Difference between revisions of "تبریز"
m (بخش ها را مرتب کردم) |
m (ویرایش منابع) |
||
| Line 2: | Line 2: | ||
<p style="text-align: justify;" >'''تبریز''' ('''Təbriz''') ایرانین تهران و مشهددن سونرا 3-جو ان بؤیوک شهری (ساحه‌‌‌سینه گؤره)[1] و 1400-جو ایلده 1،627،304 اهالیسی ایله اؤلکه‌نین بئشینجی، دونیانین ایسه 334-جی شهری[2]، شرقی آذربایجان اوستانی‌نین انضباطی مرکزیدیر. 1890-جی ایله قدر اهالی‌نین سایینا گؤره ایرانین ان بؤیوک شهری[3]، سونرا ایسه 1963-جو ایله قدر اؤلکه‌نین 2-جی ان بؤیوک شهری اولموشدور.[4]</p><p style="text-align: justify;" >تبریز شهری آذربایجانلی‌لارین معنوی و مدنی پایتختی ساییلیر. تاریخ بویو یاخین شرقین ان اؤنملی علم و مدنيت مرکزلریندن بیری اولموشدور. اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی تورک‌لر تشکیل ائدیر. شهر، عئینالی (Eynalı) داغی‌نین گونئیینده، سهند وولکانیک قالخیمیندان قوزئی‌ده، سیرخاب داغی‌نین اته‌یینده، دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1410 متر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر.</p><p style="text-align: justify;" >تبریز دونیانین ان اوزون موددتلی پایتخت‌لریندن بیری اولموشدور؛ بو شهر رووادی‌لر، آذربایجان آتابی‌لری (ائل د‌نیزلر)، خوارزمشاه‌لار، ائلخانلی‌لار، چوبانی‌لر، جلایریلر (ائلکانی‌لر)، قارا قویونلولار، آغ قویونلولار، صفوی‌لر، آذربایجان خانلیق‌لاری، قاجارلار (ایکینجی پایتخت)، آزادیستان و آذربایجان میللی حؤکومتی دؤورلرینده پایتخت اولموشدور. 1500-جو ایلده صفوی‌لرین پایتختی دؤورونده دونیانین ان چوخ اهالیسی اولان 5-جی شهری ایدی و اهالیسی‌نین سایی عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین پایتختی ایستانبولون اهالیسینه برابر ایدی.[5]</p> | <p style="text-align: justify;" >'''تبریز''' ('''Təbriz''') ایرانین تهران و مشهددن سونرا 3-جو ان بؤیوک شهری (ساحه‌‌‌سینه گؤره)[1] و 1400-جو ایلده 1،627،304 اهالیسی ایله اؤلکه‌نین بئشینجی، دونیانین ایسه 334-جی شهری[2]، شرقی آذربایجان اوستانی‌نین انضباطی مرکزیدیر. 1890-جی ایله قدر اهالی‌نین سایینا گؤره ایرانین ان بؤیوک شهری[3]، سونرا ایسه 1963-جو ایله قدر اؤلکه‌نین 2-جی ان بؤیوک شهری اولموشدور.[4]</p><p style="text-align: justify;" >تبریز شهری آذربایجانلی‌لارین معنوی و مدنی پایتختی ساییلیر. تاریخ بویو یاخین شرقین ان اؤنملی علم و مدنيت مرکزلریندن بیری اولموشدور. اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی تورک‌لر تشکیل ائدیر. شهر، عئینالی (Eynalı) داغی‌نین گونئیینده، سهند وولکانیک قالخیمیندان قوزئی‌ده، سیرخاب داغی‌نین اته‌یینده، دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1410 متر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر.</p><p style="text-align: justify;" >تبریز دونیانین ان اوزون موددتلی پایتخت‌لریندن بیری اولموشدور؛ بو شهر رووادی‌لر، آذربایجان آتابی‌لری (ائل د‌نیزلر)، خوارزمشاه‌لار، ائلخانلی‌لار، چوبانی‌لر، جلایریلر (ائلکانی‌لر)، قارا قویونلولار، آغ قویونلولار، صفوی‌لر، آذربایجان خانلیق‌لاری، قاجارلار (ایکینجی پایتخت)، آزادیستان و آذربایجان میللی حؤکومتی دؤورلرینده پایتخت اولموشدور. 1500-جو ایلده صفوی‌لرین پایتختی دؤورونده دونیانین ان چوخ اهالیسی اولان 5-جی شهری ایدی و اهالیسی‌نین سایی عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین پایتختی ایستانبولون اهالیسینه برابر ایدی.[5]</p> | ||
[[File:تبریز.jpg|300px|thumb]] | [[File:تبریز.jpg|300px|thumb]] | ||
== '''دیلی''' == | == '''دیلی''' == | ||
<p style="text-align: justify;" >شهرده دانیشیلان دیل آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر.[6]</p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | <p style="text-align: justify;" >شهرده دانیشیلان دیل آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر.[6]</p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
== '''''ائتیمولوژیسی''''' == | |||
== ''ائتیمولوژیسی'' == | |||
<p style="text-align: justify;" >شهرین آدی باره‌ده متخصص‌لرین فرقلی نظرلری واردیر. بعضی تاریخچی‌لر تاروی (Tarui) سؤزونون قدیم تورک دیلینده ایکی قات قالا معناسینی وئردییینی دئییرلر. تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، بو ایکی قات قالا معاصر تبریز شهرینین یئرینده اولموشدور. معاصر تبریز سؤزونون تلفوظونون اؤزو-اؤزلویونده معينلشدییی احتمال ائدیلیر.</p><p style="text-align: justify;" >قایناق‌لاردا تاروی (Tarui)، تارماکیس (Tarmakis)، توری (Turi)، تاریس (Taris)، تاورئز (Tavrez)، تاوریز (Tavriz)، توریس (Toris)، تورئش (Təvreş)، تاربیز (Tabriz)، تابریز (Tabriz)، تئربیز (Terbiz) و س. کیمی قئید اولونان «تبریز» سؤزونون ائتیمولوژیسی و شهرین سالینما تاریخی حاقیندا مختلف فیکیرلر موجوددور. بعضی یازیچی‌لار بو آدین سیرخاب داغی‌نین قدیم آدی «توری» ایله ایلگیلی اولدوغونو، دیگرلری ایسه تبریز کلمه‌سی‌نین تبریز-تاوریس-تاواریس، یعنی (تاو)+(آریس) «داغ+آراسی» دئیرک قئید ائدیرلر. ایقور میخایلوویچ دیاکونوو «تبریز» سؤزونون ایلک فورماسی اولان «تاروی-تارماکیس» سؤزونون قدیم آشور دیلینده «ایکی قات قالا» آدلاندیریلدیغینی قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو «گونش ساچان» معناسیندا ایضاح ائدنلر اونون اساسی‌نین قویولماسینی داها قدیمه آپاراراق، آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریرلر. ژان شاردئن تبریزده اولارکن شهرین ماليه اداره‌سینده خزینه‌دار ایشله‌میش میرزه طاهره استنادا، «تبریز» سؤزونو آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریب، تاب-ایشیق، ریز-ساچان معناسیندا (ایشیق ساچان) کیمی ایضاح ائتمیشدیر. سعید نفیسی ده «تبریز» سؤزونون ایلک شکلی‌نین «تاب» اولدوغونو بیلدیر‌رک، بو آد واختی ایله سهند داغلاریندا اود پوسکورن وولکانلارلا ایلگیلی اولدوغونو قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو داغ آدی ایله ایلگی‌‌‌لندیرن کونتارینی یازیر: «بو شهرین یاخینلیغیندا بیر نئچه قیرمیزی رنگلی داغ گؤرونور. دئییرلر کی، اونلار توری داغلاری آدلانیر». تبریز شهری اوچ طرفدن -شرقدن سیرخاب، غربدن- یانیق، گونئیدن - سهند داغلارینین اتکلری ایله احاطه اولونموشدور.</p><p style="text-align: justify;" >''' '''</p> | <p style="text-align: justify;" >شهرین آدی باره‌ده متخصص‌لرین فرقلی نظرلری واردیر. بعضی تاریخچی‌لر تاروی (Tarui) سؤزونون قدیم تورک دیلینده ایکی قات قالا معناسینی وئردییینی دئییرلر. تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، بو ایکی قات قالا معاصر تبریز شهرینین یئرینده اولموشدور. معاصر تبریز سؤزونون تلفوظونون اؤزو-اؤزلویونده معينلشدییی احتمال ائدیلیر.</p><p style="text-align: justify;" >قایناق‌لاردا تاروی (Tarui)، تارماکیس (Tarmakis)، توری (Turi)، تاریس (Taris)، تاورئز (Tavrez)، تاوریز (Tavriz)، توریس (Toris)، تورئش (Təvreş)، تاربیز (Tabriz)، تابریز (Tabriz)، تئربیز (Terbiz) و س. کیمی قئید اولونان «تبریز» سؤزونون ائتیمولوژیسی و شهرین سالینما تاریخی حاقیندا مختلف فیکیرلر موجوددور. بعضی یازیچی‌لار بو آدین سیرخاب داغی‌نین قدیم آدی «توری» ایله ایلگیلی اولدوغونو، دیگرلری ایسه تبریز کلمه‌سی‌نین تبریز-تاوریس-تاواریس، یعنی (تاو)+(آریس) «داغ+آراسی» دئیرک قئید ائدیرلر. ایقور میخایلوویچ دیاکونوو «تبریز» سؤزونون ایلک فورماسی اولان «تاروی-تارماکیس» سؤزونون قدیم آشور دیلینده «ایکی قات قالا» آدلاندیریلدیغینی قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو «گونش ساچان» معناسیندا ایضاح ائدنلر اونون اساسی‌نین قویولماسینی داها قدیمه آپاراراق، آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریرلر. ژان شاردئن تبریزده اولارکن شهرین ماليه اداره‌سینده خزینه‌دار ایشله‌میش میرزه طاهره استنادا، «تبریز» سؤزونو آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریب، تاب-ایشیق، ریز-ساچان معناسیندا (ایشیق ساچان) کیمی ایضاح ائتمیشدیر. سعید نفیسی ده «تبریز» سؤزونون ایلک شکلی‌نین «تاب» اولدوغونو بیلدیر‌رک، بو آد واختی ایله سهند داغلاریندا اود پوسکورن وولکانلارلا ایلگیلی اولدوغونو قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو داغ آدی ایله ایلگی‌‌‌لندیرن کونتارینی یازیر: «بو شهرین یاخینلیغیندا بیر نئچه قیرمیزی رنگلی داغ گؤرونور. دئییرلر کی، اونلار توری داغلاری آدلانیر». تبریز شهری اوچ طرفدن -شرقدن سیرخاب، غربدن- یانیق، گونئیدن - سهند داغلارینین اتکلری ایله احاطه اولونموشدور.</p><p style="text-align: justify;" >''' '''</p> | ||
== '''تاریخی''' == | == '''تاریخی''' == | ||
<p style="text-align: justify;" >تبریز هله میلاددان اؤنجه شهر-قالا اولموشدور. تبریز یاخینلیغیندا حسنلی تپه‌سینده، زیوییه و یانیق‌تپه‌ده آپاریلان آرکئولوژی قازینتی‌لار زامانی تاپیلمیش مادی مدنيت نمونه‌لری بو اراضی‌ده صنعتکارلیغین یوکسک انکشاف ائتدییینی گؤستریر. هابئله آشور حؤکمداری ایکینجی سارقونا (میلاددان اؤنجه 722–705) مخصوص کتیبه‌ده اونون میلاددان اؤنجه 716-جی ایلده ماننا اؤلکه‌سینه گیردییینی، اوش‌کایانی آلدیقدان سونرا مؤحکملندیریلمیش تاروی-تارماکیس قالاسینا گلیب چاتدیغی قئید اولونور. ایکینجی سارقونون کتیبه‌سینده دئییلیردی: «تارماکیس قالاسی‌نین دیوارلاری ایکی قات ایدی. اورادا فرات چایی قدر گئنیش اولان کانال وار، اونون اطرافی ایسه قالین مئشه‌لیکلرله احاطه اولونموشدو. شهرده گؤزل بینالار وار ایدی... من تارماکیس شهرینه هجوم ائدن زامان، اهالی بورانی ترک ائدیب چؤللره قاچدی. بو ماحالی اله کئچیردیم، مدافعه اهميتی اولان استحکام وضعيتینه سالینمیش یاشاییش یئرلری آراسیندا دؤیوشه باشلادیم».</p><p style="text-align: justify;" >سهند داغی‌نین اته‌یینده یئرلشدییی و مؤحکم استحکام قالالارینا مالک اولدوغو اوچون تارماکیس حربی-استراتژی باخیمیندان دا خصوصی اهميت کسب ائتمیشدیر. قالا اؤزو ده سو ایله دولدورولموش، درین کاناللارلا احاطه اولونموشدور. گئورگی آلئکساندروویچ مئلیکیشویلی تاوری-تارماکیسی مؤحکملندیریلمیش شهر حساب ائتمیشدیر. اقرار علی‌یئو تاوری-تارماکیس تاوریز شهری آدلاندیرمیشدیر. تبریز شهری میلاددان اؤنجه سککیزینجی عصرده موجود اولدوغو حالدا، اونون شهر کیمی هله میلاددان اؤنجه ایکینجی مین ایللییین آخیرلاریندا تشکل تاپماسی احتمال ائدیلیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اوچ مین ایللیک تاریخی واردیر.