Difference between revisions of "اورمییه"
(Created page with " ###<span style="font-size: 18pt; font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >'''اورمییه'''</span> <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: t...") |
m (بخش بندی) |
||
| Line 1: | Line 1: | ||
= <span style="font-size: 18pt; font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">'''اورمییه'''</span> = | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه ('''Urmiyə''') یئرلی اهالی آراسیندا اورمو ('''Urmu''') (رسمی سندلرده ارومیه '''Orumieh''')، ایرانین غربی آذربایجان اوستانی و اورمییه شهرستانی‌نین انضباطی مرکزی و ان بؤیوک شهری، آذربایجانین ان قدیم و بؤیوک شهرلریندن بیری، بؤیوک مدنيّت و دینی مرکزی. اورمییه شهری دنیز سويه‌‌سیندن 1،330 متر یوکسکلیک‌ده، اورمییه گؤلوندن 18 کیلومتر غرب‌ده یئرله‌شیر. اورمییه گؤلو دونیانین ان دوزلو گؤللریندن بیریدیر و شهرین شرق سرحدی بویونجا اوزانیر. ایالتین داغلاری اونو تورکییه و عراق‌دان آییریر. اورمییه‌ده هاوا قیشدا سویوق، یایدا ملایم و سریندیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >2012-جی ایلده حیاتا کئچیریلن سییاهییا آلینمایا اساسا شهر اهالیسی‌نین سایی 667.499 نفر تشکیل ائدیر. شهرده 197.749 عایله یاشاییر. 2016-جی ایلده آپاریلمیش رسمی سییاهییا آلمانین یئکونلارینا اساسا اهالیسی‌نین سایی 736،224 نفرله ایراندا ان چوخ اهالی‌نین یاشادیغی 10-جو شهردیر. شهر ساکین‌لری اساسا آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشان آذربایجانلی‌لاردیر.[1] بوندان باشقا اورمییه‌ده کورد، فارس، آسوری و ائرمنی آزلیقلار دا یاشاییر.[2] اورمییه شهری اؤلکه‌نین بؤیوک اکینچی‌لیک مرکزلریندن بیریدیر. بورادا اساسا مئیوه و توتون یئتیشدیریلیر.</span></p> | |||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span>[[File:Urmu.png|300px|thumb]]<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >شهرین خریستیان ایرثی گونوموزه قدر قورونوب ساخلانمیشدیر. شهرده یئرله‌شن بیر چوخ کیلسه و کافئدراللار بونون عیانی ثبوتودور. هله 9-جو عصرده شهرده مختلف دینلره منصوب اینسانلار بیرلیک‌ده یاشاییردیلار. اکثر حیصه‌‌‌سی مسلمانلاردان عبارت اولان شهر نوفوسو بوندان باشقا خریستیان‌لار، یهودی‌لر، بهایی‌لر و صوفی‌لردن تشکیل اولونموشدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اورمییه سؤزونون منشأ‌یی </span>''' == | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه آدینین منشأ‌یی ایله باغلی مختلف فیکیرلر موجوددور. تاریخچی، ایران‌شوناس ریچارد نئلسون فرایا گؤره اورمییه آدی اورارتو سؤزو ایله باغلی‌دیر.[3] دیگر بیر تاریخچی، هیندولوق توماس بورووا گؤره ایسه اورمییه هیند-ایران دیللرینده اورمی- «دالغا» و یا اورمیا «دالغاواری»[4] معناسینا گلمک‌ده‌دیر. یئرلی آسورلارین دیلینده میا سؤزو «سو» سؤزونون قارشیلیغی‌دیر. بئله نتیجه‌یه گلمک اولار کی، اورمییه قیساجا «سو شهری» دئمک‌دیر. 1921-جی ایلده شهرین آدی اورمییه ایله یاناشی هابئله اورومییا و یا اورمی دئیه بیلینیردی. پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکیميتی ایللرینده، شهر رضاشاه پهلوی‌نین شرفینه «رضایه»[5] آدلاندیریلیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">تاریخی </span>''' == | |||
=== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">قدیم دؤور </span>''' === | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه شهرینین تاریخی چوخ قدیم دؤورلردن بیر چوخ یئرلی و خاریجی تاریخچی‌لرین دقتینی جلب ائتمیشدیر. روس شرق‌شوناس ولادیمیر مینورسکی‌یه گؤره هله میلاددان اؤنجه 2000-جی ایللرده اورمییه دوزلویونده بیر سیرا یاشاییش مسکنلری یئرله‌شیردی. اورمییه شهرینین قدیم تاریخه مالیک اولماسی فاکتینی یازیلی منبع‌لردن علاوه شهرین اؤزو، هابئله اونون اطرافیندان الده ائدیلن مادی-مدنی عابیده‌لر ده ثبوت ائدیر. اورمییه و اونا یاخین اولان اراضی‌لردن آرکئولوژی تدقیقات‌لار زامانی تونجدان حاضرلانمیش اوزون و گؤدک قیلینجلار، اوستو ناخیشلی خنجرلر، ائو اشیالاری، زینت اشیالاری و دیگر اشیالار الده ائدیلمیشدیر. متخصص‌لره گؤره بورادان تاپیلان اشیالار میلاددان اول 7-6-جی عصرلره عایددیر. بوندان باشقا اورمییه اطرافینداکی قدیم خارابالیق‌لاردا آپاریلان قازینتی‌لار نتیجه‌سینده میلاددان اول 20-جی عصره عاید اشیالار آشکار ائدیلمیشدیر.[6] اورمییه اراضیسیندن تاپیلان قیمتلی مادی-مدنيّت نومونه‌لرینین چوخو آمریکا، انگیلیس و فرانسه موزه‌لرینده ساخلانیلیر. بوندان باشقا بو اراضیدن تاپیلان اشیالار ایران باستان موزه‌سینده ده اؤزونه مخصوص یئر توتور.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >قدیم دؤورلرده اورمییه گؤلونون غرب ساحلی گیلزان (Gilzan) آدلاندیریلیردی. 9-جو عصرده بورادا مستقل حاکیميت برقرار اولموشدو. سونرالار بو اراضی اورارتو و ماننا دولت‌لرینین ترکیبینه داخیل ائدیلدی. میلاددان اؤنجه 8-جی عصرده، میدییا دولتی طرفیندن اشغال ائدیلنه قدر ایسه آسور کراللیغی‌نین واسسالی اولدو. آسور منبع‌لرینده آرمایت (Armait-Urmeyate) قالاسی‌نین آدی زیبیا (موعاصیر زیوییه) قالاسی ایله بیرگه چکیلیر. همین منبع‌ده ماننا دولتی‌نین پایتختی اولان ایزیرتو ایزیرتونون زیبیا و آرمایت قالالارینا یاخین یئرلشمه‌سی ده گؤستریلمیشدیر. آسور حاکیميتی‌نین سقوطوندان سونرا اورمییه شهری پارف‌لار و پارس‌لار طرفیندن اداره ائدیلمیش، داها سونرا ساسانی ایمپئرییاسی‌نین اراضیسینه داخیل ائدیلمیشدیر. 624-626-جی ایللرده شهر بیزانس ایمپئراتورو ایراکلی (İrakli) طرفیندن ضبط ائدیلرک غارت ائدیلمیشدیر. 7-جی عصرده عرب‌لرین آذربایجانی اشغالی ایله اورمییه شهری ده عرب سرکرده‌سی صدقه ابن صدقه طرفیندن اشغال ائدیلدی.[7]</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
==== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اورتا عصرلر دؤورو </span>''' ==== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه | <p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >آرتیق 10-جو عصرین اورتالاریندا اورمییه سالاری حؤکمداری بیرینجی جوستان طرفیندن اؤز تورپاقلارینا داخیل ائدیلیب اداره‌سی ایسه وزیری جوستان ابن شرمزانا تاپشیریلدی. لاکین تئزلیکله جوستان ابن شرمزان بیرینجی جوستانین حاکیميتینی تانیمادی (957). 960-جی ایلده شهری مؤحکملندیریب دئیلملی‌لره قارشی مبارزه‌یه باشلاسا دا بو مبارزه نتیجه‌سیز قالدی و وزیر اورمییه شهرینه چکیلمه‌لی اولدو.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >شهر 11-جی عصرین ایکینجی یاریسیندا رووادی‌لر دولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی. رووادی حؤکمداری ابو الهیجانین داییسی [https://azerbaijanica.org/index.php/%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2 تبریز] حاکمی وهسودان ار رووادی طرفیندن 1040-جی ایلده بیر چوخ اوغوز تورکونون قتل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده اوغوزلار اورمییه‌نی ترک ائدرک حکاری‌یه یئرلشدیلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه و اطرافی 11-جی عصرین اورتالاریندا سلجوق ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه داخیل ائدیلدی. سلجوق سولطانی توغرول بی عباسی خلیفه‌سی‌نین قیزی ایله ائولنمک اوچون 1063-جو ایلین یانوار/ 441-جی گونش ایلینین دی آییندا اورمییه‌دن باغدادا یولا دوشموشدو. اورمییه‌ده سلجوق حاکیميتی‌نین ان ده‌يرلی اؤرنکلریندن بیریدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >شهر 1149-جو ایلده محمد تپرین حاکیميتینده اولموشدور. عراق سلجوق سولطانی ایکینجی توغرولون 1189-جو ایلده امیر عز الدین حسن‌ین یاردیمی ایله اوشنو، سالماس، خوی و اورمییه‌نی تالان ائتمه‌سی آتابی قیزیل آرسلانین غضبینه سبب اولموش، نتیجه‌ده طرفلر آراسیندا مناقشه یارانمیشدیر.[8] آرتیق 12-جی عصرین سونلارینا دوغرو سلجوقلو حاکیميتی‌نین ضعیفله‌مه‌سی ایله اورمییه ده داخیل اولماقلا بوتون آذربایجان آتابی‌لر دولتی‌نین حاکیميتینه کئچمیشدیر. تاریخچی ابن الاسیر یازیر کی، آتابی حاکمی ابو بکیر 1205-1206-جی ایلده ماراغا شهرینه قارشیلیق اولاراق اوشنو و اورمییه‌نی آتابی علا الدینه وئرمیشدیر. 1220-جی ایلده شهری زیارت ائدن یاقوت حموی اورمییه شهری حاقیندا یازیر:</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >«... من اؤزوم شهری گؤرموشم، چوخ گؤزل و بوللوق اولان بو شهر ال‌وئریشلی اقلیم شرایطینه، طبیعی گؤزللییینه، سویونون، مئیوه‌‌سی‌نین، هابئله بوستانلارینین چوخ اولماسینا گؤره بو دؤورده اولان دیگر شهرلردن فرقله‌نیر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه بو تاریخدن قیسا مدت سونرا موغول‌لار طرفیندن تعقیب اولونان خوارزمشاه جلال الدین‌ین حاکیميتی آلتینا کئچمیشدیر. جلال الدین اهلیتی محاصره‌‌‌یه آلدیغی بیر زاماندی اورمییه و خوی اطرافیندا یاشایان ییوا (Yıva) تورکمن‌لرینین آذربایجان‌دا بیر سیرا حادثه‌‌‌لر تؤرتدییی خبرینی ائشیدیر و 1226-جی ایلده اورمییه‌یه قاییداراق تورکمن‌لری بؤلگه‌دن کنارلاشدیریر. قیشی اورمییه‌ده کئچیرن جلال الدین اورمییه، سالماس و خویو سلجوق سولاله‌سیندن اولان خانیمینا باغیشلامیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائلخانلی‌لارین حاکیميتی ایللرینده آذربایجان‌دا اقتصادی و دموقرافیک یوکسه‌لیش پارالئل فورمادا باش وئرمیشدیر. بو دؤورده شهرین قالاسی قازان خان طرفیندن تعمیر ائتدیریلمیش، شهرده یئنی ضرب‌خانا آچیلمیشدی. 1340-جی ایلده شهرده اولموش عرب تاریخچی حمد الله المستوفی یازیر:</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >«... باغلاری و مئیوه‌‌لرینین بوللوغو ایله تانینان اورمییه شهرینین دیوانی وئرگی گلیرلری 70 مین دیناردان چوخ ایدی».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائلخانلی‌لار دولتی‌نین سقوطو ایله شهر آردیجیل اولاراق چوبانی‌لرین، تئیموری‌لرین، قاراقویونلو، آغ‌قویونلولارین و صفوی‌لرین حاکیميتینه کئچمیشدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >صفوی‌لرین حاکیميتی دؤورونده شهر دفعه‌‌لرله عثمانلی هجوملارینا معروض قالمیش، عثمانلی‌لار طرفیندن اله کئچیرمیشدی. بیرینجی شاه عباس‌ین دؤورونده مدافعه مقصدی ایله شهرین جنوب-شرقینده قالا تیکدیریلدی و افشار ائلیندن اییرمی مین نفر بورایا کؤچورولدو. 17-جی عصرین سونلاریندا بؤلگه صفوی‌لر طرفیندن اداره ائدیلیردی. 1622-جی ایلده، صفوی شاهی بیرینجی شاه عباس قشم سولطان آفشاری موصول والیسی تعیین ائتدی. او تئزلیکله وبا خسته‌لییینه توتولاراق وظیفه‌‌‌سیندن امتناع ائتمیش، آذربایجانین غربینه کؤچرک بورادا اورمییه جمعيتی یاراتمیشدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >صفوی دؤورو سیاحلاری یازیر کی، 17-جی عصرده اورمییه‌ده 10-15 مین نفر آدام یاشاییردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1724-جو ایلده اورمییه یئنیدن عثمانلی‌لارین حاکیميتینه کئچدی. نادر شاه 1729-جو ایلده بؤلگه‌نی محاصره‌‌‌یه آلسا دا، حکیم اوغلو علی پاشا و رستم پاشا بیر آیلیق اوزون مدتلی مبارزه‌دن سونرا شهری توتموشدولار. بو دؤورده عثمانلی دولتی طرفیندن حاضیرلانان تورپاق قئیدیاتی دفترینده شهرده عمومی‌لیک‌ده 1391 عایله‌‌‌نین یاشادیغی و 77.920 آکچا وئرگی اؤده‌دیک‌لری قئید ائدیلمیشدیر. اورمییه بو دؤورده تبریز، اردبیل و ماراغادان سونرا آذربایجانین ان بؤیوک 4-جو شهری حساب ائدیلیردی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >نادر شاهین حاکیميتی اله آلماسیندان سونرا اورمییه یئنیدن اونون ایمپئرییاسینا قاتیلدی. 1744-جو ایلده فتحعلی خان افشار نادر شاه طرفیندن اورمییه والیسی تعیین ائدیلدی.[9]</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | ||
===== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اورمییه خانلیغی </span>''' ===== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خانلیغین مرکزی اورمییه شهری ایدی. خانلیق ماراغا، خوی و عثمانلی ایمپئرییاسی ایله سرحد ایدی. خانلیغین اساسینی نادر شاه افشارین عمیسی اوغلو، افشار طایفاسیندان اولان فتحعلی خان افشار قویموشدو. او، حتی نادر شاهین سرکرده‌سی اولان آزاد خانی دا اؤز طرفینه چکه بیلمیشدی. بوندان سونرا، او، مرکز‌لشدیرمه سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. ایلک اولاراق تبریزه هوجوم ائتدی، تبریز آسیلی حالا سالیندی و تبریز پایتخت اولدو. داها سونرا خوی خانی شهباز خان دا فتحعلی خانلا اتفاق باغلاماغا مجبور اولدو. بوندان سونرا ایسه قاراداغ، ماراغا و سراب خانلیقلاری اورمییه خانلیغیندان آسیلی وضعيته سالیندی. او، 1751-جی ایلده آزاد خانی اونونلا اتفاقدان امتناع ائدن ایروان خانلیغی اوزرینه گؤندردی. ایروان خانی میر مهدی کارتلی چاری ایکینجی ایراکلی‌دن کؤمک ایسته‌دی. ایکینجی ایراکلی قازاخ و بورچالی آذربایجانلی‌لاریندان توپلادیغی اوردونو میر مهدی خانا کؤمه‌یه گؤندردی. آزاد خان گئری اوتوردولدو. بئله‌لیکله، فتحعلی خان افشار ماکی و اردبیل خانلیقلاری استثنا اولماقلا، بوتون گونئی آذربایجان خانلیقلارینا اؤز حاکیميتینی یایا بیلمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه خانلیغی‌نین حؤکمداری فتحعلی خان افشار نادر شاه افشارین ان یاخین آداملاریندان بیری ایدی و افشارلار طایفاسینا منصوب ایدی. فتحعلی خان افشار گونئی قافقازین توتولماسی و ایراندا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه‌یه ده خصوصی اهميت وئریردی. بو مقصدله مختلف خانلیقلارا متفیق‌لیک حاقیندا مراجعت‌نامه‌‌لر گؤندریلدی. ایروان خانلیغینا هجوم اوغورسوز اولدوقدا هجوم استقامتی گورجوستانا یؤنلدی. چار ایکینجی ایراکلی مغلوب ائدیلدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >فتحعلی خان ایراندا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه آپاران کریم خان زندین اوزرینده قالیب گلدیکدن سونرا حاکیميتینی مرکزی و غربی ایرانا یایا بیلدی (1752). ایرانین قوزئیینده مؤحکملنن محمدحسن خان قاجارلا مبارزه چتین اولدو. محمدحسن خان اونون کریم خان زندله محاربه‌‌‌سیندن استفاده ائدرک گیلانی توتان فتحعلی خانی اورانی ترک ائتمه‌یه مجبور ائتدی. بونونلا کفایتلنمه‌یرک تبریزی، سونرا ایسه اورمییه‌نی توتدو (1757). یالنیز محمدحسن خانین اؤلدورولمه‌سی‌له آسیلی‌لیقدان قورتولماق مومکون اولدو (1759). فتحعلی خان تبریزه قاییتدی و حاکیميتینی مؤحکملندیردیکدن سونرا قاراباغا هوجوم ائتدی و اونو آسیلی وضعيته سالدی (1795).</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >محمدحسن خاندان سونرا ایراندا باشلیجا قوه‌یه چئوریلن کریم خان زند اورمییه‌نی 1763-جو ایلده 9 آی محاصره‌‌‌ده ساخلاییر. نهایت اورمییه خانلیغینی توتان کریم خان زند فتحعلی خان افشاری شیراز قوناقلیغیندا اعدام ائتدیریر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >کریم خان زندین اؤلومو ایله خانلیق یئنیدن مستقل سیاست یئریتمه‌یه باشلادی. بو زامان محمدحسن خان قاجارین اوغلو آغا محمد خان اورمییه‌لی علی خانی یانینا چاغیریب گؤزلرینی چیخارتدی. آغا محمد خانین چکیلمه‌سیندن سونرا ایمام قولو خان حاکم سئچیلدی. او، سارابلی علی خان شقاقی ایله خویلو احمد خانا قارشی اتفاق باغلادی. متفق‌لر تبریز یاخینلیغینداکی دؤیوشده مغلوب اولدولار. امیر اسلان خان افشار اورمییه‌یه حاکم تعیین ائدیلدی، لاکین اونون خانلیغی اوزون چکمه‌دی. محمدقولو خان یئنی حاکم تعیین اولوندو. آغا محمد خانین هجوموندان سونرا اوشنو قالاسینا چکیلدی. قاجارین اؤلومو ایله مستقلییینی برپا ائدن خانلیق، ایران تاختینا چیخان فتحعلی شاها تابع اولدو.[10]</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
====== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">سونراکی دؤور </span>''' ====== | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه شهری 1760-جی ایلده کریم خان زند طرفیندن توتولموشدو. داها سونرا اورمییه آردیجیل اولاراق رستم خان قاسیملی و رضا قولو خان طرفیندن اداره ائدیلمیشدیر. ایلک قاجار شاهی آغا محمد شاه قاجار 1795-جی ایلده محض اورمییه‌ده تاختا چیخمیشدیر. قیسا مدتلی قاجار سولاله‌سی‌نین ده حاکیميتینه کئچن شهر 1906-جی ایلده عثمانلی‌لار، 1911-جی ایلده ایسه روسلار طرفیندن اشغال ائدیلمیشدی. بیرینجی دونیا محاربه‌‌‌سیندن سونرا عثمانلی اوردوسو 1918-جی ایلین دئکابر آییندا اورمییه‌نی ترک ائتمه‌یه مجبور اولموش، شهر ایرانین ترکیبینه قاتیلمیشدیر. اورمییه‌نین آدی رضاشاه پهلوی‌نین شرفینه رضایه آدلاندیلیرسا دا 1979 ایران اسلام انقلابی ایله یئنیدن کؤهنه آدی ایله عوض ائدیلمیشدیر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >18-جی یوزایلین سونو و 19-جو یوز ایلین اوّلرینده اونا ده‌ين داغیدیجی ضربه‌‌‌لرله باخمایاراق، شهر اؤز عظمتینی هله ده ساخلامیشدیر. اونون تعریفی همین دؤورده یاشایان غرب و روس سیاحلارینین اثرلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. روس سیاحی نیکولای زئیدلیتس یازیر:</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >«اورمییه آذربایجانین گؤزل شهریدیر. او، اؤزونون مؤحکم قالا دیوارلاری، گئنیش، دوز