین 10 ساعاتلیغیندا مازانداران طرفده قیزیل اوزن چایی‌نین منصبینه گلیب چیخمیشدیر. او. رشتین 150 وئرستلییینده تبریز طرفده یاشایان خالخاللی امیرگونه خانا کؤمک ائتمه‌یی خواهش ائتمیشدی و اونون طلب ائتدییی هر شئیی یئرینه یئتیرمه‌یه بویون اولموشدور. امیرگونه خان، گویا، اونون خواهشی ایله قوشونلا رشت یاخینلیغینا گلرک همین شاه‌سئونلی نظرعلی خانی اوردان قوووب-چیخارمیش و همین شهری اداره ائتمک اوچون اولکی کیمی هدایت خانا وئرمیشدیر. نظرعلی خان ایسه خالخال خانینا مقاومت گؤسترمک اقتداریندا اولمادیغینی گؤروب، اوردان چیخارکن شهرده‌کی بوتون تیکیلی‌لری و باغلاری یاندیرمیشدیر. لاکین بو معلوماتین تصدیقینی گؤز‌له‌مک لازیمدیر»[40].
خوی خانلیغی
خوی خانلیغی‌نین اساسینی دونبولی طایفا باشچی‌لاری قویموشدو. دونبولی احمد خان 18-جی یوزایلین 60-جی ایللرینده تبریزده ده مؤحکملنمیشدی. او، ایروان، ناخجیوان و قاراداغ خانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدی. قاراباغ خانلیغی ایله متفیق‌لیک حاکیميتی‌نین مؤحکملنمه‌سینه مثبت تأثیر گؤستردی.
1775-جی ایلده خوی خانی احمد خاندان چیلدیر والیسی سلیمان پاشایا گؤندریلن مکتوب‌دا «قوزئی قافقازین ایستیلاسیندان قوت آلان روسیه‌نین و اونونلا اتفاق یارادان ایراکلی خانین تجاوزونه امکان وئرمه‌مه‌سی اوچون آذربایجان و قافقاز خانلارینین «دولت عالیه» (عوثمانلی ایمپئرییاسی - ق.گ.) ایله بیرگه مباریزه آپارماسی‌نین واجب اولدوغو بیلدیریلیردی».
خوی خانلیغی ایله کریم خان زندین ضربه‌‌‌لریندن سونرا دیرچلمه‌یه باشلایان اورمییه خانلیغی آراسیندا ضديت وار ایدی. خانلیقلار آراسینداکی دؤیوشده اورمییه خانلیغی مغلوب اولدو. بو خوی خانلیغی‌نین نوفوذونو خیلی آرتیردی. کریم خان زند خوی خانلیغی‌نین گوجلنمه‌سیندن ناراحات اولوب، احمد خانی سارسیتماق اوچون تدبیرلر گؤرمه‌یه باشلادی. بو مقصدله اونون قارداشی شهباز خانین اوغلانلارینی عمی‌لرینه قارشی مبارزه‌یه حاضرلاییردی. کریم خان زندین سپدییی دوشمنچی‌لیک توخومو اونون اؤلوموندن سونرا بئله اؤزونو گؤستردی. شهباز خانین اوغلانلاری احمد خانا قصد ائدیب، اونو اؤلدوردولر. قصدچی‌لر حاکیميتی اله کئچیرمه‌یه نایل اولا بیلمه‌دیلر. جعفرقولو خان خویلو خلاص اولا بیلدی، اونلاری جزالاندیردی و قارداشی حسین‌قولو خانی آزاد ائدرک حاکیميته گتیردی.
خوی خانلیغی یارانمیش وضعيت‌ده اولکی مؤوقعینی ایتیردی. ایروان خانلیغی مستقلیک الده ائتدی. ایروان و قاراداغ خانلیغی یالنیز قاراباغ‌دان آسیلی اولدو. تبریز ده الدن چیخدی. خانلیقلار آراسیندا یئنی چکیشمه‌لر باشلاندی. خوی خانلیغی قاجارلاردان آسیلی وضعيته دوشدو، سونرا خانلیغا سون قویولدو.