</p><p style="text-align: justify;" >هله ماننا دؤولتی دؤورونده بو شهر اؤنملی مرکزلردن بیری اولموشدور. آنتیک یازیچی‌لاردان پولیبی (Polibi)، دیودور (Diodor) و پتولومئی (Ptolemey) بو شهرین اوورونت (Ovront) داغی‌نین (سهند) اته‌یینده یئرلشمه‌سی حاقیندا معلومات وئریر. یئددینجی عصرده تبریز آتروپاتئنانین اساس شهرلریندن ایدی. ساسانی‌لر دؤورونده استراتژی اهميتی اولان تبریزده اوردو ساخلانیردی. یئددینجی عصرین اورتالاریندا ایسه عرب قوشونلاری تبریزی اشغال ائتدی. خلافت دؤورونده تبریز ماحال مرکزی ایدی. بابک حرکاتی تبریزه ده یاییلمیشدی. 852-جی ایل زلزله‌‌‌سی زامانی تبریز داغیلمیش، بیر مدت سونرا قورولموشدو. خلافتین ضعیفله‌دییی دؤورده آذربایجان‌دا یارانمیش رووادی(Rəvvadilər)-لر دؤولتی‌نین پایتختی تبریز ایدی. تبریزین یون، ایپک و پامبیق پارچالاری، خالچالاری خارجی اؤلکه‌لره ده صادر اولونوردو. بئشینجی عصر عرب یازیچی‌لار‌یندان مقدسی، ابن هوقل و ب. تبریزدن آباد بیر شهر کیمی بحث ائتمیشلر. 1054-جو ایلده سلجوق سلطانی بیرینجی خیال تبریزی توتدو. 1174-جو ایلدن قیزیل آرسلانین اقامتگاهی اولان تبریز سونرالار آذربایجان ائل‌د‌نیزلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی.</p><p style="text-align: justify;" > 1220-جی ایلده موغول قوشونو تبریزی ایکی دفعه محاصره‌‌‌یه آلدی. تبریز اهالیسی باج وئرمکله غارت و داغینتی‌لاردان خلاص اولدو. 1224-جو ایلده موغول قوشونلاری یئنیدن تبریزه یاخینلاشدی. شهر رئیسی شمس الدین توغرای تبریزین مدافعه‌سینی تشکیل ائتدی. 1225-جی ایلده خوارزمشاه جلال الدین تبریزی توتدو. 1231-جی ایلده موغول قوشونو تبریزه هجوم ائتدی. 1256-جی ایلدن تبریز ائلخانلی‌لار دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اولدو. سونرالار بو دؤولتین پایتختی ماراغادان تبریزه کؤچورولدو. ائلخانلی‌لار دؤورونده تبریزین اراضیسی 6-5 دفعه گئنیشلندی. سککیزینجی عصرین 60-جی ایللرینده تبریزده موغول ظولمونه قارشی باش وئرمیش چیخیشلار آمانسیزلیقلا یاتیریلدی.</p><p style="text-align: justify;" >سلطان محمود قازان خانین حاکیميتی دؤورونده (1295–1304) تبریز یاخین و اورتا شرقین ان بؤیوک صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن بیری ایدی. سککیزینجی عصرین سونلاریندان 14-جو عصرین 30-جو ایللرینه‌دک تبریز تکجه آذربایجان‌ین دئییل، بوتون یاخین و اورتا شرقین ایری صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزی کیمی شؤهرت تاپمیشدیر. تبریز شرقله آوروپا اؤلکه‌لری آراسینداکی بین الخالق ایپک و توخوجولوق ماللاری تجارتینده اساس و حل ائدیجی رول اویناییردی. مارکو پولونون معلومات‌لاری بو زامان تبریزین آوروپا-شرق اقتصادی ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلدییی چوخ اؤنملی بین الخالق تجارت مرکزی اولدوغونو گؤستریر. ایتالیالی سیاح تبریزین خارجی تجارت ایلگی‌لریندن بحث ائدرکن یازیر کی، بورا شرق ماللاری آلماق اوچون آوروپا تاجیرلری، خصوصا، جنوآلی‌لاردا گلیرلر. وئنیز و جنوآ جمهوریت‌لرینین اهالیسی تبریزده مؤحکملنمک اوستونده مبارزه آپاریردی. وئنیز جموریتی خزر دنیزینده گمیچی‌لیک ساحه‌‌‌سینده خصوصی امتیازلار اله کئچیرمیش، هولاکو حؤکمداری ابوسعیدله مقاوله باغلایاراق ائلخانلی‌لار ایمپئرییاسی اراضیسینده امتیازلی تجارت حوقوقو الده ائتمیشدی. تبریزده وئنیزین تجارت منطقه‌‌‌لری آچیلمیش، وئنیز کونسولو فعالیته باشلامیشدی.</p><p style="text-align: justify;" >1321-جی ایلده تبریزده اولموش ایتالیالی سیاح اودوریک ده پوردئنون (Odorik de Pordenon) یازیر کی، هولاکو حؤکمدارینین بو شهردن الده ائتدییی گلیر فرانسه کرالی‌نین بوتون فرانسه‌دن الده ائتدییی گلیردن چوخدور.</p><p style="text-align: justify;" >1357-جی ایلده آلتون اوردا خانی، جانی بی تبریزی اله کئچیر‌رک ائلخانلی‌لار دؤولتینه سون قویدو. 1359-جو ایلده ایسه جلایری شیخ اویس تبریزی اله کئچیر‌رک جلایریلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئویردی. او، تبریزده گئنیش تیکینتی ایشلری آپاردی. 1386-جی ایلده ایسه آلتون اوردا خانی توختامیش‌ین قوشونو تبریزی محاصره‌‌‌یه آلدی. اهالی شهر حاکمی امیر ولی و خالخال حاکمی محمودون باشچیلیغی ایله مدافعه‌یه قالخدی. توختامیش باج وئریلرسه، محاصره‌‌‌دن ال چکجه‌یینی بیلدیردی. لاکین او، 250 تومن قیزیل پول باج آلدیقدان سونرا شهره سوخولدو. تبریز اون گون تالان ائدیلدی. 1386-جی ایلده امیر تیمور تبریزی اله کئچیردی. تبریز صنعتکارلارینین بیر حیصه‌‌‌سی سمرقنده آپاریلدی. تیمورون اوغلو میرانشاه آذربایجان‌ین حاکمی اولارکن تبریزده چوخلو تاریخی و مدنيت آبیده‌سینی داغیتدیردی. تیمورون اؤلوموندن سونرا (1405) میرانشاه‌ین اوغلو عؤمر میرزه تبریزه حاکم اولدو. 1406-جی ایلین اییول آییندا جلایری سلطان احمد تبریزده مؤحکملنمه‌یه چالیشدی. 1410-جو ایلده قارا یوسف آذربایجان قارا قویونلو دؤولتی‌نین (1410–1468) اساسینی قویدو. تبریز یئنی دؤولتین پایتختی اولدو. 1468-جی ایلدن تبریز قارا قویونلولار دؤولتینه سون قویموش اوزون حسن طرفیندن یارادیلان آذربایجان آغ قویونلولار دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی. آغ قویونلو اوزون حسن تبریزده نصریه و مقصودیه مدرسه‌لرینی، اوزون حسن مچیدینی، مشهور قیصریه اوستو اؤرتولو بازارینی تیکدیردی. اونون وارثی سلطان یعقوب دؤورونده تبریزده مؤحتشم هشت بهشت سارای کومپلئکسی تیکیلدی.</p><p style="text-align: justify;" >15-جی عصرده آذربایجان اراضیسیندن داها چوخ اهميتی اولان بین الخالق کاروان یوللاری کئچیردی. بو یوللاردان بیری یاخین و اورتا شرق بازارلارینی تبریز – خزر ساحیلی آذربایجان شهرلری و هشتارخان واسطه‌‌‌سی‌له موسکو ایله بیر‌لشدیریردی. شرق اؤلکه‌لرینین آوروپا اؤلکه‌لری ایله تجاری ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلمه‌سینده تبریز-بورسا-ایستانبول یولونون بؤیوک اهميتی وار ایدی. اوزون مدت گئنیش اراضیلی فئودال دؤولت‌لرینین پایتختی اولموش تبریز شهری بو بین الخالق کاروان یوللارینین هامیسی‌نین قووشاغیندا یئر‌لشمکله، سانکی آوروپا-آسیا تجارتینی تنظیم ائتمیشدی.</p><p style="text-align: justify;" >1501-جی ایلده قیزیل باشلار بیرینجی اسماعیل‌ین باشچیلیغی ایله تبریزه داخیل اولدولار. تبریز آذربایجان صفوی‌لر دؤولتی‌نین پایتختی اعلان ائدیلدی. 1514-جو ایلده عثمانلی سلطانی بیرینجی سلیم‌ین قوشونلاری تبریزی توتدو. آلتی گوندن سونرا بیرینجی سلیم تبریزی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. او، میندن آرتیق تبریز اوستاسینی عایله‌‌‌سی ایله بیرلیک‌ده ایستانبولا آپاردی. صفوی-عثمانلی ساواش‌لاری دؤورونده تبریز دفعه‌‌لرله الدن-اله کئچیریلدی و غارت ائدیلدی. 1562-جی ایلده تبریزده اولان اینگیلیس سیاحی جئنکینسون (Cenkinson) یازیر کی، «بو شهرین تجارت اهميتی اولکی دؤوره نسبتا آزالمیشدیر». بونون اساس سببی عثمانلی سلطانی‌نین حربی یوروشلری اولموشدو. 1585–1586-جی ایللرین عثمانلی اشغالی زامانی تبریز آغیر ضربه‌‌‌لره معروض قالدی. اوروج بی بایات یازیر کی، عثمانلی‌لار طرفیندن اله کئچیریلیب تالان ائدیلنه‌دک تبریزده 80 میندن آرتیق ائو صاحبی (یاخود 360 مین نفر) یاشاییردی.</p><p style="text-align: justify;" >17-15 عصرلرده تبریز یاخین شرقین موهوم صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن ایدی. منبع‌لرده همین دؤورلرده تبریزده 300 میندن آرتیق اهالی‌نین یاشادیغی حاقیندا معلوماتلار واردیر. خان‌دمیر و اوروج بی بایات تبریزی «شرقین پایتختی»، «عالمین مسکون اولان دؤردده بیر حیصه‌‌‌سی‌نین ان آباد شهری» کیمی قیمت‌لندیرمیشلر.</p><p style="text-align: justify;" >تبریز 17-جی عصرده ده آذربایجان معمارلیغی‌نین باشلیجا انکشاف مرکزلریندن عمده‌سی ایدی. 17-جی عصرین اورتالاریندا تبریزده 250 مچید، 47 مدرسه، 300 کاروانسارا، 15 مین دوکان وار ایدی. 17-جی عصرین 60-جی ایللرینین سونوندا - 70-جی ایللرینین اوللرینده تبریز اؤز ساحه‌‌‌سینه، عظمتینه، ثروتی، تجارتی و اهالیسی‌نین سایینا گؤره صفوی دؤولتی‌نین ایکینجی شهری ایدی و شهرده 500 مین نفر یاشاییردی. عثمانلی سیاحی ابراهیم افندی پئچئوی ایسه «شهرین اؤزونده 19 جامع مچیدین، انسان قلبینی رقته گتیرن فواره‌‌لی 21 حامامین، 200 کاروانسارانین، 12 مین کؤشکه مالیک اولان بزکلی بازارلارین، سایسیز باغ و خیابانلارین اولدوغونو گؤستریردی».</p><p style="text-align: justify;" >17-جی عصرین سونلاریندا آذربایجان اقتصادياتی‌نین عمومی تنزولو ایله ایلگیلی اولاراق تبریزین اهالیسی گئتدیکجه آزالدی. تجارت و صنعتکارلیق‌لا مشغول اولان اهالی‌نین شهرلردن کوتله‌وی صورت‌ده آخینی اقتصادياتین حجمی‌نین آزالماسینا گتیریب چیخاردی. همین دؤور عرضینده تبریز شهرینین اهالیسی‌نین سایی اوچ دفعه‌‌دن چوخ آزالدی.</p><p style="text-align: justify;" >18-جی عصرین اوللرینده صفوی ایمپئرییاسی‌نین درین سیاسی، اقتصادی بؤحران کئچیرمه‌سی داخیلی مبارزه‌یه یول آچدیغی کیمی، قونشو روسیه‌نین و عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین صفوی مولکلرینی بؤلوشدورمک اوغروندا مبارزه‌یه باشلاماغا شرایط یاراتدی. 1725-جی ایلده عثمانلی قوشونو تبریزی اله کئچیردی. 1730-جو ایلده گؤرکملی آذربایجان سرکرده‌سی نادر خان افشار تبریزی عثمانلی‌لاردان آزاد ائتدی. 1735-ده نادر خان افشار طرفیندن آذربایجان تورپاقلاری روسیه و عثمانلی اشغالیندان تامامی‌له آزاد ائدیلدی. تبریز نادر شاه افشارین یاراتمیش اولدوغو ایمپئرییانین اساس شهرلریندن بیرینه چئوریلدی. 1747-جی ایلده نادر شاه افشارین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا آذربایجان‌ین دیگر بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی تبریزده ده مستقل دؤولت - خانلیق یارادیلدی. 18-جی عصرین اورتالاریندا امیر اصلان خان افشار مرکزی تبریز شهری اولماقلا آذربایجان‌دا حاکیميتی اله آلدی. 1758-جی ایلده تبریز اورمیه‌لی فتحعلی خان افشارین، 1761-جی ایلده ایسه خویلو نجف قولو خان دومبولونون حاکیميتی آلتینا دوشدو. 1791-جی ایلده تبریز خانلیغینی آغا محمد خان قاجار اله کئچیردی.</p><p style="text-align: justify;" >قاجارلار دؤورونده تبریز ولیعهدین اقامتگاهی ایدی. 1826–1828-جی ایللر روس-قاجار ساواشی زامانی روسیه قوشونو تبریزی توتدو (اوکتبر، 1827). تورکمن‌چای مقاوله‌سینه (1828) اساسا تبریز ایرانین حاکیميتینده قالدی.