کوچه‌لری و چوخلو میدان‌لاری ایله تبریزدن فرقله‌نیر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >19-جو یوز ایلین اولرینده آذربایجان شهرلرینه سیاحت ائدن حاجی زین العابدین شیروانی همین دؤورده اورمییه‌نین وضعيتی حاقیندا گئنیش و ماراقلی معلومات وئریر. او یازیر:</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >«اورمییه روحا قیداء وئرن، اورک آچان، ساغلام هاوایا و بوللو سویا مالیک بیر شهردیر. اونون حیطلریندن سو آخیر... چوخ گؤزل ساحه و خئییر وئرن کندلرله احاطه ائدیلمیشدی. شهرین رنگارنگ مئیوه‌لرله دولو صفالی باغلاری واردیر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >اورمییه شهری و اطرافی آردیجیل اولاراق کورد باسقینلارینا داغینتی‌لارینا معروض قالمیشدی. بو باسقین‌لار قاجارلار دؤنمینده سونا چاتدی. تاریخچی امینه پاکروان یازیر:</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >«اورمو کندلرینی کورد قاچاقچی‌لارینین یاغمالانماسیندان قورتاران عباس میرزه‌یه آذربایجانین بو بؤلگه‌سینده آیریجا بیر سئوگی وار ایدی. بو بؤلگه‌لر هم ده افشار سویونون چوخ اولدوغو یئر ایدی. چوخ مغرور داورانان آوشارلارا عباس میرزه‌نین احتیاجی وار ایدی. سواریلییی بیر کولتور اولاراق قدیمدن اؤزلری ایله برابر داشییان آوشارلار عباس میرزه‌نین ایسته‌یینه مثبت جاواب وئریب اوردونون سواری‌لر قیسمینه قاتیلیردیلار. عباس میرزه‌نین چتین گونلرینده ده بللی اولدو کی، آوشارلار عنعنه‌‌لردن گلن احتراصلارینی اؤز ایچلرینده بوغاراق شاهزاده‌نین اصلاحاتلارینا قارشی چیخمامیشلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><br></p> | |||
== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">اورمییه سوی قریمی </span>''' == | |||
<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1918-1917-جی ایللرده گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده، اساسا اورمییه، سلماس، خوی و دیگر اطراف اراضی‌لرده آذربایجان تورکلرینه قارشی بؤیوک دولت‌لرین تشکیل ائتدیکلری، باشدا ائرمنی‌لر اولماقلا خریستیان اوردوسونون حیاتا کئچیردییی سوی قیریمی جینایتینی اؤزونده عکس ائتدیرن خئیلی فارس دیللی منبع و ادبيات موجوددور. لاکین تورکییه جمهوريتی «گئنل کورمای عسکری تاریخ و استراتژیک ائتوت باشقانلیغی آرشیوی»ندن (بوندان سونرا - آتاسئ) الده ائدیلمیش سندلر ایلک دفعه‌‌دیر کی، علمی دوریه‌‌یه داخیل ائدیلیر. 1917-جی ایلین سونو، 1918-جی ایلین اوللرینده اورمییه بؤلگه‌سینده حیاتا کئچیریلن ائرمنی و آسوری‌لرین قانلی جنایت‌لرینی عثمانلی دولتی یاخیندان ایزله‌میش و بو حادثه‌‌‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون گؤروله‌جک بوتون تدبیرلری آلتینجی اوردو کوماندانی خلیل پاشایا حواله ائتمیشدیر.[11]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1916-جی ایلده عثمانلی دولتی‌نین حکاری بؤلگه‌سینده یاشایان آسوریلی‌لر روسیه‌نین دسته‌یینه آرخالاناراق اؤز دولتینه قارشی قیام قالدیردیلار. لاکین اونلار عثمانلی قوهلرینین قارشیسیندا اوزون مدت داوام گتیره بیلمه‌دیلر. روسیه‌نین کؤمه‌یی اون مینلرله آسوری (یئرلی اهالی اونلاری «جیلوو» آدلاندیریردی) اؤز عایله‌‌‌لری ایله بیرگه گونئی آذربایجانین اورمییه و سلماس بؤلگه‌سینه کؤچورولدو.[12]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >برئست-لیتووسک مقاوله‌سیندن سونرا روس قوشونلارینین ایراندان گئری چکیلمه‌سی روسیه ایشغالی آلتیندا اولان گونئی آذربایجانین مختلف بؤلگه‌لرینده روس، انگلیس، ائرمنی و آسوری تهلوکه‌‌‌سینی داها دا آرتیردی.</span></p> | |||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span>[[File:Urmiya-soyqirim.jpg|300px|thumb]]<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >روس قوشونلارینین ایراندان گئری چکیلمه‌سیندن سونرا انگلیس حربی حیصه‌‌‌لری زنگان و [https://azerbaijanica.org/index.php/%D9%85%DB%8C%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7 مییانا]نی اشغال ائتدیلر. خوی و اورمییه‌ده انگلیس ضابیطلرینین کوماندانلیغی آلتیندا پولیس و قوشون دسته‌لری یئر‌لشدیریلدی. متفق‌لر آذربایجانلی‌لارا و عثمانلی‌لارا قارشی ائرمنی‌لری و آسوری‌لری سلاحلاندیراراق اونلاردان 6 باتالیون (4 باتالیون آسوری و 2 باتالیون ائرمنی) 4 باتارئیا، 300 نفرلیک سواری دسته و بیر پولئمیوت روتاسی تشکیل ائتدیلر. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده گونئی آذربایجان بؤلگه‌سینده باش وئرن سوی قیریمیلارین ایری دولت‌لرین دسته‌یی ایله حیاتا کئچیریلدییینی تصدیق ائدن معلومات‌لار اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین دؤورده 6-جی فیرقه کوماندانلیغینا گؤندریلن بیر تلقرامدا: «اورمییه و سلماس اطرافینا بیر روس پولکوونیکی‌نین کوماندانلیغی آلتیندا 1-ی ائرمنی، 3-و آسوری‌لردان عبارت اولان 4 پیادا تابورونون، آیریجا اولاراق 5 مینه‌دک سلاحلی ائرمنی و آسوری بیرلشمه‌سی‌نین، 12 داغ باتارئیاسی و چوخ سایدا اودلو سلاحین اولماسی» حاقیندا معلومات وئریلمیشدیر.[13]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی‌لر ایله گونئی آذربایجان اراضیسینده یئر‌لشدیریلن آسوری‌لرله اتفاق‌دا ایدیلر. حتی، آنادولو بؤلگه‌سیندن گئری چکیلن روس قوشونلارینین ترکیبینده اولان ائرمنی‌لر ده اورمییه بؤلگه‌سینه گلرک بوراداکی ائرمنی و آسوری‌لرله بیرلشمیشدیلر. اونلار روس اوردوسونا مخصوص سلاحلاری اله کئچیر‌رک اورمییه، سلماس، خوی و گونئی آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده یئرلی اهالی‌یه هجوم ائدرک اونلاری محو ائتمه‌یه باشلادیلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1918-جی ایلین فئورال-مارت آیلاریندا ائرمنی-آسوری بیرلشمه‌لریندن تشکیل اولونموش خریستیان اوردوسو ساووج بولاق بؤلگه‌سینده گئری چکیلن روس قوشونلارینین سلاحلارینی اله کئچیردیلر. سلاحلانمیش دسته‌لر اساسا اورمییه و دیلمقان بؤلگه‌سینده توپلانماغا باشلادیلار. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده حتی انگلیس‌لرین آلاچاتی اطرافیندا گیزلی یوللارلا قاتیر آلدیقلاری و 5000-ه قدر ائرمنی مهاجرینی دیلمقان اطرافینداکی کندلره یئر‌لشدیرمه‌سی حاقیندا دا معلومات وئریلیر. روسیه و آمریکا بیرلشمیش اشتات‌لاری کیمی ایری دولت‌لرین حمایه‌‌‌سینه آرخالانان ائرمنی-آسوری حربی بیرلشمه‌لری اورمییه شهری اطرافیندا حربی مؤوقع توتاراق، یئرلی اهالینی سویوب-تالاییر، گوندوز باریشیغا وعد وئرسه‌لر ده، گئجه‌لر شهرین آیری-آیری محله‌‌‌لرینی یاندیریب، ویران قویوردولار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حتی وان بؤلگه‌سیندن، عثمانلی حربی حیصه‌‌‌لرینین اؤنوندن گئری چکیلن ائرمنی و آسوری‌لر ده اورمییه گؤلو اطرافیندا بیرلشرک یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌یه و عثمانلی قوه‌لرینه قارشی ووروشماق اوچون حاضیرلیغا باشلامیشدیلار. بونون قارشیسینی آلماق مقصدی‌له عثمانلی قوه‌لری هم وان بؤلگه‌سیندن اورمییه‌یه دوغرو، هم ده اربیل و رواندیز بؤلگه‌سیندن گونئی آذربایجان و جنوبی قافقازا دوغرو حرکت ائدیردی.[14]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی و آسوری‌لرین اورمییه بؤلگه‌سینده آذربایجان تورکلرینی قتله یئتیرمه‌سی عثمانلی دولتی‌نین آلتی و اوچونجو اوردوسونا مخصوص حربی حیصه‌‌‌لرینین اورمییه‌یه دوغرو غرب استقامتیندن حرکته باشلاماسینا سبب اولدو. عثمانلی دولتی اورمییه بؤلگه‌سینده گون‌به‌گون آرتان ائرمنی و آسوری‌لرین قانلی فعالیت‌لرینی یاخیندان ایزله‌میش و بو حادثه‌‌‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون حیاتا کئچیریله‌جک بوتون تدبیرلری اساسا آلتینجی اوردو کوماندانی خلیل پاشایا حواله ائتمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خلیل پاشانین 22 یانوار 1918-جی ایل/ 22 بهمن 1296-جی گونش ایلی تاریخینده موصولدان رواندیز قروپو کوماندانلیغینا گؤندردییی تلقرامیندا (آتاسئ، ک. 3632، د.136، ف. 003.) مختلف تهلوکه‌‌‌سیزلیک منبع‌لریندن آلینان معلوماتا گؤره ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاریندان تخلیه ائدیلمه‌سی و اورمییه‌نین ده تخلیه اولوناجاغی معلوم اولور. بوندان علاوه، سندده «اورمییه بؤلگه‌سینه تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوهلرینین تعیین ائدیلمه‌سی و گؤندریلمه‌سی، ائرمنی و آسوری قوهلرینین حاضیرکی وضعيتی حاقیندا آلینان خبرلره جدی اهميت وئریلمه‌سی» طلب اولونوردو. خلیل پاشانین یئنه ده 22 یانوار 1918-جی ایل تاریخینده ایکینجی اوردو کوماندانلیغینا گؤندردییی دیگر شیفره‌لی تلقرامدا ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاری طرفیندن بوشالدیلماسینا دایر خبرلر، بؤلگه‌ده‌کی ائرمنی و آسوری‌لرین فعالیتینه دایر معلومات‌لار وئرمیشدیر. سندده قئید اولونور کی، «15 دئکابر 1917-جی ایل (1296-جی ایلین آذر آیی‌نین 24-ده) تاریخینده اتفاق دولت‌لری ایله روسیه آراسیندا امضالانان صولحون ماده‌‌سینه اویغون اولاراق ارزاق تداروک ائدن شمدینان اطرافیندا یئرله‌شن کندلریمیز روسلار طرفیندن خوش رفتار گؤرسه ده، ائرمنی و آسوری‌لر طرفیندن محو ائدیلمیشدیر. جانلارینی قورتارا بیلنلرین ایفاده‌لرینه گؤره اورمییه‌نین جنوب طرفینده ایکی مینه قدر ائرمنی و آسوری قوه‌لری واردیر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >روس قوشونلارینین ایرانی تخلیه ائتمه‌سی اوزون زامان هم عثمانلی، هم ده ایران تورپاقلاریندا مستقل دولت قورماق مقصدی گودن ائرمنی و آسوری‌لرین خیاللارینین بوشا چیخماسینا سبب اولدو. 1918-جی ایلین اولیندن باشلایاراق ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین گونئی آذربایجان‌دا تورک-مسلمان اهالی‌یه قارشی گؤرونمه‌میش وحشیلیکله حیاتا کئچیردیکلری قتل عاملار گرگین‌لشدی. ایلک کوتله‌وی قتل عاملار 1918-جی ایل فئورالین اوللرینده اورمییه شهرینده بیرلشمیش خریستیان اوردوسو طرفیندن آذربایجانلی‌لارین محو ائدیلمه‌سی ایله باشلاندی. 22 فئورال جومعه گونو اورمییه اهالیسی‌نین 3 گونلوک فاصله‌سیز قیرغینی باشلاندی. قیرغی‌نین 1-جی گونو اورمییه شهرینین عسگرخان محله‌‌‌سی محو ائدیلدی. قیرغی‌نین 2-جی گونو گئجه یاریسی چال‌باش و دیکه‌لی محله‌‌‌لرینده توپ سس‌لری ائشیدیلدی، … گوناه‌سیز اینسانلارین چیغیرتیسی قولاق باتیریردی. شهرین مرکزینده‌کی حاجی مستشارین کاروانساراسینا توپلانان قاتیل‌لر کوچه‌دن کئچن هر کسی اؤلدوردولر.[15]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین بو سوی قیریمیلاری حیاتا کئچیرن زامان توپلاردان استفاده ائتمه‌لری داها چوخ اینسانین محوینه سبب اولدو. آمریکانین اورمییه‌ده‌کی کونسولو شئدین حیله‌‌‌سی ایله ترک-سلاح اولونموش و هئچ بیر یئردن کؤمک گؤرمه‌ین آذربایجانلی‌لار عایله‌‌‌لرینی باشقا یئره کؤچوروب، دؤیوشمک قرارینا گلدیلر. سوی قیریمی‌نین باش وئردییی دؤورده یاشایان سید احمد کسروی‌نین یازدیغینا گؤره، شهری توپ آتشینه توتان ائرمنی‌لر اهالی آراسیندا واهمه‌دن استفاده ائدرک، شهره داخیل اولوب دینج اهالی‌یه دیوان توتور، ائولری یاندیریر، کوتله‌وی قتل-غارت تؤره‌دیرلر. همین دهشتلی حادثه‌‌‌لر زامانی یوزلرله گوناه‌سیز آذربایجانلی وحشیجه‌سینه قتل عام ائدیلمیشدیر. کسروی همین حادثه‌‌‌لرده 130 میندن آرتیق اینسانین ائرمنی و آسوری‌لردن عبارت خریستیان قوشونو طرفیندن قتله یئتیریلدییینی یازیر (سید احمد کسروی. «تاریخ 18 ساله آذربایجان». تهران، 1350، ص.919). خلیل پاشانین موصولدان آلتینجی فیرقه کوماندانلیغینا 12 مارت 1918-جی ایل (1296-جی ایلین اسفند آیی‌نین 21-ده) تاریخینده گؤندردییی تلقرامدا اورمییه بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لرین وحشیلیک‌لری حاقیندا «… ائرمنی‌لرین اهالینی سویوب-تالایان، تهدید ائدن مختلف دسته‌لرینین بیرلشمه‌سی احتمالی واردیر شکلینده قیمت وئر‌رک، گؤروله‌جک تدبیرله باغلی بونا ایسه بیزیم سواری‌لردن استفاده ائدرک اوشنونو اله کئچیریب اهالینی حمایه ائتمکله مانع اولا بیلریک» دئمیشدیر. تلقرام‌دان معلوم اولور کی، اوشنو بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لر و آسوری‌لر یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌نین ائولرینی یاندیرمیش و اونلاری قتله یئتیرمیشلر.