خانلاری
شهبازخان دونبیلی
احمد خان دونبیلی (1763-1786)
حسین‌قولو خان دونبیلی (1786-1798)
جعفرقولو خان دونبیلی (1798-1806)
انضباطی قورولوشو
آواجیق ماحالی
قوتور ماحالی
سالماس ماحالی
خوی ماحالی
الند ماحالی
چالدیران ماحالی
چورس ماحالی
قاراقویونلو ماحالی (خوی)
سؤکمن آباد ماحالی
درگاه ماحالی
زنگان خانلیغی
زنگان خانلیغین بانیسی ذلفقار خان امیرعلی آوشار ایدی. آوشار ائلی‌نین امیرلی اویماغی‌نین زنگان اطرافیندا چکیسی آغیر ایدی. «کتاب مجموعه سلطانیه»نین 370-جی صحیفه‌‌‌سینده یازیلیر: «امیرعلی آوشار ائلیندن بیر طایفا آدیدیر کی، خمسه‌نین (زنگانین) اطرافیندا ساکیندیرلر».
ذلفقار خان امیرعلی آوشار (زندیه دؤنه‌مینده) زنگانین والیسی و کریم خان زندین سیاسی رقیبی ایدی. بوگونکو ذلفقاری‌لرین اولو باباسی اولوب و زنگانین سبزه میدانیندا یئرله‌شن عمارت اونونکودور». «گلشن مراد»، «روستم التواریخ» و باشقا کیتاب‌لاردا دا اونون حاقیندا معلومات‌لار وئریلیب. کیتاب‌لارین بیر نئچه یئرینده اونون اقتداری و قدرتینه گؤره، «عالیجاه ذلفقار خان»، «سلطان ذلفقار خان امیرعلی آوشار»، «خاقان» عنوانلاری ایله خاطیرلانیب. ذلفقاری‌لرین داخیل اولدوغو امیرلی‌لرین اولدوقلاری یئر، قولتوق قالاسی زنگانین گونئی یؤره‌سینده یئرله‌شیردی.
ذلفقار خان کریم خان زندین اؤلوموندن سونرا قوشون چکیب قزوینی توتدو. شاهلیق ادعاسیندا ایدی. علی‌مراد خانین هجوموندان سونرا قزوینی بوراخیب زنگانا قاییتدی. ذلفقار خان آغامحمد خان قووانلی-قاجارین قارداشی جعفرقولو خانلا ووروشوب مغلوب اولموشدو. ذلفقار خان مغلوب اولوب خالخالا قاچمیشدی. خالخالین حاکمی اونو توتوب علی‌مراد خانا وئردی. علی‌مراد خان 1780-جی ایلده ذلفقار خانی اؤلدوردو. ذلفقار خانین تؤره‌مه‌سی ذولفقاری سوی آدینی داشیییر.
ذلفقار خاندان سونرا، 1780-جی ایلده زنگانین حاکمی علی خان آوشار اولدو. اونون سویو زایرلی آدلانیردی. زایرلی سویو زنگانین اطرافیندا مسکونلاشیب‌لار. «گلشن مراد» کیتابیندا بو باره‌ده یازیر کی، علی خان زایرلی آوشار خمسه و زنگان ایالتی‌نین حاکمی و ذلفقار خانین قوهومو ایدی.
1783-جو ایلده تبریز شهری اورمییه قوشونلاری طرفیندن محاصره‌‌‌یه آلینمیشدی. نجف‌قولو خان دونبیلی محاصره‌‌‌نین گؤتورولمه‌سیندن سونرا اوغلو خداداد خانی یاردیم اوچون علی‌مراد خانین یانینا گؤندردی. علی‌مراد خان اونا یاردیم ائتمه‌یه سؤز وئردی. اورمییه حاکمی امام‌قولو خان قاسملی آوشار بو حادثه‌‌‌نی ائشیدیب علی‌مراد خانین اوستونه قوشون گؤندردی. قوشون ساووج‌بولاق طرفدن یولا دوشدو. امن الله خان اردلانی ده یولدا قوشونا قوشولدو.