</p><p style="text-align: justify;" ><br></p>[[File:خیابانی.jpg|300px|thumb]] | <p style="text-align: justify;" >تبریز هله میلاددان اؤنجه شهر-قالا اولموشدور. تبریز یاخینلیغیندا حسنلی تپه‌سینده، زیوییه و یانیق‌تپه‌ده آپاریلان آرکئولوژی قازینتی‌لار زامانی تاپیلمیش مادی مدنيت نمونه‌لری بو اراضی‌ده صنعتکارلیغین یوکسک انکشاف ائتدییینی گؤستریر. هابئله آشور حؤکمداری ایکینجی سارقونا (میلاددان اؤنجه 722–705) مخصوص کتیبه‌ده اونون میلاددان اؤنجه 716-جی ایلده ماننا اؤلکه‌سینه گیردییینی، اوش‌کایانی آلدیقدان سونرا مؤحکملندیریلمیش تاروی-تارماکیس قالاسینا گلیب چاتدیغی قئید اولونور. ایکینجی سارقونون کتیبه‌سینده دئییلیردی: «تارماکیس قالاسی‌نین دیوارلاری ایکی قات ایدی. اورادا فرات چایی قدر گئنیش اولان کانال وار، اونون اطرافی ایسه قالین مئشه‌لیکلرله احاطه اولونموشدو. شهرده گؤزل بینالار وار ایدی... من تارماکیس شهرینه هجوم ائدن زامان، اهالی بورانی ترک ائدیب چؤللره قاچدی. بو ماحالی اله کئچیردیم، مدافعه اهميتی اولان استحکام وضعيتینه سالینمیش یاشاییش یئرلری آراسیندا دؤیوشه باشلادیم».</p><p style="text-align: justify;" >سهند داغی‌نین اته‌یینده یئرلشدییی و مؤحکم استحکام قالالارینا مالک اولدوغو اوچون تارماکیس حربی-استراتژی باخیمیندان دا خصوصی اهميت کسب ائتمیشدیر. قالا اؤزو ده سو ایله دولدورولموش، درین کاناللارلا احاطه اولونموشدور. گئورگی آلئکساندروویچ مئلیکیشویلی تاوری-تارماکیسی مؤحکملندیریلمیش شهر حساب ائتمیشدیر. اقرار علی‌یئو تاوری-تارماکیس تاوریز شهری آدلاندیرمیشدیر. تبریز شهری میلاددان اؤنجه سککیزینجی عصرده موجود اولدوغو حالدا، اونون شهر کیمی هله میلاددان اؤنجه ایکینجی مین ایللییین آخیرلاریندا تشکل تاپماسی احتمال ائدیلیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اوچ مین ایللیک تاریخی واردیر.</p><p style="text-align: justify;" >هله ماننا دؤولتی دؤورونده بو شهر اؤنملی مرکزلردن بیری اولموشدور. آنتیک یازیچی‌لاردان پولیبی (Polibi)، دیودور (Diodor) و پتولومئی (Ptolemey) بو شهرین اوورونت (Ovront) داغی‌نین (سهند) اته‌یینده یئرلشمه‌سی حاقیندا معلومات وئریر. یئددینجی عصرده تبریز آتروپاتئنانین اساس شهرلریندن ایدی. ساسانی‌لر دؤورونده استراتژی اهميتی اولان تبریزده اوردو ساخلانیردی. یئددینجی عصرین اورتالاریندا ایسه عرب قوشونلاری تبریزی اشغال ائتدی. خلافت دؤورونده تبریز ماحال مرکزی ایدی. بابک حرکاتی تبریزه ده یاییلمیشدی. 852-جی ایل زلزله‌‌‌سی زامانی تبریز داغیلمیش، بیر مدت سونرا قورولموشدو. خلافتین ضعیفله‌دییی دؤورده آذربایجان‌دا یارانمیش رووادی(Rəvvadilər)-لر دؤولتی‌نین پایتختی تبریز ایدی. تبریزین یون، ایپک و پامبیق پارچالاری، خالچالاری خارجی اؤلکه‌لره ده صادر اولونوردو. بئشینجی عصر عرب یازیچی‌لار‌یندان مقدسی، ابن هوقل و ب. تبریزدن آباد بیر شهر کیمی بحث ائتمیشلر. 1054-جو ایلده سلجوق سلطانی بیرینجی خیال تبریزی توتدو. 1174-جو ایلدن قیزیل آرسلانین اقامتگاهی اولان تبریز سونرالار آذربایجان ائل‌د‌نیزلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی.</p><p style="text-align: justify;" > 1220-جی ایلده موغول قوشونو تبریزی ایکی دفعه محاصره‌‌‌یه آلدی. تبریز اهالیسی باج وئرمکله غارت و داغینتی‌لاردان خلاص اولدو. 1224-جو ایلده موغول قوشونلاری یئنیدن تبریزه یاخینلاشدی. شهر رئیسی شمس الدین توغرای تبریزین مدافعه‌سینی تشکیل ائتدی. 1225-جی ایلده خوارزمشاه جلال الدین تبریزی توتدو. 1231-جی ایلده موغول قوشونو تبریزه هجوم ائتدی. 1256-جی ایلدن تبریز ائلخانلی‌لار دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اولدو. سونرالار بو دؤولتین پایتختی ماراغادان تبریزه کؤچورولدو. ائلخانلی‌لار دؤورونده تبریزین اراضیسی 6-5 دفعه گئنیشلندی. سککیزینجی عصرین 60-جی ایللرینده تبریزده موغول ظولمونه قارشی باش وئرمیش چیخیشلار آمانسیزلیقلا یاتیریلدی.</p><p style="text-align: justify;" >سلطان محمود قازان خانین حاکیميتی دؤورونده (1295–1304) تبریز یاخین و اورتا شرقین ان بؤیوک صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن بیری ایدی. سککیزینجی عصرین سونلاریندان 14-جو عصرین 30-جو ایللرینه‌دک تبریز تکجه آذربایجان‌ین دئییل، بوتون یاخین و اورتا شرقین ایری صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزی کیمی شؤهرت تاپمیشدیر. تبریز شرقله آوروپا اؤلکه‌لری آراسینداکی بین الخالق ایپک و توخوجولوق ماللاری تجارتینده اساس و حل ائدیجی رول اویناییردی. مارکو پولونون معلومات‌لاری بو زامان تبریزین آوروپا-شرق اقتصادی ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلدییی چوخ اؤنملی بین الخالق تجارت مرکزی اولدوغونو گؤستریر. ایتالیالی سیاح تبریزین خارجی تجارت ایلگی‌لریندن بحث ائدرکن یازیر کی، بورا شرق ماللاری آلماق اوچون آوروپا تاجیرلری، خصوصا، جنوآلی‌لاردا گلیرلر. وئنیز و جنوآ جمهوریت‌لرینین اهالیسی تبریزده مؤحکملنمک اوستونده مبارزه آپاریردی. وئنیز جموریتی خزر دنیزینده گمیچی‌لیک ساحه‌‌‌سینده خصوصی امتیازلار اله کئچیرمیش، هولاکو حؤکمداری ابوسعیدله مقاوله باغلایاراق ائلخانلی‌لار ایمپئرییاسی اراضیسینده امتیازلی تجارت حوقوقو الده ائتمیشدی. تبریزده وئنیزین تجارت منطقه‌‌‌لری آچیلمیش، وئنیز کونسولو فعالیته باشلامیشدی.</p><p style="text-align: justify;" >1321-جی ایلده تبریزده اولموش ایتالیالی سیاح اودوریک ده پوردئنون (Odorik de Pordenon) یازیر کی، هولاکو حؤکمدارینین بو شهردن الده ائتدییی گلیر فرانسه کرالی‌نین بوتون فرانسه‌دن الده ائتدییی گلیردن چوخدور.</p><p style="text-align: justify;" >1357-جی ایلده آلتون اوردا خانی، جانی بی تبریزی اله کئچیر‌رک ائلخانلی‌لار دؤولتینه سون قویدو. 1359-جو ایلده ایسه جلایری شیخ اویس تبریزی اله کئچیر‌رک جلایریلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئویردی. او، تبریزده گئنیش تیکینتی ایشلری آپاردی. 1386-جی ایلده ایسه آلتون اوردا خانی توختامیش‌ین قوشونو تبریزی محاصره‌‌‌یه آلدی. اهالی شهر حاکمی امیر ولی و خالخال حاکمی محمودون باشچیلیغی ایله مدافعه‌یه قالخدی. توختامیش باج وئریلرسه، محاصره‌‌‌دن ال چکجه‌یینی بیلدیردی. لاکین او، 250 تومن قیزیل پول باج آلدیقدان سونرا شهره سوخولدو. تبریز اون گون تالان ائدیلدی. 1386-جی ایلده امیر تیمور تبریزی اله کئچیردی. تبریز صنعتکارلارینین بیر حیصه‌‌‌سی سمرقنده آپاریلدی. تیمورون اوغلو میرانشاه آذربایجان‌ین حاکمی اولارکن تبریزده چوخلو تاریخی و مدنيت آبیده‌سینی داغیتدیردی. تیمورون اؤلوموندن سونرا (1405) میرانشاه‌ین اوغلو عؤمر میرزه تبریزه حاکم اولدو. 1406-جی ایلین اییول آییندا جلایری سلطان احمد تبریزده مؤحکملنمه‌یه چالیشدی. 1410-جو ایلده قارا یوسف آذربایجان قارا قویونلو دؤولتی‌نین (1410–1468) اساسینی قویدو. تبریز یئنی دؤولتین پایتختی اولدو. 1468-جی ایلدن تبریز قارا قویونلولار دؤولتینه سون قویموش اوزون حسن طرفیندن یارادیلان آذربایجان آغ قویونلولار دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی. آغ قویونلو اوزون حسن تبریزده نصریه و مقصودیه مدرسه‌لرینی، اوزون حسن مچیدینی، مشهور قیصریه اوستو اؤرتولو بازارینی تیکدیردی. اونون وارثی سلطان یعقوب دؤورونده تبریزده مؤحتشم هشت بهشت سارای کومپلئکسی تیکیلدی.</p><p style="text-align: justify;" >15-جی عصرده آذربایجان اراضیسیندن داها چوخ اهميتی اولان بین الخالق کاروان یوللاری کئچیردی. بو یوللاردان بیری یاخین و اورتا شرق بازارلارینی تبریز – خزر ساحیلی آذربایجان شهرلری و هشتارخان واسطه‌‌‌سی‌له موسکو ایله بیر‌لشدیریردی. شرق اؤلکه‌لرینین آوروپا اؤلکه‌لری ایله تجاری ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلمه‌سینده تبریز-بورسا-ایستانبول یولونون بؤیوک اهميتی وار ایدی. اوزون مدت گئنیش اراضیلی فئودال دؤولت‌لرینین پایتختی اولموش تبریز شهری بو بین الخالق کاروان یوللارینین هامیسی‌نین قووشاغیندا یئر‌لشمکله، سانکی آوروپا-آسیا تجارتینی تنظیم ائتمیشدی.</p><p style="text-align: justify;" >1501-جی ایلده قیزیل باشلار بیرینجی اسماعیل‌ین باشچیلیغی ایله تبریزه داخیل اولدولار. تبریز آذربایجان صفوی‌لر دؤولتی‌نین پایتختی اعلان ائدیلدی. 1514-جو ایلده عثمانلی سلطانی بیرینجی سلیم‌ین قوشونلاری تبریزی توتدو. آلتی گوندن سونرا بیرینجی سلیم تبریزی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. او، میندن آرتیق تبریز اوستاسینی عایله‌‌‌سی ایله بیرلیک‌ده ایستانبولا آپاردی. صفوی-عثمانلی ساواش‌لاری دؤورونده تبریز دفعه‌‌لرله الدن-اله کئچیریلدی و غارت ائدیلدی. 1562-جی ایلده تبریزده اولان اینگیلیس سیاحی جئنکینسون (Cenkinson) یازیر کی، «بو شهرین تجارت اهميتی اولکی دؤوره نسبتا آزالمیشدیر». بونون اساس سببی عثمانلی سلطانی‌نین حربی یوروشلری اولموشدو. 1585–1586-جی ایللرین عثمانلی اشغالی زامانی تبریز آغیر ضربه‌‌‌لره معروض قالدی. اوروج بی بایات یازیر کی، عثمانلی‌لار طرفیندن اله کئچیریلیب تالان ائدیلنه‌دک تبریزده 80 میندن آرتیق ائو صاحبی (یاخود 360 مین نفر) یاشاییردی.</p><p style="text-align: justify;" >17-15 عصرلرده تبریز یاخین شرقین موهوم صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن ایدی. منبع‌لرده همین دؤورلرده تبریزده 300 میندن آرتیق اهالی‌نین یاشادیغی حاقیندا معلوماتلار واردیر. خان‌دمیر و اوروج بی بایات تبریزی «شرقین پایتختی»، «عالمین مسکون اولان دؤردده بیر حیصه‌‌‌سی‌نین ان آباد شهری» کیمی قیمت‌لندیرمیشلر.</p><p style="text-align: justify;" >تبریز 17-جی عصرده ده آذربایجان معمارلیغی‌نین باشلیجا انکشاف مرکزلریندن عمده‌سی ایدی. 17-جی عصرین اورتالاریندا تبریزده 250 مچید، 47 مدرسه، 300 کاروانسارا، 15 مین دوکان وار ایدی. 17-جی عصرین 60-جی ایللرینین سونوندا - 70-جی ایللرینین اوللرینده تبریز اؤز ساحه‌‌‌سینه، عظمتینه، ثروتی، تجارتی و اهالیسی‌نین سایینا گؤره صفوی دؤولتی‌نین ایکینجی شهری ایدی و شهرده 500 مین نفر یاشاییردی. عثمانلی سیاحی ابراهیم افندی پئچئوی ایسه «شهرین اؤزونده 19 جامع مچیدین، انسان قلبینی رقته گتیرن فواره‌‌لی 21 حامامین، 200 کاروانسارانین، 12 مین کؤشکه مالیک اولان بزکلی بازارلارین، سایسیز باغ و خیابانلارین اولدوغونو گؤستریردی».</p><p style="text-align: justify;" >17-جی عصرین سونلاریندا آذربایجان اقتصادياتی‌نین عمومی تنزولو ایله ایلگیلی اولاراق تبریزین اهالیسی گئتدیکجه آزالدی. تجارت و صنعتکارلیق‌لا مشغول اولان اهالی‌نین شهرلردن کوتله‌وی صورت‌ده آخینی اقتصادياتین حجمی‌نین آزالماسینا گتیریب چیخاردی. همین دؤور عرضینده تبریز شهرینین اهالیسی‌نین سایی اوچ دفعه‌‌دن چوخ آزالدی.</p><p style="text-align: justify;" >18-جی عصرین اوللرینده صفوی ایمپئرییاسی‌نین درین سیاسی، اقتصادی بؤحران کئچیرمه‌سی داخیلی مبارزه‌یه یول آچدیغی کیمی، قونشو روسیه‌نین و عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین صفوی مولکلرینی بؤلوشدورمک اوغروندا مبارزه‌یه باشلاماغا شرایط یاراتدی. 1725-جی ایلده عثمانلی قوشونو تبریزی اله کئچیردی. 1730-جو ایلده گؤرکملی آذربایجان سرکرده‌سی نادر خان افشار تبریزی عثمانلی‌لاردان آزاد ائتدی. 1735-ده نادر خان افشار طرفیندن آذربایجان تورپاقلاری روسیه و عثمانلی اشغالیندان تامامی‌له آزاد ائدیلدی. تبریز نادر شاه افشارین یاراتمیش اولدوغو ایمپئرییانین اساس شهرلریندن بیرینه چئوریلدی. 1747-جی ایلده نادر شاه افشارین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا آذربایجان‌ین دیگر بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی تبریزده ده مستقل دؤولت - خانلیق یارادیلدی. 18-جی عصرین اورتالاریندا امیر اصلان خان افشار مرکزی تبریز شهری اولماقلا آذربایجان‌دا حاکیميتی اله آلدی. 1758-جی ایلده تبریز اورمیه‌لی فتحعلی خان افشارین، 1761-جی ایلده ایسه خویلو نجف قولو خان دومبولونون حاکیميتی آلتینا دوشدو. 1791-جی ایلده تبریز خانلیغینی آغا محمد خان قاجار اله کئچیردی.</p><p style="text-align: justify;" >قاجارلار دؤورونده تبریز ولیعهدین اقامتگاهی ایدی. 1826–1828-جی ایللر روس-قاجار ساواشی زامانی روسیه قوشونو تبریزی توتدو (اوکتبر، 1827). تورکمن‌چای مقاوله‌سینه (1828) اساسا تبریز ایرانین حاکیميتینده قالدی.</p><p style="text-align: justify;" ><br></p>[[File:خیابانی.jpg|300px|thumb]] | ||