[16]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی-آسوری‌لر اورمو، سالماس و کؤهنه-شهر حاکم اولدوقدان سونرا، شرفخانا لیمانیندا روسلارین قویوب گئتدییی سلاحلاری اورمویا گتیرمک اوچون 12 ژوئن 1918-جی ایلده (21 خرداد 1297) سئچیلمیش و تجربه‌لی 180 نفرلیک بیر سلاحلی دسته‌یی‌له شرفخانایا هجوما کئچیرلر. اونلار روسلارین اورمونون گولمانخاناسیندا اولان چئرنو زییئو آدیندا توپلو گمی و بیر یوک داشییان گمی‌له بیرلیک‌ده تامامن خبرسیز هجوم ائدیرلر، لاکین آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی بو ایشدن خبر توتدوقدان سونرا اورمولو حبیب الله خان آغازاده‌نین باشچی‌لیغی ایله فدایی و مجاهد دسته‌لری و 150 نفرلیک عثمانلی تورک اسیر دوشن عسکرلرله بیرلیک‌ده دوشمنه قارشی هجوم ائدیب، گمی‌لره گیر‌رک اونلاری اؤلدوروب و اورادا اولان بوتون سلاحلاری اؤز اللرینه کئچیرمیشلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو اوغورسوز هجومدان خبردار اولان دوشمان اونون انتقامینی اورمودان آلاراق، ایکی مین نفردن چوخ اورمو شهرینده گوناه‌سیز انسانی 4 ژوئن 1918-جی ایلده (24 تیر 1297) قتل عام ائدیر. اورمو چئوره‌سینده‌کی آذربایجان تورکلری آلتی آیا یاخین دهشتلی آنلار، قانلی قادالی گونلر کئچیر‌رک، علاقه‌‌‌لری بوتون دونیادان قوپموش و اومودلاری هر یئردن کسیلمیشدیر. بوتون بو مدت عرضینده عثمانلی تورک اوردوسو آذربایجانین غربینده روسلار و اونون متفق‌لری اولان آسوری و ائرمنی داشناکلارینا قارشی ساواشیر، گاه دومانی مغلوب ائدیب بعضا ده مغلوب اولوب، نهایت قهرمان تورک اوردوسو دوشمانا غلبه چالاراق، چهارشنبه گونو 11 آوگوست 1918-جی ایلده (19 مرداد 1297) اورمو شهرینه گیرمیشدیر. تورک اوردوسونون ظفرله اورمویا دوغرو گلمه‌سینی ائشیدن دوشمان، شهرلریمیزی تالایییب غارت ائتدیکلری قیمتلی اشیالارلا 45 مین نفر جیواریندا سالماس و اورمو ائرمنی-آسوری‌لری، گلمه‌لرله بیرلیک‌ده شهرلری ترک ائدیب، سولدوز یولو ایله سایین قالا و تیکان-تپه‌یه دوغرو قاچماقا باشلاییرلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >تورک اوردوسونون اؤن قاراووللاری اولان غیر نظامی کورد سلاحلی دسته‌لری، ایلک شهره گیرنلردن اولموشدور و اونلار تورک اوردوسو شهره گیرمه‌دن اول چاپیلمیش، غارت اولونموش اهالی‌نین قالان اشیالارینیدا تالامیش، لاکین اوردو گلندن سونرا گوناه‌کار کوردلرین بعضی‌لرینی یاخالانیب اعدام ائتمکله قایدا قانون یارانمیش و امین-آمانلیغی یئنیدن برپا ائتمیشلر. تورک اوردوسو قاچمایان ائرمنی-آسوری باشچی‌لارینی توتوب و اونلار خالق-محکمه‌‌سینده اؤز جزالارینا چاتدیریلمیشلار.[17]</span></p> | <span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span>[[File:Urmiya-soyqirim.jpg|300px|thumb]]<p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >روس قوشونلارینین ایراندان گئری چکیلمه‌سیندن سونرا انگلیس حربی حیصه‌‌‌لری زنگان و [https://azerbaijanica.org/index.php/%D9%85%DB%8C%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7 مییانا]نی اشغال ائتدیلر. خوی و اورمییه‌ده انگلیس ضابیطلرینین کوماندانلیغی آلتیندا پولیس و قوشون دسته‌لری یئر‌لشدیریلدی. متفق‌لر آذربایجانلی‌لارا و عثمانلی‌لارا قارشی ائرمنی‌لری و آسوری‌لری سلاحلاندیراراق اونلاردان 6 باتالیون (4 باتالیون آسوری و 2 باتالیون ائرمنی) 4 باتارئیا، 300 نفرلیک سواری دسته و بیر پولئمیوت روتاسی تشکیل ائتدیلر. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده گونئی آذربایجان بؤلگه‌سینده باش وئرن سوی قیریمیلارین ایری دولت‌لرین دسته‌یی ایله حیاتا کئچیریلدییینی تصدیق ائدن معلومات‌لار اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین دؤورده 6-جی فیرقه کوماندانلیغینا گؤندریلن بیر تلقرامدا: «اورمییه و سلماس اطرافینا بیر روس پولکوونیکی‌نین کوماندانلیغی آلتیندا 1-ی ائرمنی، 3-و آسوری‌لردان عبارت اولان 4 پیادا تابورونون، آیریجا اولاراق 5 مینه‌دک سلاحلی ائرمنی و آسوری بیرلشمه‌سی‌نین، 12 داغ باتارئیاسی و چوخ سایدا اودلو سلاحین اولماسی» حاقیندا معلومات وئریلمیشدیر.[13]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی‌لر ایله گونئی آذربایجان اراضیسینده یئر‌لشدیریلن آسوری‌لرله اتفاق‌دا ایدیلر. حتی، آنادولو بؤلگه‌سیندن گئری چکیلن روس قوشونلارینین ترکیبینده اولان ائرمنی‌لر ده اورمییه بؤلگه‌سینه گلرک بوراداکی ائرمنی و آسوری‌لرله بیرلشمیشدیلر. اونلار روس اوردوسونا مخصوص سلاحلاری اله کئچیر‌رک اورمییه، سلماس، خوی و گونئی آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده یئرلی اهالی‌یه هجوم ائدرک اونلاری محو ائتمه‌یه باشلادیلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >1918-جی ایلین فئورال-مارت آیلاریندا ائرمنی-آسوری بیرلشمه‌لریندن تشکیل اولونموش خریستیان اوردوسو ساووج بولاق بؤلگه‌سینده گئری چکیلن روس قوشونلارینین سلاحلارینی اله کئچیردیلر. سلاحلانمیش دسته‌لر اساسا اورمییه و دیلمقان بؤلگه‌سینده توپلانماغا باشلادیلار. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده حتی انگلیس‌لرین آلاچاتی اطرافیندا گیزلی یوللارلا قاتیر آلدیقلاری و 5000-ه قدر ائرمنی مهاجرینی دیلمقان اطرافینداکی کندلره یئر‌لشدیرمه‌سی حاقیندا دا معلومات وئریلیر. روسیه و آمریکا بیرلشمیش اشتات‌لاری کیمی ایری دولت‌لرین حمایه‌‌‌سینه آرخالانان ائرمنی-آسوری حربی بیرلشمه‌لری اورمییه شهری اطرافیندا حربی مؤوقع توتاراق، یئرلی اهالینی سویوب-تالاییر، گوندوز باریشیغا وعد وئرسه‌لر ده، گئجه‌لر شهرین آیری-آیری محله‌‌‌لرینی یاندیریب، ویران قویوردولار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >حتی وان بؤلگه‌سیندن، عثمانلی حربی حیصه‌‌‌لرینین اؤنوندن گئری چکیلن ائرمنی و آسوری‌لر ده اورمییه گؤلو اطرافیندا بیرلشرک یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌یه و عثمانلی قوه‌لرینه قارشی ووروشماق اوچون حاضیرلیغا باشلامیشدیلار. بونون قارشیسینی آلماق مقصدی‌له عثمانلی قوه‌لری هم وان بؤلگه‌سیندن اورمییه‌یه دوغرو، هم ده اربیل و رواندیز بؤلگه‌سیندن گونئی آذربایجان و جنوبی قافقازا دوغرو حرکت ائدیردی.[14]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی و آسوری‌لرین اورمییه بؤلگه‌سینده آذربایجان تورکلرینی قتله یئتیرمه‌سی عثمانلی دولتی‌نین آلتی و اوچونجو اوردوسونا مخصوص حربی حیصه‌‌‌لرینین اورمییه‌یه دوغرو غرب استقامتیندن حرکته باشلاماسینا سبب اولدو. عثمانلی دولتی اورمییه بؤلگه‌سینده گون‌به‌گون آرتان ائرمنی و آسوری‌لرین قانلی فعالیت‌لرینی یاخیندان ایزله‌میش و بو حادثه‌‌‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون حیاتا کئچیریله‌جک بوتون تدبیرلری اساسا آلتینجی اوردو کوماندانی خلیل پاشایا حواله ائتمیشدی.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >خلیل پاشانین 22 یانوار 1918-جی ایل/ 22 بهمن 1296-جی گونش ایلی تاریخینده موصولدان رواندیز قروپو کوماندانلیغینا گؤندردییی تلقرامیندا (آتاسئ، ک. 3632، د.136، ف. 003.) مختلف تهلوکه‌‌‌سیزلیک منبع‌لریندن آلینان معلوماتا گؤره ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاریندان تخلیه ائدیلمه‌سی و اورمییه‌نین ده تخلیه اولوناجاغی معلوم اولور. بوندان علاوه، سندده «اورمییه بؤلگه‌سینه تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوهلرینین تعیین ائدیلمه‌سی و گؤندریلمه‌سی، ائرمنی و آسوری قوهلرینین حاضیرکی وضعيتی حاقیندا آلینان خبرلره جدی اهميت وئریلمه‌سی» طلب اولونوردو. خلیل پاشانین یئنه ده 22 یانوار 1918-جی ایل تاریخینده ایکینجی اوردو کوماندانلیغینا گؤندردییی دیگر شیفره‌لی تلقرامدا ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاری طرفیندن بوشالدیلماسینا دایر خبرلر، بؤلگه‌ده‌کی ائرمنی و آسوری‌لرین فعالیتینه دایر معلومات‌لار وئرمیشدیر. سندده قئید اولونور کی، «15 دئکابر 1917-جی ایل (1296-جی ایلین آذر آیی‌نین 24-ده) تاریخینده اتفاق دولت‌لری ایله روسیه آراسیندا امضالانان صولحون ماده‌‌سینه اویغون اولاراق ارزاق تداروک ائدن شمدینان اطرافیندا یئرله‌شن کندلریمیز روسلار طرفیندن خوش رفتار گؤرسه ده، ائرمنی و آسوری‌لر طرفیندن محو ائدیلمیشدیر. جانلارینی قورتارا بیلنلرین ایفاده‌لرینه گؤره اورمییه‌نین جنوب طرفینده ایکی مینه قدر ائرمنی و آسوری قوه‌لری واردیر».</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >روس قوشونلارینین ایرانی تخلیه ائتمه‌سی اوزون زامان هم عثمانلی، هم ده ایران تورپاقلاریندا مستقل دولت قورماق مقصدی گودن ائرمنی و آسوری‌لرین خیاللارینین بوشا چیخماسینا سبب اولدو. 1918-جی ایلین اولیندن باشلایاراق ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین گونئی آذربایجان‌دا تورک-مسلمان اهالی‌یه قارشی گؤرونمه‌میش وحشیلیکله حیاتا کئچیردیکلری قتل عاملار گرگین‌لشدی. ایلک کوتله‌وی قتل عاملار 1918-جی ایل فئورالین اوللرینده اورمییه شهرینده بیرلشمیش خریستیان اوردوسو طرفیندن آذربایجانلی‌لارین محو ائدیلمه‌سی ایله باشلاندی. 22 فئورال جومعه گونو اورمییه اهالیسی‌نین 3 گونلوک فاصله‌سیز قیرغینی باشلاندی. قیرغی‌نین 1-جی گونو اورمییه شهرینین عسگرخان محله‌‌‌سی محو ائدیلدی. قیرغی‌نین 2-جی گونو گئجه یاریسی چال‌باش و دیکه‌لی محله‌‌‌لرینده توپ سس‌لری ائشیدیلدی، … گوناه‌سیز اینسانلارین چیغیرتیسی قولاق باتیریردی. شهرین مرکزینده‌کی حاجی مستشارین کاروانساراسینا توپلانان قاتیل‌لر کوچه‌دن کئچن هر کسی اؤلدوردولر.[15]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین بو سوی قیریمیلاری حیاتا کئچیرن زامان توپلاردان استفاده ائتمه‌لری داها چوخ اینسانین محوینه سبب اولدو. آمریکانین اورمییه‌ده‌کی کونسولو شئدین حیله‌‌‌سی ایله ترک-سلاح اولونموش و هئچ بیر یئردن کؤمک گؤرمه‌ین آذربایجانلی‌لار عایله‌‌‌لرینی باشقا یئره کؤچوروب، دؤیوشمک قرارینا گلدیلر. سوی قیریمی‌نین باش وئردییی دؤورده یاشایان سید احمد کسروی‌نین یازدیغینا گؤره، شهری توپ آتشینه توتان ائرمنی‌لر اهالی آراسیندا واهمه‌دن استفاده ائدرک، شهره داخیل اولوب دینج اهالی‌یه دیوان توتور، ائولری یاندیریر، کوتله‌وی قتل-غارت تؤره‌دیرلر. همین دهشتلی حادثه‌‌‌لر زامانی یوزلرله گوناه‌سیز آذربایجانلی وحشیجه‌سینه قتل عام ائدیلمیشدیر. کسروی همین حادثه‌‌‌لرده 130 میندن آرتیق اینسانین ائرمنی و آسوری‌لردن عبارت خریستیان قوشونو طرفیندن قتله یئتیریلدییینی یازیر (سید احمد کسروی. «تاریخ 18 ساله آذربایجان». تهران، 1350، ص.919). خلیل پاشانین موصولدان آلتینجی فیرقه کوماندانلیغینا 12 مارت 1918-جی ایل (1296-جی ایلین اسفند آیی‌نین 21-ده) تاریخینده گؤندردییی تلقرامدا اورمییه بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لرین وحشیلیک‌لری حاقیندا «… ائرمنی‌لرین اهالینی سویوب-تالایان، تهدید ائدن مختلف دسته‌لرینین بیرلشمه‌سی احتمالی واردیر شکلینده قیمت وئر‌رک، گؤروله‌جک تدبیرله باغلی بونا ایسه بیزیم سواری‌لردن استفاده ائدرک اوشنونو اله کئچیریب اهالینی حمایه ائتمکله مانع اولا بیلریک» دئمیشدیر. تلقرام‌دان معلوم اولور کی، اوشنو بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لر و آسوری‌لر یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌نین ائولرینی یاندیرمیش و اونلاری قتله یئتیرمیشلر.