زنگان حاکمی علی خان بیر مدت ایدی کی، علی‌مراد خاندان اوز دؤندرمیشدی، سئوینجک حالدا اونلارلا بیرلشدی. اونلاری آغیرلاییب مصلحت گؤردو کی، اول ائوین ایچی، سونرا چؤلو. بیلدیردی کی، گلین آذربایجانی ایچ دوشمن‌لردن تمیزله‌یک، سونرا علی‌مراد خانین اوستونه گئدریک. بو مصلحتی امام‌قولو خان قاسیملی آوشار قبول ائدیب ایراغا گئتمکدن ال چکدی. بیرلشدییی علی خانین سرکرده‌لریندن اولان ولی به‌یی قوشونلا آذربایجانا گؤندردی. دوست بیلدییی آذربایجان خانلارینا مکتوب یازیب اونلارا قوشولماغی تکلیف ائتدی. خالخالین حاکمی فرج الله خان مییاناده اونا قوشولدو. ساراب حاکمی علی خان شقاقی بؤیوک اوغلو صادق سلطانا قوشون گؤتوروب اونلارا قوشولماسینی تاپشیردی. اونلار تبریزین بیر آغاجلیغیندا توپلانیب اوتوراق ائتدیلر. قیش همین ایل سویوق گلدیییندن شهری محاصره ائتمه‌یه تابلاماییب اورمییه‌یه یوللاندیلار.
علی خان آوشار قاراباغ حاکمی ابراهیم خلیل خان جاوانشیرله یازیشیردی. 1787-جی ایلده قاراباغ خانی الی خانا یازیردی کی، آغامحمد خانین آذربایجانا گیرمه‌سی بؤیوک تهلوکه‌‌‌دیر و بونا گؤره ده او، محمدحسن خانین اوغلونو قوزئیه دوغرو حرکتینه مانع اولمالی‌دیر. بونون اوچون لازم گلرسه، اونا قوشونلا و پوللا کؤمک ائتمه‌یه حاضیردیر.
ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین مکتوبو تبریز خانی طرفیندن اله کئچیریلدی. آغامحمد خانا گؤندریلدی. آغامحمد خان قووانلی قاجار 50 مین قوشونلا زنگانا گلدی. علی خان زایرلی تهران‌دا آوشارلار سولاله‌سی‌نین شاهلیغینی اعلان ائتمک اوچون بیر مکتوب واسطه‌‌‌سی‌له آوشار ائلی‌نین بوتون اویماقلارینی تهرانا دعوت ائتدی.
بیر نئچه دفعه‌‌لیک یونگول قارشیلاشمادا علی خان زایرلی آوشار آغامحمد خان قاجارین اوردوسونون نظامینی پوزموشدو. آغامحمد خان دا قالیب گلندن سونرا اونو زنگانین حاکملیییندن و قوشون سرکرده‌لیییندن آزاد ائتدی.
علی خان قاجار خانینا قارشی مبارزه‌دن ال چکمیردی. 1788-جی ایلده (هجری قمری 1201-جی ایلده) آغامحمد خان علی خان آوشاری اصفهان شهرینه آپاریب گؤزلرینی چیخارتدیردی. اونون بوتون وظیفه‌‌‌لرینی عبدالله خان اوسانلی آوشارا وئردی.
علی خان زایرلی آوشاردان سونرا زنگانین والیسی عبدالله خان اوسانلی آوشار اولدو. 1797-جی ایلده آغامحمدشاه قووانلی-قاجار اونو حاکم کیمی تانیمیشدی. عبدالله خان خمسه‌یه یئتیشندن سونرا شاهلیق هوسینه دوشموشدو. یار-یولداشلاریندان، دوست تانیشلاریندان قوشون توپلاییب تخت-تاج ادعاسی ائدیردی. سونرا ادعاسیندان ال چکیب زنگانی اداره ائتمه‌یه باشلادی.