== '''میللی حؤکومت''' == | == '''میللی حؤکومت''' == | ||
<p style="text-align: justify;" >قاجار سولاله‌سی دؤورونده تبریز ایران ولیعهدی نین قرارگاه شهری، 1905–1911-جی ایللرده ایسه ایران انقلابی‌نین مرکزی اولموشدور. انقلابا آذربایجان‌ین قهرمان اوغوللاری ستارخان و باقرخان رهبرلیک ائدیردی. 1911-جی ایلین دکابریندا روس قازاخ اوردوسونون یاردیمیندان استفاده ائدن محمدعلی شاه تبریزی اله کئچیردی، دینج اهالی‌یه دیوان توتولدو.</p><p style="text-align: justify;" >1917–1919-جو ایللرده گوئنی آذربایجان‌دا اینگیلتره‌نین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینه قارشی گوجلو خالق حرکاتی باشلادی. شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا تبریز عصیانچی‌لاری والینی شهردن قوودولار. 1920-جی ایلین آپرئلین 7-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی ایله تبریزده سلاحلی عصیان نتیجه‌سینده حاکیميت اجتماعی اداره هئیتی‌نین الینه کئچدی. 1920-جی ایل اییونون 23-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا میللی حؤکومت تشکیل اولوندو. اییون 24-ده میللی حؤکومت آلاقاپییا کؤچدو. میللی حؤکومت اکینچی‌لیک، معارف، ماليه، صحیه، عدليه ساحه‌‌‌لرینده اصلاحات‌لار کئچیرمه‌یه باشلادی. تبریزده پولسوز قیز مکتبی‌نین آچیلماسی او دؤور اوچون فوق العاده حادثه ایدی. یئنی آچیلمیش مکتب‌لره باکی‌دان معلم‌لر دعوت ائدیلدی. بونونلا یاناشی، حؤکومت 12 مین نفرلیک میللی قوشون یاراتماغا باشلادی. تبریزده خالچا فابریکاسی‌نین تیکینتیسینه باشلاندی، شکر زاوودو، توخوجولوق و دری فابریکالارینین تیکیلمه‌سی، اکینچی‌لیک بانکی‌نین و میللی بانکین آچیلماسی، پول اصلاحاتی و شهر بلدیه‌سینه سئچکی‌لرین کئچیریلمه‌سی پلانلاشدیریلدی. معارف، مدنيت، صحیه، عدليه، وقف و حربی ایشلر اوزره اداره و ناظیرلیک‌لر یارادیلدی. 1920-جی ایل سئنتیابرین 12-ده عکس انقلابی قوه‌لر تبریز اوزرینه هجوما کئچدیلر، آلاقاپینی اله کئچیردیلر، سئنتیابرین 14-ده «تجدد» قزئتی‌نین بیناسینی داغیتدیلار. همین گون شیخ محمد خیابانی اؤلدورولدو. ارتجاعچی‌لار عصیانچی‌لارا دیوان توتدولار. بئله‌لیکله، گونئی آذربایجان‌داکی میللی آزادلیق حرکاتی اینگیلیس قوه‌لری‌نین کؤمه‌یی ایله ایران ارتجاعسی طرفیندن یاتیریلدی. بونا باخمایاراق، تبریز عصیانی گونئی آذربایجان‌دا، ائله‌جه ده ایران‌دا یاشایان خالقلارین تاریخینده اؤنملی رول اوینادی. محض بو عصیانین نتیجه‌سی اولاراق 1920-جی ایل اییون آیی‌نین 25-ده وثوق الدوله استعفایا چیخدی و 1919-جو ایلده امضالان اینگیلتره-ایران سازشی 1921-جی ایلده لغو ائدیلدی.</p>[[image:پیشه‌وری.jpg|300px|thumb]] | <p style="text-align: justify;" >قاجار سولاله‌سی دؤورونده تبریز ایران ولیعهدی نین قرارگاه شهری، 1905–1911-جی ایللرده ایسه ایران انقلابی‌نین مرکزی اولموشدور. انقلابا آذربایجان‌ین قهرمان اوغوللاری ستارخان و باقرخان رهبرلیک ائدیردی. 1911-جی ایلین دکابریندا روس قازاخ اوردوسونون یاردیمیندان استفاده ائدن محمدعلی شاه تبریزی اله کئچیردی، دینج اهالی‌یه دیوان توتولدو.</p><p style="text-align: justify;" >1917–1919-جو ایللرده گوئنی آذربایجان‌دا اینگیلتره‌نین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینه قارشی گوجلو خالق حرکاتی باشلادی. شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا تبریز عصیانچی‌لاری والینی شهردن قوودولار. 1920-جی ایلین آپرئلین 7-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی ایله تبریزده سلاحلی عصیان نتیجه‌سینده حاکیميت اجتماعی اداره هئیتی‌نین الینه کئچدی. 1920-جی ایل اییونون 23-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا میللی حؤکومت تشکیل اولوندو. اییون 24-ده میللی حؤکومت آلاقاپییا کؤچدو. میللی حؤکومت اکینچی‌لیک، معارف، ماليه، صحیه، عدليه ساحه‌‌‌لرینده اصلاحات‌لار کئچیرمه‌یه باشلادی. تبریزده پولسوز قیز مکتبی‌نین آچیلماسی او دؤور اوچون فوق العاده حادثه ایدی. یئنی آچیلمیش مکتب‌لره باکی‌دان معلم‌لر دعوت ائدیلدی. بونونلا یاناشی، حؤکومت 12 مین نفرلیک میللی قوشون یاراتماغا باشلادی. تبریزده خالچا فابریکاسی‌نین تیکینتیسینه باشلاندی، شکر زاوودو، توخوجولوق و دری فابریکالارینین تیکیلمه‌سی، اکینچی‌لیک بانکی‌نین و میللی بانکین آچیلماسی، پول اصلاحاتی و شهر بلدیه‌سینه سئچکی‌لرین کئچیریلمه‌سی پلانلاشدیریلدی. معارف، مدنيت، صحیه، عدليه، وقف و حربی ایشلر اوزره اداره و ناظیرلیک‌لر یارادیلدی. 1920-جی ایل سئنتیابرین 12-ده عکس انقلابی قوه‌لر تبریز اوزرینه هجوما کئچدیلر، آلاقاپینی اله کئچیردیلر، سئنتیابرین 14-ده «تجدد» قزئتی‌نین بیناسینی داغیتدیلار. همین گون شیخ محمد خیابانی اؤلدورولدو. ارتجاعچی‌لار عصیانچی‌لارا دیوان توتدولار. بئله‌لیکله، گونئی آذربایجان‌داکی میللی آزادلیق حرکاتی اینگیلیس قوه‌لری‌نین کؤمه‌یی ایله ایران ارتجاعسی طرفیندن یاتیریلدی. بونا باخمایاراق، تبریز عصیانی گونئی آذربایجان‌دا، ائله‌جه ده ایران‌دا یاشایان خالقلارین تاریخینده اؤنملی رول اوینادی. محض بو عصیانین نتیجه‌سی اولاراق 1920-جی ایل اییون آیی‌نین 25-ده وثوق الدوله استعفایا چیخدی و 1919-جو ایلده امضالان اینگیلتره-ایران سازشی 1921-جی ایلده لغو ائدیلدی.</p>[[image:پیشه‌وری.jpg|300px|thumb]] | ||
== '''آذربایجان دموکرات فرقه‌سی''' == | == '''آذربایجان دموکرات فرقه‌سی''' == | ||
<p style="text-align: justify;" >1945-جی ایلین یاییندا گوئنی آذربایجان‌دا دموکراتیک حرکاتین ایکینجی مرحله‌‌‌سی باشلاندی. مرتجع قوه‌لرین هجوملارینین قارشیسینی آلماق مقصدی‌له 1945-جی ایلین سئنتیابر/ 1324-جو ایلین شهریور آییندا آذربایجان‌ین تانینمیش دموکرات‌لاریندان بیر قروپو، باشدا میرجعفر پیشه‌وری اولماقلا، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینی یاراتدیلار. پارتی‌نین اعلان اولونان بیاناتیندا دموکراتیک ایرانین ترکیبینده آذربایجانا انضباطی-تصرفات و مدنی مختاریت وئریلمه‌سی ایره‌لی سورولوردو. 1945-جی ایل اوکتیابرین 2–4-ده/ 1324-جو ایلین مهر آیی‌نین 10-12-ده آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین کئچیریلن قورولتاییندا سیاسی مبارزه‌نین دینج یوللا داوام ائتدیریلمه‌سینه قرار وئریلدی. نویابر 21-ده/ آبانین 30-دا خالقین تانینمیش خادملریندن عبارت آذربایجان خالق کنگره‌سی چاغریلدی. او، اؤزونو موسس‌لر مجلیسی اعلان ائدرک، عمومی سئچکی‌لر یولو ایله آذربایجان میللی مجلیسی‌نین چاغیریلماسی و میللی حؤکومتین یارادیلماسی طلبینی ایره‌لی سوردو. موسس‌لر مجلیسی‌نین قراریندا دئییلیردی کی، میللی حؤکومت ایران دؤولتچی‌لییی چرچیوه‌سینده فعالیت گؤستر‌رک آذربایجان‌ین میللی-مدنی مختاریتینی تامین ائتمه‌لی‌دیر. نویابرین 27-دن/ آذرین 6-دان دکابرین 10-دک/ آذرین 19-دک آذربایجان‌ین هر یئرینده سئچکی‌لر کئچیریلدی. دکابرین 12-ده/ آذربن 21-ده توپلانمیش میللی مجلس میرجعفر پیشه‌وری‌نین باشچیلیغی ایله میللی حؤکومت یاراتدی. حؤکومت 10 ناظرلیک، عالی محکمه و باش پروکورورلوقدان عبارت ایدی. بو حادثه تاریخه 21 آذر حرکاتی کیمی داخیل اولموشدور. میللی حؤکومت بیرینجی درجه‌‌‌لی وظیفه کیمی یئرلرده یئنی انضباطی-اراضی اورقانلارینی یاراتماغا باشلادی. 1946-جی ایلین یانوار-فئورال آیلاریندا سئچکی‌لر کئچیریلدی و موافق قورولوش‌لار یارادیلماغا باشلاندی. 1946-جی ایلی فئورالیندا میللی حؤکومت آقرار قانونو قبول ائتدی. قانونا گؤره «خالصه» آدلانان دؤولت تورپاقلاری، آذربایجان‌دان قاچمیش و اونا قارشی مبارزه آپاران مولکدارلارین و صاحبکارلارین تورپاقلاری مصادره اولوناراق کندلی‌لر آراسیندا بؤلوشدورولدو. مای آیی‌نین 12-ده/ 1325-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین 22-ده «امک حاقیندا قانون» وئریلدی. میللی حؤکومت 1946-جی ایل یانوارینین 16-دا/ 1324-جو ایلین دی آیی‌نین 26-دا «دیل حاقیندا» قانون قبول ائتدی. آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو. اییون آییندا تبریز اونیوئرسیتئتی تأسیس اولوندو. آز بیر واختدا آنا دیلینده مکتب‌لر، قرائت‌خانالار، کیتاب‌خانالار، بیرلیک‌لر، قزئت و ژورناللار فعالیته باشلادی. میللی-دموکراتیک حرکاتین اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده اوغورلاری شاه حؤکومتینده بؤیوک تشویش یاراتدی. بونا گؤره ده ایرانین حاکم دایره‌لری دموکراتیک حرکاتی بوغماغا حاضرلاشیردی. حؤکومته باشچی‌لیق ائدن احمد قوام السلطنه میللی حؤکومتله دانیشیقلارا باشلادی. 1946-جی ایلین اییون آییندان تبریزده اونلارلا مقاوله باغلادی. او، هابئله آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی آراسینداکی ضديت‌لردن ده استفاده ائدرک «ایران مسئله‌‌سی»نین بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتیندادا باخیلماسینا نائل اولدو. سووئت اوردوسو گونئی آذربایجان‌دان چیخاریلدی. آمریکا و اینگیلتره‌نین ایرانا سیاسی-حربی یاردیم گؤسترمه‌لرینه راضی‌لیق آلیندی. ایران حؤکومتی پارلامئنته سئچکی‌لره نظارت بهانه‌سی ایله آذربایجانا قوشون یئریتدی. اؤز حربی-تکنیکی اوستونلویوندن استفاده ائدن ایران قوشونلاری دکابرین 12-ده/ آذرین 21-ده تبریزه داخیل اولدولار. مینلرله اینسان گولله‌لندی و حبسه آلیندی. کوتله‌وی تعقیب‌لر باشلاندی. آذربایجان دموکرات فرقه‌سی و میللی حؤکومتین رهبرلری گولله‌لندیلر، دار آغاجیندان آسیلدیلار. جزادان خلاص اولماق اوچون اون مینلرله وطن پرو‌ر مهاجرت ائتمه‌یه مجبور قالدی. 1941–1946-جی ایللر میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغرادی. معين داخیلی سببلرله یاناشی، آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی‌نین ایران‌داکی سیاستی ده اؤز تأثیرینی گؤستردی. هر اوچ دؤولت امپریالیست ماراقلارینی بوتؤو بیر خالقین طالعییندن اوستون توتدو. گونئی آذربایجان‌داکی میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغراسا دا، اؤلکه‌نین سونراکی تاریخینه بؤیوک تأثیر گؤستردی، خالقدا اؤز میللی وارلیغی، تاریخی و مدنيتینه باغلیلیغی ایده‌سینی مؤحکملندیردی.</p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | <p style="text-align: justify;" >1945-جی ایلین یاییندا گوئنی آذربایجان‌دا دموکراتیک حرکاتین ایکینجی مرحله‌‌‌سی باشلاندی. مرتجع قوه‌لرین هجوملارینین قارشیسینی آلماق مقصدی‌له 1945-جی ایلین سئنتیابر/ 1324-جو ایلین شهریور آییندا آذربایجان‌ین تانینمیش دموکرات‌لاریندان بیر قروپو، باشدا میرجعفر پیشه‌وری اولماقلا، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینی یاراتدیلار. پارتی‌نین اعلان اولونان بیاناتیندا دموکراتیک ایرانین ترکیبینده آذربایجانا انضباطی-تصرفات و مدنی مختاریت وئریلمه‌سی ایره‌لی سورولوردو. 1945-جی ایل اوکتیابرین 2–4-ده/ 1324-جو ایلین مهر آیی‌نین 10-12-ده آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین کئچیریلن قورولتاییندا سیاسی مبارزه‌نین دینج یوللا داوام ائتدیریلمه‌سینه قرار وئریلدی. نویابر 21-ده/ آبانین 30-دا خالقین تانینمیش خادملریندن عبارت آذربایجان خالق کنگره‌سی چاغریلدی. او، اؤزونو موسس‌لر مجلیسی اعلان ائدرک، عمومی سئچکی‌لر یولو ایله آذربایجان میللی مجلیسی‌نین چاغیریلماسی و میللی حؤکومتین یارادیلماسی طلبینی ایره‌لی سوردو. موسس‌لر مجلیسی‌نین قراریندا دئییلیردی کی، میللی حؤکومت ایران دؤولتچی‌لییی چرچیوه‌سینده فعالیت گؤستر‌رک آذربایجان‌ین میللی-مدنی مختاریتینی تامین ائتمه‌لی‌دیر. نویابرین 27-دن/ آذرین 6-دان دکابرین 10-دک/ آذرین 19-دک آذربایجان‌ین هر یئرینده سئچکی‌لر کئچیریلدی. دکابرین 12-ده/ آذربن 21-ده توپلانمیش میللی مجلس میرجعفر پیشه‌وری‌نین باشچیلیغی ایله میللی حؤکومت یاراتدی. حؤکومت 10 ناظرلیک، عالی محکمه و باش پروکورورلوقدان عبارت ایدی. بو حادثه تاریخه 21 آذر حرکاتی کیمی داخیل اولموشدور. میللی حؤکومت بیرینجی درجه‌‌‌لی وظیفه کیمی یئرلرده یئنی انضباطی-اراضی اورقانلارینی یاراتماغا باشلادی. 1946-جی ایلین یانوار-فئورال آیلاریندا سئچکی‌لر کئچیریلدی و موافق قورولوش‌لار یارادیلماغا باشلاندی. 1946-جی ایلی فئورالیندا میللی حؤکومت آقرار قانونو قبول ائتدی. قانونا گؤره «خالصه» آدلانان دؤولت تورپاقلاری، آذربایجان‌دان قاچمیش و اونا قارشی مبارزه آپاران مولکدارلارین و صاحبکارلارین تورپاقلاری مصادره اولوناراق کندلی‌لر آراسیندا بؤلوشدورولدو. مای آیی‌نین 12-ده/ 1325-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین 22-ده «امک حاقیندا قانون» وئریلدی. میللی حؤکومت 1946-جی ایل یانوارینین 16-دا/ 1324-جو ایلین دی آیی‌نین 26-دا «دیل حاقیندا» قانون قبول ائتدی. آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو. اییون آییندا تبریز اونیوئرسیتئتی تأسیس اولوندو. آز بیر واختدا آنا دیلینده مکتب‌لر، قرائت‌خانالار، کیتاب‌خانالار، بیرلیک‌لر، قزئت و ژورناللار فعالیته باشلادی. میللی-دموکراتیک حرکاتین اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده اوغورلاری شاه حؤکومتینده بؤیوک تشویش یاراتدی. بونا گؤره ده ایرانین حاکم دایره‌لری دموکراتیک حرکاتی بوغماغا حاضرلاشیردی. حؤکومته باشچی‌لیق ائدن احمد قوام السلطنه میللی حؤکومتله دانیشیقلارا باشلادی. 1946-جی ایلین اییون آییندان تبریزده اونلارلا مقاوله باغلادی. او، هابئله آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی آراسینداکی ضديت‌لردن ده استفاده ائدرک «ایران مسئله‌‌سی»نین بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتیندادا باخیلماسینا نائل اولدو. سووئت اوردوسو گونئی آذربایجان‌دان چیخاریلدی. آمریکا و اینگیلتره‌نین ایرانا سیاسی-حربی یاردیم گؤسترمه‌لرینه راضی‌لیق آلیندی. ایران حؤکومتی پارلامئنته سئچکی‌لره نظارت بهانه‌سی ایله آذربایجانا قوشون یئریتدی. اؤز حربی-تکنیکی اوستونلویوندن استفاده ائدن ایران قوشونلاری دکابرین 12-ده/ آذرین 21-ده تبریزه داخیل اولدولار. مینلرله اینسان گولله‌لندی و حبسه آلیندی. کوتله‌وی تعقیب‌لر باشلاندی. آذربایجان دموکرات فرقه‌سی و میللی حؤکومتین رهبرلری گولله‌لندیلر، دار آغاجیندان آسیلدیلار. جزادان خلاص اولماق اوچون اون مینلرله وطن پرو‌ر مهاجرت ائتمه‌یه مجبور قالدی. 1941–1946-جی ایللر میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغرادی. معين داخیلی سببلرله یاناشی، آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی‌نین ایران‌داکی سیاستی ده اؤز تأثیرینی گؤستردی. هر اوچ دؤولت امپریالیست ماراقلارینی بوتؤو بیر خالقین طالعییندن اوستون توتدو. گونئی آذربایجان‌داکی میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغراسا دا، اؤلکه‌نین سونراکی تاریخینه بؤیوک تأثیر گؤستردی، خالقدا اؤز میللی وارلیغی، تاریخی و مدنيتینه باغلیلیغی ایده‌سینی مؤحکملندیردی.</p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
== '''''1357-جی ایل انقلابی''''' == | |||
== ''1357-جی ایل انقلابی'' == | <p style="text-align: justify;" >ایران‌دا 1357-جی ایل انقلابیندا دا تبریز اهالیسی ان فعال شکیلده اشتراک ائتدی. 1979-جو ایل فئورالین 11-ده/ 1357-جی ایلین بهمن آیی‌نین 22-ده تهران‌دا غلبه چالان انقلاب فئورالین 16-دا/ بهمنین 27-ده گونئی آذربایجان‌دا باشا چاتدیریلدی. انقلاب دؤورونده آذربایجانلی‌لار 25 مین نفره یاخین قوربان وئردیلر. آذربایجان تورکلرینین فعال اشتراک ائتدییی آنتی‌شاه و آنتی‌امپریالیست انقلاب غلبه ایله باشا چاتدیقدان سونرا اونلار میللی مختاریت آلاجاقلارینی گؤزله‌ییردیلر. لاکین غلبه‌نین ایلک گونوندن حاکیميتی اله آلان آیت الله خمینی طرفدارلاری عوموم‌خالق رای سورغوسو ایله 1979-جو ایل آپرئلین 1-ده/ 1357-جی ایلین فروردین آیی‌نین 12-ده ایران اسلام جمهوریتی اعلان ائتمه‌یه نایل اولدولار. بوتون ایران اهالیسی کیمی، آذربایجان تورکلرینین ده بؤیوک اکثريتی برابرلیک و دموکراتیک آزادلیق‌لار وئریلمه‌سینی، میللی حوقوقلارین یوکسک سويه‌‌ده تامین ائدیلمه‌سینی گؤزله‌ییردیلر. بو طلب‌لر یئنی آنا یاسانین موافق ماده‌‌لرینده آز-چوخ اؤز عکسینی تاپسا دا، اونلارین چوخو کاغیذ اوزرینده قالدی.</p> | ||
<p style="text-align: justify;" >ایران‌دا 1357-جی ایل انقلابیندا دا تبریز اهالیسی ان فعال شکیلده اشتراک ائتدی. 1979-جو ایل فئورالین 11-ده/ 1357-جی ایلین بهمن آیی‌نین 22-ده تهران‌دا غلبه چالان انقلاب فئورالین 16-دا/ بهمنین 27-ده گونئی آذربایجان‌دا باشا چاتدیریلدی. انقلاب دؤورونده آذربایجانلی‌لار 25 مین نفره یاخین قوربان وئردیلر. آذربایجان تورکلرینین فعال اشتراک ائتدییی آنتی‌شاه و آنتی‌امپریالیست انقلاب غلبه ایله باشا چاتدیقدان سونرا اونلار میللی مختاریت آلاجاقلارینی گؤزله‌ییردیلر. لاکین غلبه‌نین ایلک گونوندن حاکیميتی اله آلان آیت الله خمینی طرفدارلاری عوموم‌خالق رای سورغوسو ایله 1979-جو ایل آپرئلین 1-ده/ 1357-جی ایلین فروردین آیی‌نین 12-ده ایران اسلام جمهوریتی اعلان ائتمه‌یه نایل اولدولار. بوتون ایران اهالیسی کیمی، آذربایجان تورکلرینین ده بؤیوک اکثريتی برابرلیک و دموکراتیک آزادلیق‌لار وئریلمه‌سینی، میللی حوقوقلارین یوکسک سويه‌‌ده تامین ائدیلمه‌سینی گؤزله‌ییردیلر. بو طلب‌لر یئنی آنا یاسانین موافق ماده‌‌لرینده آز-چوخ اؤز عکسینی تاپسا دا، اونلارین چوخو کاغیذ اوزرینده قالدی.</p> | == '''''جوغرافیاسی''''' == | ||
== ''جوغرافیاسی'' == | |||
<p style="text-align: justify;" >شهر قیرمیزی رنگلی تورپاغا صاحب اولان عینال-زئینال (آینالی) و یا سیرخاب یوکسکلییی‌نین قوزئیینده یئرله‌شیر. بو اووالیغین سويه‌‌سی اورمییه گؤلونون شمال-شرق بوجاغینا طرف گئتدیکجه آزالیر. عینال-زئینال یوکسکلییی دنیز سويه‌‌سیندن 1800 متر هوندورلوک‌ده یئر‌لشمکله برابر، شهرین شمال-غربیندن باشلایاراق قاراداغ سیلسیله‌سینی سهند داغی ایله بیر‌لشدیریر. شهرین گوئنئیینده دنیز سويه‌‌سیندن 3547 متر هوندورلویه مالک اولوب، زیروه‌سی دایم قارلا اؤرتولو اولان سهند داغی ایله شهر آراسیندا تخمینا 50 کیلومتر مسافه وار. بو داغ قدیم آشور منبع‌لرینده اواوش (Uauş) داغی آدلاندیریلیر. داغین قوزئیینده و شهرین گونئیینده یئرله‌شن یانیق آدلانان تپه‌لر، دنیز سويه‌‌سیندن 500–600 متر هوندورده یئرله‌شیر. شرق طرفدن شهری چوخ یوکسک اولمایان ساری‌داغ (رسمی سندلرده بو داغ زردکوه یازیلیر) احاطه ائدیر. شهرین اراضیسی دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1500 متره قدر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اطرافیندا اولان داغلار اونو اوزوک قاشی کیمی احاطه ائتمیشدیر.</p><p style="text-align: justify;" >شهر و اونون اطرافی‌نین ال‌وئریشلی طبیعی-جوغرافی شرایطی، اورادا انسان مسکنلرینین هله قدیم دؤورلردن یارانماسینا سبب اولموشدور. تبریز شهری و اونون اطرافیندا اولان اکین ساحه‌‌‌لری، هابئله باغلار سو احتیاطی آز اولان کیچیک داغ چایلاری و آرخلار واسطه‌‌‌سی ایله سوواریلیر.</p><p style="text-align: justify;" >لاکین ائله چایلار دا واردیر کی، اونلاردان یالنیز ایلین معين دؤورلرینده استفاده ائتمک اولور. قالان دؤورلرده ایسه سویون ترکیبینده دوز محلول‌لاری چوخ اولدوغوندان سوواریلما ایشی چتین‌له‌شیر. بئله چایلاردان بیری ده آجی چای چایی‌دیر. بو چای ساوالان داغی‌نین شرق اتکلریندن باشلانغیجینی آلاراق، ساراب ماحالینی سوواردیقدان سونرا خانیم‌رود ماحالیندا ایسکندر چایلا بیرله‌شیر و تبریز شهرینین قوزئییندن کئچیر. آجی چای مایان، آخولا، بارانلی، ساتینلی و شورا کندلرینین اراضیسیندن کئچه‌رک اورمییه گؤلونه تؤکولور.</p><p style="text-align: justify;" >اورتا عصر مولفی حمد الله قزوینی‌یه گؤره واختی‌له تبریز شهرینین اطرافیندا 600-ه قدر کهریز موجود اولموشدور. قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان‌دا کهریز سووارما سیستمی‌نین تاریخی چوخ قدیمدیر. بورادا قیشدا منفی 28 درجه‌یه، یایدا ایسه مثبت 25/30 درجه اولور.