عبدالله خان اوسانلی 1797-جی ایلده قاجار شاهلاری طرفیندن خمسه ایالتی‌نین والیسی اولموشدو. فتحعلی شاه قووانلی-قاجارا خدمت ائتمیشدی.
عبدالله خان حسین قولو خان قووانلی-قاجارین اوغلو سلیمان خانین قیامینا قاریشدیغی اوچون فتحعلی شاه طرفیندن کور ائدیلدی. عبدالله خاندان سونرا زنگانا امن الله خان آوشار باشچی‌لیق ائتمه‌یه باشلادی.
امن الله خان قاجار دؤولتی‌نین آدلی-سانلی سرکرده‌لریندن ایدی. 1806-جی ایلده فتحعلی شاه قووانلی قاجار ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین اوغلو، ایرانا تابع اولان مهری ماحالی‌نین باشچیسی ابولفت خانی (ابولفت خان طوطی) قیزیشدیریب 5 مین نفرلیک قوشونلا قاراباغا گؤندردی. ابولفت خانین یئزنه‌سی فرج الله خان ساریخان بی‌لی شاه‌سئونی ده اونا یاردیمچی تعیین ائتدی. ایرانین آدلی-سانلی سرکرده‌لری، او جمله‌‌‌دن قزوینلی سردار حسین‌قولو خان قاجار، دامغانلی اسماعیل خان، خمسه‌لی (زنگانلی) امن الله خان آوشار و باشقالاری ابولفت خانین باشچی‌لیغی آلتیندا ایدی.
خانلاری
ذلفقار خان امیرلی آوشار (1747-1780)
علی خان زایرلی آوشار (1780-1782)
عبدالله خان اوسانلی آوشار (1782-1797)
امن الله خان آوشار (1797-1810)
معاصر دؤور
1945-جی ایلین نویابر آییندان 1946-جی ایلین دئکابر آیینا قدر گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان میللی حؤکومتی آدلی مختار حکومت فعالیت گؤسترمیشدیر. آذربایجان میللی حؤکومتی‌نین پایتختی تبریز شهری اولموشدور. 1946-جی ایلین دئکابر آیی‌نین 13-ده ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولدو. بئله‌جه، بیر ایل موجود اولموش آذربایجان میللی حؤکومتی سقوط ائتدی[41].
اهالیسی
ساسانی‌لر دؤورونده آدورباداقانین اراضیسی اساسا تورک‌دیللی طایفالارلا مسکون ایدی[42]. اهالی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی ایران دیللری قروپونون دیالئکت‌لرینده دانیشسا دا، همین دیل قروپوندان اولان حاکم پهلوی دیلی گئنیش خالق کوتلهلرینین دانیشیق دیلی اولا بیلمه‌میش، یالنیز کارگذارلیق‌دا ایشله‌دیلمیش، حاکم طبقه‌‌‌نین دیلی اولموشدو[43].
آذربایجان تورکلری ایران‌دا سای اعتباریله فارسلاردان سونرا ایکینجی یئری توتورلار. 19-جو عصرین سونلاریندا ایران‌دا آذربایجان تورکلرینین سایی 2 میلیونا یاخین ایدی. اونلاردان 1 میلیونو کند اهالیسی، یاریم میلیون شهر اهالیسی، یاریم میلیونو ایسه یاریم‌کؤچریلردن عبارت ایدی. 20-جی عصرین اورتالاریندا ایران‌داکی آذربایجان تورکلرینین سایی 16-18 میلیون (32-36%) اولموش و بونلاردان 7-9 میلیونو گونئی آذربایجان‌دا مسکونلاشمیشدیر. 90-جی ایللرین اوّللرینده آپاریلمیش حسابلامالارا گؤره، ایران‌دا، 40 میلیون آذربایجان تورکلری یاشاییر. اونلارین بؤیوک بیر قیسمی (تخمیناً 10-15 میلیون) گونئی آذربایجان‌دا، قالانی ایسه ایرانین دیگر اراضی‌لرینده مسکونلاشمیشدیر[44].