</p> | <p style="text-align: justify;" >شهر قیرمیزی رنگلی تورپاغا صاحب اولان عینال-زئینال (آینالی) و یا سیرخاب یوکسکلییی‌نین قوزئیینده یئرله‌شیر. بو اووالیغین سويه‌‌سی اورمییه گؤلونون شمال-شرق بوجاغینا طرف گئتدیکجه آزالیر. عینال-زئینال یوکسکلییی دنیز سويه‌‌سیندن 1800 متر هوندورلوک‌ده یئر‌لشمکله برابر، شهرین شمال-غربیندن باشلایاراق قاراداغ سیلسیله‌سینی سهند داغی ایله بیر‌لشدیریر. شهرین گوئنئیینده دنیز سويه‌‌سیندن 3547 متر هوندورلویه مالک اولوب، زیروه‌سی دایم قارلا اؤرتولو اولان سهند داغی ایله شهر آراسیندا تخمینا 50 کیلومتر مسافه وار. بو داغ قدیم آشور منبع‌لرینده اواوش (Uauş) داغی آدلاندیریلیر. داغین قوزئیینده و شهرین گونئیینده یئرله‌شن یانیق آدلانان تپه‌لر، دنیز سويه‌‌سیندن 500–600 متر هوندورده یئرله‌شیر. شرق طرفدن شهری چوخ یوکسک اولمایان ساری‌داغ (رسمی سندلرده بو داغ زردکوه یازیلیر) احاطه ائدیر. شهرین اراضیسی دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1500 متره قدر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اطرافیندا اولان داغلار اونو اوزوک قاشی کیمی احاطه ائتمیشدیر.</p><p style="text-align: justify;" >شهر و اونون اطرافی‌نین ال‌وئریشلی طبیعی-جوغرافی شرایطی، اورادا انسان مسکنلرینین هله قدیم دؤورلردن یارانماسینا سبب اولموشدور. تبریز شهری و اونون اطرافیندا اولان اکین ساحه‌‌‌لری، هابئله باغلار سو احتیاطی آز اولان کیچیک داغ چایلاری و آرخلار واسطه‌‌‌سی ایله سوواریلیر.</p><p style="text-align: justify;" >لاکین ائله چایلار دا واردیر کی، اونلاردان یالنیز ایلین معين دؤورلرینده استفاده ائتمک اولور. قالان دؤورلرده ایسه سویون ترکیبینده دوز محلول‌لاری چوخ اولدوغوندان سوواریلما ایشی چتین‌له‌شیر. بئله چایلاردان بیری ده آجی چای چایی‌دیر. بو چای ساوالان داغی‌نین شرق اتکلریندن باشلانغیجینی آلاراق، ساراب ماحالینی سوواردیقدان سونرا خانیم‌رود ماحالیندا ایسکندر چایلا بیرله‌شیر و تبریز شهرینین قوزئییندن کئچیر. آجی چای مایان، آخولا، بارانلی، ساتینلی و شورا کندلرینین اراضیسیندن کئچه‌رک اورمییه گؤلونه تؤکولور.</p><p style="text-align: justify;" >اورتا عصر مولفی حمد الله قزوینی‌یه گؤره واختی‌له تبریز شهرینین اطرافیندا 600-ه قدر کهریز موجود اولموشدور. قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان‌دا کهریز سووارما سیستمی‌نین تاریخی چوخ قدیمدیر. بورادا قیشدا منفی 28 درجه‌یه، یایدا ایسه مثبت 25/30 درجه اولور.</p> | ||
== '''قایناقلار''' == | == '''قایناقلار''' == | ||
<div><div style="text-align: justify;"><p>[1]. شهریار، پایگاه خبری شهرداری تبریز، رویکردهای برنامه راهبردی- عملیاتی شهرداری تبریز در حوزه شهرسازی و معماری؛ مدیریت حریم شهری | <div><div style="text-align: justify;"><p>[1]. شهریار، پایگاه خبری شهرداری تبریز، رویکردهای برنامه راهبردی- عملیاتی شهرداری تبریز در حوزه شهرسازی و معماری؛ [http://www.shahryarnews.ir/news/67964/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 مدیریت حریم شهری تبریز]، 1399.</p></div><div style="text-align: justify;"><p>[2]. «[https://population.un.org/wup/Download/Files/WUP2018-F22-Cities_Over_300K_Annual.xls Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2018, by country, 1950-2035 (thousands)]». United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. </p></div><div style="text-align: justify;"><p>[3]. نظریان، اصغر (۱۳۹۴)، جغرافیای شهری ایران (رشته جغرافیا)، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور، ص. ۹۰–۹۱، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۵۵-۴۳۴-</p></div><div style="text-align: justify;"><p>[4]. «[https://population.un.org/wup/Download/Files/WUP2018-F22-Cities_Over_300K_Annual.xls Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2018, by country, 1950-2035 (thousands)]». United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.</p></div><div style="text-align: justify;"><p>[5]. «[https://web.archive.org/web/20111003111429/http:/teacherweb.ftl.pinecrest.edu/snyderd/MWH/readings/Urban/City Pop - History.pdf CITY POPULATIONS THROUGH HISTORY]», Teacherweb.</p></div><div><p style="text-align: justify;">[6]. [https://www.tabriz.ir/?PageID=192 درباره تبریز]، شهرداری کلانشهر تبریز.</p></div></div> | ||
Revision as of 18:09, 31 May 2022
تبریز
تبریز (Təbriz) ایرانین تهران و مشهددن سونرا 3-جو ان بؤیوک شهری (ساحه‌‌‌سینه گؤره)[1] و 1400-جو ایلده 1،627،304 اهالیسی ایله اؤلکه‌نین بئشینجی، دونیانین ایسه 334-جی شهری[2]، شرقی آذربایجان اوستانی‌نین انضباطی مرکزیدیر. 1890-جی ایله قدر اهالی‌نین سایینا گؤره ایرانین ان بؤیوک شهری[3]، سونرا ایسه 1963-جو ایله قدر اؤلکه‌نین 2-جی ان بؤیوک شهری اولموشدور.[4]
تبریز شهری آذربایجانلی‌لارین معنوی و مدنی پایتختی ساییلیر. تاریخ بویو یاخین شرقین ان اؤنملی علم و مدنيت مرکزلریندن بیری اولموشدور. اهالیسی‌نین بؤیوک اکثريتینی تورک‌لر تشکیل ائدیر. شهر، عئینالی (Eynalı) داغی‌نین گونئیینده، سهند وولکانیک قالخیمیندان قوزئی‌ده، سیرخاب داغی‌نین اته‌یینده، دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1410 متر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر.
تبریز دونیانین ان اوزون موددتلی پایتخت‌لریندن بیری اولموشدور؛ بو شهر رووادی‌لر، آذربایجان آتابی‌لری (ائل د‌نیزلر)، خوارزمشاه‌لار، ائلخانلی‌لار، چوبانی‌لر، جلایریلر (ائلکانی‌لر)، قارا قویونلولار، آغ قویونلولار، صفوی‌لر، آذربایجان خانلیق‌لاری، قاجارلار (ایکینجی پایتخت)، آزادیستان و آذربایجان میللی حؤکومتی دؤورلرینده پایتخت اولموشدور. 1500-جو ایلده صفوی‌لرین پایتختی دؤورونده دونیانین ان چوخ اهالیسی اولان 5-جی شهری ایدی و اهالیسی‌نین سایی عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین پایتختی ایستانبولون اهالیسینه برابر ایدی.[5]
دیلی
شهرده دانیشیلان دیل آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر.[6]
ائتیمولوژیسی
شهرین آدی باره‌ده متخصص‌لرین فرقلی نظرلری واردیر. بعضی تاریخچی‌لر تاروی (Tarui) سؤزونون قدیم تورک دیلینده ایکی قات قالا معناسینی وئردییینی دئییرلر. تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، بو ایکی قات قالا معاصر تبریز شهرینین یئرینده اولموشدور. معاصر تبریز سؤزونون تلفوظونون اؤزو-اؤزلویونده معينلشدییی احتمال ائدیلیر.
قایناق‌لاردا تاروی (Tarui)، تارماکیس (Tarmakis)، توری (Turi)، تاریس (Taris)، تاورئز (Tavrez)، تاوریز (Tavriz)، توریس (Toris)، تورئش (Təvreş)، تاربیز (Tabriz)، تابریز (Tabriz)، تئربیز (Terbiz) و س. کیمی قئید اولونان «تبریز» سؤزونون ائتیمولوژیسی و شهرین سالینما تاریخی حاقیندا مختلف فیکیرلر موجوددور. بعضی یازیچی‌لار بو آدین سیرخاب داغی‌نین قدیم آدی «توری» ایله ایلگیلی اولدوغونو، دیگرلری ایسه تبریز کلمه‌سی‌نین تبریز-تاوریس-تاواریس، یعنی (تاو)+(آریس) «داغ+آراسی» دئیرک قئید ائدیرلر. ایقور میخایلوویچ دیاکونوو «تبریز» سؤزونون ایلک فورماسی اولان «تاروی-تارماکیس» سؤزونون قدیم آشور دیلینده «ایکی قات قالا» آدلاندیریلدیغینی قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو «گونش ساچان» معناسیندا ایضاح ائدنلر اونون اساسی‌نین قویولماسینی داها قدیمه آپاراراق، آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریرلر. ژان شاردئن تبریزده اولارکن شهرین ماليه اداره‌سینده خزینه‌دار ایشله‌میش میرزه طاهره استنادا، «تبریز» سؤزونو آتش پرستلیک‌له ایلگی‌لندیریب، تاب-ایشیق، ریز-ساچان معناسیندا (ایشیق ساچان) کیمی ایضاح ائتمیشدیر. سعید نفیسی ده «تبریز» سؤزونون ایلک شکلی‌نین «تاب» اولدوغونو بیلدیر‌رک، بو آد واختی ایله سهند داغلاریندا اود پوسکورن وولکانلارلا ایلگیلی اولدوغونو قئید ائدیر. «تبریز» سؤزونو داغ آدی ایله ایلگی‌‌‌لندیرن کونتارینی یازیر: «بو شهرین یاخینلیغیندا بیر نئچه قیرمیزی رنگلی داغ گؤرونور. دئییرلر کی، اونلار توری داغلاری آدلانیر». تبریز شهری اوچ طرفدن -شرقدن سیرخاب، غربدن- یانیق، گونئیدن - سهند داغلارینین اتکلری ایله احاطه اولونموشدور.
تاریخی
تبریز هله میلاددان اؤنجه شهر-قالا اولموشدور. تبریز یاخینلیغیندا حسنلی تپه‌سینده، زیوییه و یانیق‌تپه‌ده آپاریلان آرکئولوژی قازینتی‌لار زامانی تاپیلمیش مادی مدنيت نمونه‌لری بو اراضی‌ده صنعتکارلیغین یوکسک انکشاف ائتدییینی گؤستریر. هابئله آشور حؤکمداری ایکینجی سارقونا (میلاددان اؤنجه 722–705) مخصوص کتیبه‌ده اونون میلاددان اؤنجه 716-جی ایلده ماننا اؤلکه‌سینه گیردییینی، اوش‌کایانی آلدیقدان سونرا مؤحکملندیریلمیش تاروی-تارماکیس قالاسینا گلیب چاتدیغی قئید اولونور. ایکینجی سارقونون کتیبه‌سینده دئییلیردی: «تارماکیس قالاسی‌نین دیوارلاری ایکی قات ایدی. اورادا فرات چایی قدر گئنیش اولان کانال وار، اونون اطرافی ایسه قالین مئشه‌لیکلرله احاطه اولونموشدو. شهرده گؤزل بینالار وار ایدی... من تارماکیس شهرینه هجوم ائدن زامان، اهالی بورانی ترک ائدیب چؤللره قاچدی. بو ماحالی اله کئچیردیم، مدافعه اهميتی اولان استحکام وضعيتینه سالینمیش یاشاییش یئرلری آراسیندا دؤیوشه باشلادیم».
سهند داغی‌نین اته‌یینده یئرلشدییی و مؤحکم استحکام قالالارینا مالک اولدوغو اوچون تارماکیس حربی-استراتژی باخیمیندان دا خصوصی اهميت کسب ائتمیشدیر. قالا اؤزو ده سو ایله دولدورولموش، درین کاناللارلا احاطه اولونموشدور. گئورگی آلئکساندروویچ مئلیکیشویلی تاوری-تارماکیسی مؤحکملندیریلمیش شهر حساب ائتمیشدیر. اقرار علی‌یئو تاوری-تارماکیس تاوریز شهری آدلاندیرمیشدیر. تبریز شهری میلاددان اؤنجه سککیزینجی عصرده موجود اولدوغو حالدا، اونون شهر کیمی هله میلاددان اؤنجه ایکینجی مین ایللییین آخیرلاریندا تشکل تاپماسی احتمال ائدیلیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اوچ مین ایللیک تاریخی واردیر.
هله ماننا دؤولتی دؤورونده بو شهر اؤنملی مرکزلردن بیری اولموشدور. آنتیک یازیچی‌لاردان پولیبی (Polibi)، دیودور (Diodor) و پتولومئی (Ptolemey) بو شهرین اوورونت (Ovront) داغی‌نین (سهند) اته‌یینده یئرلشمه‌سی حاقیندا معلومات وئریر. یئددینجی عصرده تبریز آتروپاتئنانین اساس شهرلریندن ایدی. ساسانی‌لر دؤورونده استراتژی اهميتی اولان تبریزده اوردو ساخلانیردی. یئددینجی عصرین اورتالاریندا ایسه عرب قوشونلاری تبریزی اشغال ائتدی. خلافت دؤورونده تبریز ماحال مرکزی ایدی. بابک حرکاتی تبریزه ده یاییلمیشدی. 852-جی ایل زلزله‌‌‌سی زامانی تبریز داغیلمیش، بیر مدت سونرا قورولموشدو. خلافتین ضعیفله‌دییی دؤورده آذربایجان‌دا یارانمیش رووادی(Rəvvadilər)-لر دؤولتی‌نین پایتختی تبریز ایدی. تبریزین یون، ایپک و پامبیق پارچالاری، خالچالاری خارجی اؤلکه‌لره ده صادر اولونوردو. بئشینجی عصر عرب یازیچی‌لار‌یندان مقدسی، ابن هوقل و ب. تبریزدن آباد بیر شهر کیمی بحث ائتمیشلر. 1054-جو ایلده سلجوق سلطانی بیرینجی خیال تبریزی توتدو. 1174-جو ایلدن قیزیل آرسلانین اقامتگاهی اولان تبریز سونرالار آذربایجان ائل‌د‌نیزلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی.
1220-جی ایلده موغول قوشونو تبریزی ایکی دفعه محاصره‌‌‌یه آلدی. تبریز اهالیسی باج وئرمکله غارت و داغینتی‌لاردان خلاص اولدو. 1224-جو ایلده موغول قوشونلاری یئنیدن تبریزه یاخینلاشدی. شهر رئیسی شمس الدین توغرای تبریزین مدافعه‌سینی تشکیل ائتدی. 1225-جی ایلده خوارزمشاه جلال الدین تبریزی توتدو. 1231-جی ایلده موغول قوشونو تبریزه هجوم ائتدی. 1256-جی ایلدن تبریز ائلخانلی‌لار دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اولدو. سونرالار بو دؤولتین پایتختی ماراغادان تبریزه کؤچورولدو. ائلخانلی‌لار دؤورونده تبریزین اراضیسی 6-5 دفعه گئنیشلندی. سککیزینجی عصرین 60-جی ایللرینده تبریزده موغول ظولمونه قارشی باش وئرمیش چیخیشلار آمانسیزلیقلا یاتیریلدی.
سلطان محمود قازان خانین حاکیميتی دؤورونده (1295–1304) تبریز یاخین و اورتا شرقین ان بؤیوک صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن بیری ایدی. سککیزینجی عصرین سونلاریندان 14-جو عصرین 30-جو ایللرینه‌دک تبریز تکجه آذربایجان‌ین دئییل، بوتون یاخین و اورتا شرقین ایری صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزی کیمی شؤهرت تاپمیشدیر. تبریز شرقله آوروپا اؤلکه‌لری آراسینداکی بین الخالق ایپک و توخوجولوق ماللاری تجارتینده اساس و حل ائدیجی رول اویناییردی. مارکو پولونون معلومات‌لاری بو زامان تبریزین آوروپا-شرق اقتصادی ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلدییی چوخ اؤنملی بین الخالق تجارت مرکزی اولدوغونو گؤستریر. ایتالیالی سیاح تبریزین خارجی تجارت ایلگی‌لریندن بحث ائدرکن یازیر کی، بورا شرق ماللاری آلماق اوچون آوروپا تاجیرلری، خصوصا، جنوآلی‌لاردا گلیرلر. وئنیز و جنوآ جمهوریت‌لرینین اهالیسی تبریزده مؤحکملنمک اوستونده مبارزه آپاریردی. وئنیز جموریتی خزر دنیزینده گمیچی‌لیک ساحه‌‌‌سینده خصوصی امتیازلار اله کئچیرمیش، هولاکو حؤکمداری ابوسعیدله مقاوله باغلایاراق ائلخانلی‌لار ایمپئرییاسی اراضیسینده امتیازلی تجارت حوقوقو الده ائتمیشدی. تبریزده وئنیزین تجارت منطقه‌‌‌لری آچیلمیش، وئنیز کونسولو فعالیته باشلامیشدی.
1321-جی ایلده تبریزده اولموش ایتالیالی سیاح اودوریک ده پوردئنون (Odorik de Pordenon) یازیر کی، هولاکو حؤکمدارینین بو شهردن الده ائتدییی گلیر فرانسه کرالی‌نین بوتون فرانسه‌دن الده ائتدییی گلیردن چوخدور.
1357-جی ایلده آلتون اوردا خانی، جانی بی تبریزی اله کئچیر‌رک ائلخانلی‌لار دؤولتینه سون قویدو. 1359-جو ایلده ایسه جلایری شیخ اویس تبریزی اله کئچیر‌رک جلایریلر دؤولتی‌نین پایتختینه چئویردی. او، تبریزده گئنیش تیکینتی ایشلری آپاردی. 1386-جی ایلده ایسه آلتون اوردا خانی توختامیش‌ین قوشونو تبریزی محاصره‌‌‌یه آلدی. اهالی شهر حاکمی امیر ولی و خالخال حاکمی محمودون باشچیلیغی ایله مدافعه‌یه قالخدی. توختامیش باج وئریلرسه، محاصره‌‌‌دن ال چکجه‌یینی بیلدیردی. لاکین او، 250 تومن قیزیل پول باج آلدیقدان سونرا شهره سوخولدو. تبریز اون گون تالان ائدیلدی. 1386-جی ایلده امیر تیمور تبریزی اله کئچیردی. تبریز صنعتکارلارینین بیر حیصه‌‌‌سی سمرقنده آپاریلدی. تیمورون اوغلو میرانشاه آذربایجان‌ین حاکمی اولارکن تبریزده چوخلو تاریخی و مدنيت آبیده‌سینی داغیتدیردی. تیمورون اؤلوموندن سونرا (1405) میرانشاه‌ین اوغلو عؤمر میرزه تبریزه حاکم اولدو. 1406-جی ایلین اییول آییندا جلایری سلطان احمد تبریزده مؤحکملنمه‌یه چالیشدی. 1410-جو ایلده قارا یوسف آذربایجان قارا قویونلو دؤولتی‌نین (1410–1468) اساسینی قویدو. تبریز یئنی دؤولتین پایتختی اولدو. 1468-جی ایلدن تبریز قارا قویونلولار دؤولتینه سون قویموش اوزون حسن طرفیندن یارادیلان آذربایجان آغ قویونلولار دؤولتی‌نین پایتختینه چئوریلدی. آغ قویونلو اوزون حسن تبریزده نصریه و مقصودیه مدرسه‌لرینی، اوزون حسن مچیدینی، مشهور قیصریه اوستو اؤرتولو بازارینی تیکدیردی. اونون وارثی سلطان یعقوب دؤورونده تبریزده مؤحتشم هشت بهشت سارای کومپلئکسی تیکیلدی.
15-جی عصرده آذربایجان اراضیسیندن داها چوخ اهميتی اولان بین الخالق کاروان یوللاری کئچیردی. بو یوللاردان بیری یاخین و اورتا شرق بازارلارینی تبریز – خزر ساحیلی آذربایجان شهرلری و هشتارخان واسطه‌‌‌سی‌له موسکو ایله بیر‌لشدیریردی. شرق اؤلکه‌لرینین آوروپا اؤلکه‌لری ایله تجاری ایلگی‌لرینین حیاتا کئچیریلمه‌سینده تبریز-بورسا-ایستانبول یولونون بؤیوک اهميتی وار ایدی. اوزون مدت گئنیش اراضیلی فئودال دؤولت‌لرینین پایتختی اولموش تبریز شهری بو بین الخالق کاروان یوللارینین هامیسی‌نین قووشاغیندا یئر‌لشمکله، سانکی آوروپا-آسیا تجارتینی تنظیم ائتمیشدی.
1501-جی ایلده قیزیل باشلار بیرینجی اسماعیل‌ین باشچیلیغی ایله تبریزه داخیل اولدولار. تبریز آذربایجان صفوی‌لر دؤولتی‌نین پایتختی اعلان ائدیلدی. 1514-جو ایلده عثمانلی سلطانی بیرینجی سلیم‌ین قوشونلاری تبریزی توتدو. آلتی گوندن سونرا بیرینجی سلیم تبریزی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. او، میندن آرتیق تبریز اوستاسینی عایله‌‌‌سی ایله بیرلیک‌ده ایستانبولا آپاردی. صفوی-عثمانلی ساواش‌لاری دؤورونده تبریز دفعه‌‌لرله الدن-اله کئچیریلدی و غارت ائدیلدی. 1562-جی ایلده تبریزده اولان اینگیلیس سیاحی جئنکینسون (Cenkinson) یازیر کی، «بو شهرین تجارت اهميتی اولکی دؤوره نسبتا آزالمیشدیر». بونون اساس سببی عثمانلی سلطانی‌نین حربی یوروشلری اولموشدو. 1585–1586-جی ایللرین عثمانلی اشغالی زامانی تبریز آغیر ضربه‌‌‌لره معروض قالدی. اوروج بی بایات یازیر کی، عثمانلی‌لار طرفیندن اله کئچیریلیب تالان ائدیلنه‌دک تبریزده 80 میندن آرتیق ائو صاحبی (یاخود 360 مین نفر) یاشاییردی.
17-15 عصرلرده تبریز یاخین شرقین موهوم صنعتکارلیق، تجارت و مدنيت مرکزلریندن ایدی. منبع‌لرده همین دؤورلرده تبریزده 300 میندن آرتیق اهالی‌نین یاشادیغی حاقیندا معلوماتلار واردیر. خان‌دمیر و اوروج بی بایات تبریزی «شرقین پایتختی»، «عالمین مسکون اولان دؤردده بیر حیصه‌‌‌سی‌نین ان آباد شهری» کیمی قیمت‌لندیرمیشلر.
تبریز 17-جی عصرده ده آذربایجان معمارلیغی‌نین باشلیجا انکشاف مرکزلریندن عمده‌سی ایدی. 17-جی عصرین اورتالاریندا تبریزده 250 مچید، 47 مدرسه، 300 کاروانسارا، 15 مین دوکان وار ایدی. 17-جی عصرین 60-جی ایللرینین سونوندا - 70-جی ایللرینین اوللرینده تبریز اؤز ساحه‌‌‌سینه، عظمتینه، ثروتی، تجارتی و اهالیسی‌نین سایینا گؤره صفوی دؤولتی‌نین ایکینجی شهری ایدی و شهرده 500 مین نفر یاشاییردی. عثمانلی سیاحی ابراهیم افندی پئچئوی ایسه «شهرین اؤزونده 19 جامع مچیدین، انسان قلبینی رقته گتیرن فواره‌‌لی 21 حامامین، 200 کاروانسارانین، 12 مین کؤشکه مالیک اولان بزکلی بازارلارین، سایسیز باغ و خیابانلارین اولدوغونو گؤستریردی».
17-جی عصرین سونلاریندا آذربایجان اقتصادياتی‌نین عمومی تنزولو ایله ایلگیلی اولاراق تبریزین اهالیسی گئتدیکجه آزالدی. تجارت و صنعتکارلیق‌لا مشغول اولان اهالی‌نین شهرلردن کوتله‌وی صورت‌ده آخینی اقتصادياتین حجمی‌نین آزالماسینا گتیریب چیخاردی. همین دؤور عرضینده تبریز شهرینین اهالیسی‌نین سایی اوچ دفعه‌‌دن چوخ آزالدی.
18-جی عصرین اوللرینده صفوی ایمپئرییاسی‌نین درین سیاسی، اقتصادی بؤحران کئچیرمه‌سی داخیلی مبارزه‌یه یول آچدیغی کیمی، قونشو روسیه‌نین و عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین صفوی مولکلرینی بؤلوشدورمک اوغروندا مبارزه‌یه باشلاماغا شرایط یاراتدی. 1725-جی ایلده عثمانلی قوشونو تبریزی اله کئچیردی. 1730-جو ایلده گؤرکملی آذربایجان سرکرده‌سی نادر خان افشار تبریزی عثمانلی‌لاردان آزاد ائتدی. 1735-ده نادر خان افشار طرفیندن آذربایجان تورپاقلاری روسیه و عثمانلی اشغالیندان تامامی‌له آزاد ائدیلدی. تبریز نادر شاه افشارین یاراتمیش اولدوغو ایمپئرییانین اساس شهرلریندن بیرینه چئوریلدی. 1747-جی ایلده نادر شاه افشارین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا آذربایجان‌ین دیگر بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی تبریزده ده مستقل دؤولت - خانلیق یارادیلدی. 18-جی عصرین اورتالاریندا امیر اصلان خان افشار مرکزی تبریز شهری اولماقلا آذربایجان‌دا حاکیميتی اله آلدی. 1758-جی ایلده تبریز اورمیه‌لی فتحعلی خان افشارین، 1761-جی ایلده ایسه خویلو نجف قولو خان دومبولونون حاکیميتی آلتینا دوشدو. 1791-جی ایلده تبریز خانلیغینی آغا محمد خان قاجار اله کئچیردی.
قاجارلار دؤورونده تبریز ولیعهدین اقامتگاهی ایدی. 1826–1828-جی ایللر روس-قاجار ساواشی زامانی روسیه قوشونو تبریزی توتدو (اوکتبر، 1827). تورکمن‌چای مقاوله‌سینه (1828) اساسا تبریز ایرانین حاکیميتینده قالدی.
میللی حؤکومت
قاجار سولاله‌سی دؤورونده تبریز ایران ولیعهدی نین قرارگاه شهری، 1905–1911-جی ایللرده ایسه ایران انقلابی‌نین مرکزی اولموشدور. انقلابا آذربایجان‌ین قهرمان اوغوللاری ستارخان و باقرخان رهبرلیک ائدیردی. 1911-جی ایلین دکابریندا روس قازاخ اوردوسونون یاردیمیندان استفاده ائدن محمدعلی شاه تبریزی اله کئچیردی، دینج اهالی‌یه دیوان توتولدو.