دیلی
آذربایجانلی‌لار آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشماقدادیرلار. 1888-جی ایلده میرزا حسن رشدیه تبریزده یئنی تیپلی مکتب تشکیل ائتمیش، گونئی آذربایجان‌دا ایلک دفعه اولاراق الفبانی یئنی-صؤوتی اصول ایله تورک دیلی اساسیندا تدریس ائتمه‌یه باشلامیش، آنا دیلینده چوخلو درسلیک‌لر یازمیشدیر. 1926-جی ایلدن مکتب‌لرده تورک دیلینده تدریس قاداغان ائدیلمیشدیر. حاکم دایره‌لر تبریز اونیوئرسیتئتینده آذربایجانین تاریخی، ائتنوقرافییاسی، اجتماعی-سیاسی وضعيتی و س. ایله علاقه‌‌‌لی مسئله‌‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه مانعچی‌لیک تؤرتمیشدیر. ایکینجی دونیا محاربه‌‌‌سیندن بوگونه کیمی بوتون ایران معارف و مدنيتی ساحه‌‌‌سینده‌کی دقته لایق و یاددا قالان ان اؤنملی و دموکراتیک ایشلر آذربایجان میللی حؤکومتینه مخصوصدور. بئله کی، بو دؤورده اونلارجا اونیوئرسیتئت و اینستیتوت یارادیلمیشدیر. تورک دیلینده 50-یه یاخین مختلف آددا قزئت و ژورنال، درسلیک، بدیعی-ادبيات نشر ائدیلمیش، کینو-تئاترلار تیکیلمیش، رادیو استانسیاسی و رادیو خبرلری کومیته‌سی یارادیلمیش، میللی قهرمانلارا: ستارخانا، باقرخانا، خیابانی‌یه هئیکل‌لر اوجادیلمیشدیر. تبریز اونیوئرسیتئتی کیتاب‌خاناسی، میللی کیتاب‌خانا و «تربیت کیتاب‌خاناسی» گونئی آذربایجانین ان بؤیوک کیتاب‌خانالاریدیر.
گونئی آذربایجان‌دا ایلک رادیو استانسیاسی‌نین اساسی 1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی طرفیندن قویولموشدور. 1980-جی ایللرده رادیو شبکه‌لرینده تورک دیلینده وئریلیش‌لرین سایی اولدوقجا آزالمیشدیر. یالنیز تبریز، اورمییه و اردبیل رادیو شبکه‌لریندن قیسا وئریلیش‌لر وئریلیر. اونلاردا دا، خصوصی‌له تبریز رادیوسوندا سسلندیریلن جومله‌‌‌لر ادبی دیلیمیزدن چوخ اوزاق اولوب، یاری تورک، یاری فارس هورراسیندان عبارت‌دیر. گونئی آذربایجان‌دا ایلک تلویزیون استانسیاسی 1972-جی ایلده یارادیلیب. وئریلیش‌لر جدی نظارتله یالنیز فارسجا آپاریلیر. انقلاب‌دان بوگونه کیمی کئچن مدت‌ده گونئی آذربایجانین رادیو و تلویزیون سیستمینده ائدیلمیش بوتون تکنولوژی یئنی‌لشمه و کیفيت ده‌يیشیک‌لیک‌لرینه باخمایاراق وئریلیش‌لرین مضمونوندا اساسلی ده‌يیشیک‌لیک‌لر باش وئرمه‌میش‌دیر.