1917–1919-جو ایللرده گوئنی آذربایجان‌دا اینگیلتره‌نین موستملکه‌چی‌لیک سیاستینه قارشی گوجلو خالق حرکاتی باشلادی. شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا تبریز عصیانچی‌لاری والینی شهردن قوودولار. 1920-جی ایلین آپرئلین 7-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی ایله تبریزده سلاحلی عصیان نتیجه‌سینده حاکیميت اجتماعی اداره هئیتی‌نین الینه کئچدی. 1920-جی ایل اییونون 23-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلییی آلتیندا میللی حؤکومت تشکیل اولوندو. اییون 24-ده میللی حؤکومت آلاقاپییا کؤچدو. میللی حؤکومت اکینچی‌لیک، معارف، ماليه، صحیه، عدليه ساحه‌‌‌لرینده اصلاحات‌لار کئچیرمه‌یه باشلادی. تبریزده پولسوز قیز مکتبی‌نین آچیلماسی او دؤور اوچون فوق العاده حادثه ایدی. یئنی آچیلمیش مکتب‌لره باکی‌دان معلم‌لر دعوت ائدیلدی. بونونلا یاناشی، حؤکومت 12 مین نفرلیک میللی قوشون یاراتماغا باشلادی. تبریزده خالچا فابریکاسی‌نین تیکینتیسینه باشلاندی، شکر زاوودو، توخوجولوق و دری فابریکالارینین تیکیلمه‌سی، اکینچی‌لیک بانکی‌نین و میللی بانکین آچیلماسی، پول اصلاحاتی و شهر بلدیه‌سینه سئچکی‌لرین کئچیریلمه‌سی پلانلاشدیریلدی. معارف، مدنيت، صحیه، عدليه، وقف و حربی ایشلر اوزره اداره و ناظیرلیک‌لر یارادیلدی. 1920-جی ایل سئنتیابرین 12-ده عکس انقلابی قوه‌لر تبریز اوزرینه هجوما کئچدیلر، آلاقاپینی اله کئچیردیلر، سئنتیابرین 14-ده «تجدد» قزئتی‌نین بیناسینی داغیتدیلار. همین گون شیخ محمد خیابانی اؤلدورولدو. ارتجاعچی‌لار عصیانچی‌لارا دیوان توتدولار. بئله‌لیکله، گونئی آذربایجان‌داکی میللی آزادلیق حرکاتی اینگیلیس قوه‌لری‌نین کؤمه‌یی ایله ایران ارتجاعسی طرفیندن یاتیریلدی. بونا باخمایاراق، تبریز عصیانی گونئی آذربایجان‌دا، ائله‌جه ده ایران‌دا یاشایان خالقلارین تاریخینده اؤنملی رول اوینادی. محض بو عصیانین نتیجه‌سی اولاراق 1920-جی ایل اییون آیی‌نین 25-ده وثوق الدوله استعفایا چیخدی و 1919-جو ایلده امضالان اینگیلتره-ایران سازشی 1921-جی ایلده لغو ائدیلدی.
آذربایجان دموکرات فرقه‌سی
1945-جی ایلین یاییندا گوئنی آذربایجان‌دا دموکراتیک حرکاتین ایکینجی مرحله‌‌‌سی باشلاندی. مرتجع قوه‌لرین هجوملارینین قارشیسینی آلماق مقصدی‌له 1945-جی ایلین سئنتیابر/ 1324-جو ایلین شهریور آییندا آذربایجان‌ین تانینمیش دموکرات‌لاریندان بیر قروپو، باشدا میرجعفر پیشه‌وری اولماقلا، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینی یاراتدیلار. پارتی‌نین اعلان اولونان بیاناتیندا دموکراتیک ایرانین ترکیبینده آذربایجانا انضباطی-تصرفات و مدنی مختاریت وئریلمه‌سی ایره‌لی سورولوردو. 1945-جی ایل اوکتیابرین 2–4-ده/ 1324-جو ایلین مهر آیی‌نین 10-12-ده آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین کئچیریلن قورولتاییندا سیاسی مبارزه‌نین دینج یوللا داوام ائتدیریلمه‌سینه قرار وئریلدی. نویابر 21-ده/ آبانین 30-دا خالقین تانینمیش خادملریندن عبارت آذربایجان خالق کنگره‌سی چاغریلدی. او، اؤزونو موسس‌لر مجلیسی اعلان ائدرک، عمومی سئچکی‌لر یولو ایله آذربایجان میللی مجلیسی‌نین چاغیریلماسی و میللی حؤکومتین یارادیلماسی طلبینی ایره‌لی سوردو. موسس‌لر مجلیسی‌نین قراریندا دئییلیردی کی، میللی حؤکومت ایران دؤولتچی‌لییی چرچیوه‌سینده فعالیت گؤستر‌رک آذربایجان‌ین میللی-مدنی مختاریتینی تامین ائتمه‌لی‌دیر. نویابرین 27-دن/ آذرین 6-دان دکابرین 10-دک/ آذرین 19-دک آذربایجان‌ین هر یئرینده سئچکی‌لر کئچیریلدی. دکابرین 12-ده/ آذربن 21-ده توپلانمیش میللی مجلس میرجعفر پیشه‌وری‌نین باشچیلیغی ایله میللی حؤکومت یاراتدی. حؤکومت 10 ناظرلیک، عالی محکمه و باش پروکورورلوقدان عبارت ایدی. بو حادثه تاریخه 21 آذر حرکاتی کیمی داخیل اولموشدور. میللی حؤکومت بیرینجی درجه‌‌‌لی وظیفه کیمی یئرلرده یئنی انضباطی-اراضی اورقانلارینی یاراتماغا باشلادی. 1946-جی ایلین یانوار-فئورال آیلاریندا سئچکی‌لر کئچیریلدی و موافق قورولوش‌لار یارادیلماغا باشلاندی. 1946-جی ایلی فئورالیندا میللی حؤکومت آقرار قانونو قبول ائتدی. قانونا گؤره «خالصه» آدلانان دؤولت تورپاقلاری، آذربایجان‌دان قاچمیش و اونا قارشی مبارزه آپاران مولکدارلارین و صاحبکارلارین تورپاقلاری مصادره اولوناراق کندلی‌لر آراسیندا بؤلوشدورولدو. مای آیی‌نین 12-ده/ 1325-جی ایلین اردیبهشت آیی‌نین 22-ده «امک حاقیندا قانون» وئریلدی. میللی حؤکومت 1946-جی ایل یانوارینین 16-دا/ 1324-جو ایلین دی آیی‌نین 26-دا «دیل حاقیندا» قانون قبول ائتدی. آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو. اییون آییندا تبریز اونیوئرسیتئتی تأسیس اولوندو. آز بیر واختدا آنا دیلینده مکتب‌لر، قرائت‌خانالار، کیتاب‌خانالار، بیرلیک‌لر، قزئت و ژورناللار فعالیته باشلادی. میللی-دموکراتیک حرکاتین اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌‌‌لرینده اوغورلاری شاه حؤکومتینده بؤیوک تشویش یاراتدی. بونا گؤره ده ایرانین حاکم دایره‌لری دموکراتیک حرکاتی بوغماغا حاضرلاشیردی. حؤکومته باشچی‌لیق ائدن احمد قوام السلطنه میللی حؤکومتله دانیشیقلارا باشلادی. 1946-جی ایلین اییون آییندان تبریزده اونلارلا مقاوله باغلادی. او، هابئله آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی آراسینداکی ضديت‌لردن ده استفاده ائدرک «ایران مسئله‌‌سی»نین بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتیندادا باخیلماسینا نائل اولدو. سووئت اوردوسو گونئی آذربایجان‌دان چیخاریلدی. آمریکا و اینگیلتره‌نین ایرانا سیاسی-حربی یاردیم گؤسترمه‌لرینه راضی‌لیق آلیندی. ایران حؤکومتی پارلامئنته سئچکی‌لره نظارت بهانه‌سی ایله آذربایجانا قوشون یئریتدی. اؤز حربی-تکنیکی اوستونلویوندن استفاده ائدن ایران قوشونلاری دکابرین 12-ده/ آذرین 21-ده تبریزه داخیل اولدولار. مینلرله اینسان گولله‌لندی و حبسه آلیندی. کوتله‌وی تعقیب‌لر باشلاندی. آذربایجان دموکرات فرقه‌سی و میللی حؤکومتین رهبرلری گولله‌لندیلر، دار آغاجیندان آسیلدیلار. جزادان خلاص اولماق اوچون اون مینلرله وطن پرو‌ر مهاجرت ائتمه‌یه مجبور قالدی. 1941–1946-جی ایللر میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغرادی. معين داخیلی سببلرله یاناشی، آمریکا، اینگیلتره و سوئت‌لر بیرلییی‌نین ایران‌داکی سیاستی ده اؤز تأثیرینی گؤستردی. هر اوچ دؤولت امپریالیست ماراقلارینی بوتؤو بیر خالقین طالعییندن اوستون توتدو. گونئی آذربایجان‌داکی میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغراسا دا، اؤلکه‌نین سونراکی تاریخینه بؤیوک تأثیر گؤستردی، خالقدا اؤز میللی وارلیغی، تاریخی و مدنيتینه باغلیلیغی ایده‌سینی مؤحکملندیردی.
1357-جی ایل انقلابی
ایران‌دا 1357-جی ایل انقلابیندا دا تبریز اهالیسی ان فعال شکیلده اشتراک ائتدی. 1979-جو ایل فئورالین 11-ده/ 1357-جی ایلین بهمن آیی‌نین 22-ده تهران‌دا غلبه چالان انقلاب فئورالین 16-دا/ بهمنین 27-ده گونئی آذربایجان‌دا باشا چاتدیریلدی. انقلاب دؤورونده آذربایجانلی‌لار 25 مین نفره یاخین قوربان وئردیلر. آذربایجان تورکلرینین فعال اشتراک ائتدییی آنتی‌شاه و آنتی‌امپریالیست انقلاب غلبه ایله باشا چاتدیقدان سونرا اونلار میللی مختاریت آلاجاقلارینی گؤزله‌ییردیلر. لاکین غلبه‌نین ایلک گونوندن حاکیميتی اله آلان آیت الله خمینی طرفدارلاری عوموم‌خالق رای سورغوسو ایله 1979-جو ایل آپرئلین 1-ده/ 1357-جی ایلین فروردین آیی‌نین 12-ده ایران اسلام جمهوریتی اعلان ائتمه‌یه نایل اولدولار. بوتون ایران اهالیسی کیمی، آذربایجان تورکلرینین ده بؤیوک اکثريتی برابرلیک و دموکراتیک آزادلیق‌لار وئریلمه‌سینی، میللی حوقوقلارین یوکسک سويه‌‌ده تامین ائدیلمه‌سینی گؤزله‌ییردیلر. بو طلب‌لر یئنی آنا یاسانین موافق ماده‌‌لرینده آز-چوخ اؤز عکسینی تاپسا دا، اونلارین چوخو کاغیذ اوزرینده قالدی.
جوغرافیاسی
شهر قیرمیزی رنگلی تورپاغا صاحب اولان عینال-زئینال (آینالی) و یا سیرخاب یوکسکلییی‌نین قوزئیینده یئرله‌شیر. بو اووالیغین سويه‌‌سی اورمییه گؤلونون شمال-شرق بوجاغینا طرف گئتدیکجه آزالیر. عینال-زئینال یوکسکلییی دنیز سويه‌‌سیندن 1800 متر هوندورلوک‌ده یئر‌لشمکله برابر، شهرین شمال-غربیندن باشلایاراق قاراداغ سیلسیله‌سینی سهند داغی ایله بیر‌لشدیریر. شهرین گوئنئیینده دنیز سويه‌‌سیندن 3547 متر هوندورلویه مالک اولوب، زیروه‌سی دایم قارلا اؤرتولو اولان سهند داغی ایله شهر آراسیندا تخمینا 50 کیلومتر مسافه وار. بو داغ قدیم آشور منبع‌لرینده اواوش (Uauş) داغی آدلاندیریلیر. داغین قوزئیینده و شهرین گونئیینده یئرله‌شن یانیق آدلانان تپه‌لر، دنیز سويه‌‌سیندن 500–600 متر هوندورده یئرله‌شیر. شرق طرفدن شهری چوخ یوکسک اولمایان ساری‌داغ (رسمی سندلرده بو داغ زردکوه یازیلیر) احاطه ائدیر. شهرین اراضیسی دنیز سويه‌‌سیندن 1350–1500 متره قدر یوکسکلیک‌ده یئرله‌شیر. بئله‌لیکله تبریز شهرینین اطرافیندا اولان داغلار اونو اوزوک قاشی کیمی احاطه ائتمیشدیر.
شهر و اونون اطرافی‌نین ال‌وئریشلی طبیعی-جوغرافی شرایطی، اورادا انسان مسکنلرینین هله قدیم دؤورلردن یارانماسینا سبب اولموشدور. تبریز شهری و اونون اطرافیندا اولان اکین ساحه‌‌‌لری، هابئله باغلار سو احتیاطی آز اولان کیچیک داغ چایلاری و آرخلار واسطه‌‌‌سی ایله سوواریلیر.
لاکین ائله چایلار دا واردیر کی، اونلاردان یالنیز ایلین معين دؤورلرینده استفاده ائتمک اولور. قالان دؤورلرده ایسه سویون ترکیبینده دوز محلول‌لاری چوخ اولدوغوندان سوواریلما ایشی چتین‌له‌شیر. بئله چایلاردان بیری ده آجی چای چایی‌دیر. بو چای ساوالان داغی‌نین شرق اتکلریندن باشلانغیجینی آلاراق، ساراب ماحالینی سوواردیقدان سونرا خانیم‌رود ماحالیندا ایسکندر چایلا بیرله‌شیر و تبریز شهرینین قوزئییندن کئچیر. آجی چای مایان، آخولا، بارانلی، ساتینلی و شورا کندلرینین اراضیسیندن کئچه‌رک اورمییه گؤلونه تؤکولور.
اورتا عصر مولفی حمد الله قزوینی‌یه گؤره واختی‌له تبریز شهرینین اطرافیندا 600-ه قدر کهریز موجود اولموشدور. قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان‌دا کهریز سووارما سیستمی‌نین تاریخی چوخ قدیمدیر. بورادا قیشدا منفی 28 درجه‌یه، یایدا ایسه مثبت 25/30 درجه اولور.
قایناقلار
[1]. شهریار، پایگاه خبری شهرداری تبریز، رویکردهای برنامه راهبردی- عملیاتی شهرداری تبریز در حوزه شهرسازی و معماری؛ مدیریت حریم شهری تبریز، 1399.
[2]. «Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2018, by country, 1950-2035 (thousands)». United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
[3]. نظریان، اصغر (۱۳۹۴)، جغرافیای شهری ایران (رشته جغرافیا)، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور، ص. ۹۰–۹۱، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۵۵-۴۳۴-
[4]. «Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2018, by country, 1950-2035 (thousands)». United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
[5]. «CITY POPULATIONS THROUGH HISTORY», Teacherweb.
[6]. درباره تبریز، شهرداری کلانشهر تبریز.