دینی
گونئی آذربایجان اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی شیعه‌‌‌لر تشکیل ائدیر. بؤلگه‌ده بو طریقتین اساسی شاه اسماعیل خطایی‌نین باشچی‌لیق ائتدییی قیزیل‌باش حرکاتی طرفیندن قویولموشدور. بونونلا یاناشی اردبیل اوستانی‌نین هئشه‌جین شهرستانی اطرافیندا، هابئله بیله‌سووار یاخینلیغینداکی بیر سیرا کندلرده، مییانا شهرینین کوبلان کیمی کندلرینده، همی ده غربی آذربایجانین بیر سیرا منطقهلرینده سوننو طریقتلی اهالی ده یاشاییر. اونلار، اساسا، شافعی و حنفی مذهبینه منصوبدورلار. شیعه و سوننولردن علاوه، گونئی آذربایجانین مختلف منطقهلرینده اهل حق‌لر ده یاشاییرلار. بؤلگه‌ده آز سایی‌دا خریستیان و یهودی اینانجینا صاحب خالقلارلا یاناشی، ابراهیمی دینلردن اؤنجه‌کی عنعنه‌‌وی اینانجلارا صاحب خالقلار دا موجوددور.
قایناقلار
1. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. ISBN 978-0-8160-7158-6
(hardcover : alk. paper),
(e-book). An imprint of Infobase Publishing 132 West 31st Street New York NY 10001 in the United States of America, 2009.: Contents: Entries A to Z: Azeris (Azerbaijanis), page 78
2. ایران تورکلرینین اسکی تاریخی، محمدتقی ذهتابی، 1379، اختر نشریاتی، تبریز، صص 211-212.
3. آذربایجان تاریخی(یئددی جیلد)، باکی، 2007، ایکنیجی جیلد.
4. آذربایجان تاریخی(یئددی جیلد)، باکی، 2007، ایکنیجی جیلد.
5. طبری تاریخی، اوچونجو جیلد، ص 1015.
6. بغدادی، ص 252.
7. ابوحنیفه دینوری، ص 397.
Abu Dulaf. Mis'ar ibn Muhalhil's travels in Iran, p. 6.8
9. فهرست، ایکینجی جیلد، ص 343.
10. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1171.
11. مهطر المقدسی، ص 115.
12. الفهرست، ص 480.
13. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1164.
14. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1165.
15. م. سیرییئتس، ص 531.
16. ابن البری، ص 155.
17. الذهبی، ص 384.
18. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1232-1233.
19. المقدسی، کتاب البد، ص 117.
20. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1179.
21. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1188-1187.
22. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1193-1188.
23. البغدادی، کتاب الفرق، ص 251، 268، 269.
24. الیعقوبی، ایکینجی جیلد، ص 578.
25. الیعقوبی، ایکینجی جیلد، ص 578.
26. سیاست‌نامه، ص 226.
27. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1197.
28. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1197.
29. الذهبی، ص 384.
30. سیاست‌نامه، ص 227.
31. طبری، اوچونجو جیلد، ص 1229.
32. یاقوت، بیرینجی جیلد، ص 173.
33. بلاذری، ص 326.
34. طبری، بیرینجی جیلد، ص 2804.
35.Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlə r). Bakı."Elm". 2007. 592 səh.
36. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlə r). Bakı."Elm". 2007. 592 səh.
37.
[https://web.archive.org/web/20121120122752/http://azeritarix.narod.ru/On.html
. 2012-11-20 tarixində
arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-02.
38.
. 2009-10-27 tarixində
arxivləşdirilib. İstifadə
39. انور چنگیز اوغلو، آیدین آوشار، آوشارلار، باکی، «شوشا»، 2008، ص 279.
40. ЦГВИА, ф. 52, д. 218, лл. 39–40. (rus.)
41. McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan (2013). Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 191.
.
42، 43. McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan (2013). Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 191.
44.
Azərbaycanın Tarixi-Siyasi CoğrafiyasıArxivləşdirilib
2017-11-16 at the
Vaqif Piriyev
45.