[16]</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >ائرمنی-آسوری‌لر اورمو، سالماس و کؤهنه-شهر حاکم اولدوقدان سونرا، شرفخانا لیمانیندا روسلارین قویوب گئتدییی سلاحلاری اورمویا گتیرمک اوچون 12 ژوئن 1918-جی ایلده (21 خرداد 1297) سئچیلمیش و تجربه‌لی 180 نفرلیک بیر سلاحلی دسته‌یی‌له شرفخانایا هجوما کئچیرلر. اونلار روسلارین اورمونون گولمانخاناسیندا اولان چئرنو زییئو آدیندا توپلو گمی و بیر یوک داشییان گمی‌له بیرلیک‌ده تامامن خبرسیز هجوم ائدیرلر، لاکین آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی بو ایشدن خبر توتدوقدان سونرا اورمولو حبیب الله خان آغازاده‌نین باشچی‌لیغی ایله فدایی و مجاهد دسته‌لری و 150 نفرلیک عثمانلی تورک اسیر دوشن عسکرلرله بیرلیک‌ده دوشمنه قارشی هجوم ائدیب، گمی‌لره گیر‌رک اونلاری اؤلدوروب و اورادا اولان بوتون سلاحلاری اؤز اللرینه کئچیرمیشلر.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >بو اوغورسوز هجومدان خبردار اولان دوشمان اونون انتقامینی اورمودان آلاراق، ایکی مین نفردن چوخ اورمو شهرینده گوناه‌سیز انسانی 4 ژوئن 1918-جی ایلده (24 تیر 1297) قتل عام ائدیر. اورمو چئوره‌سینده‌کی آذربایجان تورکلری آلتی آیا یاخین دهشتلی آنلار، قانلی قادالی گونلر کئچیر‌رک، علاقه‌‌‌لری بوتون دونیادان قوپموش و اومودلاری هر یئردن کسیلمیشدیر. بوتون بو مدت عرضینده عثمانلی تورک اوردوسو آذربایجانین غربینده روسلار و اونون متفق‌لری اولان آسوری و ائرمنی داشناکلارینا قارشی ساواشیر، گاه دومانی مغلوب ائدیب بعضا ده مغلوب اولوب، نهایت قهرمان تورک اوردوسو دوشمانا غلبه چالاراق، چهارشنبه گونو 11 آوگوست 1918-جی ایلده (19 مرداد 1297) اورمو شهرینه گیرمیشدیر. تورک اوردوسونون ظفرله اورمویا دوغرو گلمه‌سینی ائشیدن دوشمان، شهرلریمیزی تالایییب غارت ائتدیکلری قیمتلی اشیالارلا 45 مین نفر جیواریندا سالماس و اورمو ائرمنی-آسوری‌لری، گلمه‌لرله بیرلیک‌ده شهرلری ترک ائدیب، سولدوز یولو ایله سایین قالا و تیکان-تپه‌یه دوغرو قاچماقا باشلاییرلار.</span></p><p style="text-align: justify;" ><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" >تورک اوردوسونون اؤن قاراووللاری اولان غیر نظامی کورد سلاحلی دسته‌لری، ایلک شهره گیرنلردن اولموشدور و اونلار تورک اوردوسو شهره گیرمه‌دن اول چاپیلمیش، غارت اولونموش اهالی‌نین قالان اشیالارینیدا تالامیش، لاکین اوردو گلندن سونرا گوناه‌کار کوردلرین بعضی‌لرینی یاخالانیب اعدام ائتمکله قایدا قانون یارانمیش و امین-آمانلیغی یئنیدن برپا ائتمیشلر. تورک اوردوسو قاچمایان ائرمنی-آسوری باشچی‌لارینی توتوب و اونلار خالق-محکمه‌‌سینده اؤز جزالارینا چاتدیریلمیشلار.[17]</span></p> | ||
<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;" ></span><p style="text-align: justify;" ></p> | |||
== '''<span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">قایناقلار</span>''' == | |||
<div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[1]. [https://web.archive.org/web/20190416201118/https:/books.google.com/books?id=0KOSUrLPC6IC&pg=PA152&dq=majority+of+the+population+of+East+Azarbaijan+and+a+majority+of+West+Azarbaijan.#v=onepage&q=majority%20of%20the%20population%20of%20East%20Azarbaijan%20and%20a%20majority%20of%20West%20Azarbaijan.&f=false Country Study Guide-Azerbaijanis]". STRATEGIC INFORMATION AND DEVELOPMENTS-USA. 2019-04-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 avqust 2013.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[2]. "[https://www.britannica.com/place/Orumiyeh Urmia]" (ing. ). Britannica</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[3]. Richard Nelson Frye. The history of ancient Iran. München. (1984). 48–49.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[4]. Thomas Burrow. The Proto-Indoaryans. München: Cambridge University Press. (1973). 123–140.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[5]. Sykes, Percy. [https://www.loc.gov/item/24005676 A History of Persia]. London: Macmillan and Company. 1921. səh. 67.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[6]. Gibb, Kramers, Lewis, Hamilton Alexander Rosskeen, Johannes Hendrik, Bernard. The Encyclopaedia of Islam : New Edition Vol. 7 (Encyclopaedia of Islam New Edition). 1992. səh. 1032.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[7]. əl-Bəlzarui. Kitəb fütuh əl-buldən. səh. 477.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[8]. Azərbaycan Tarixi III cild. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2005.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[9]. [https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99hram_M%C9%99mm%C9%99dli Ənvər Çingizoğlu, Bəhram Məmmədli. Urmiya xanlığı] (PDF). Bakı: SDU nəşriyyatı. 2013. səh. 188.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[10]. "[https://web.archive.org/web/20091027054105/http:/turanci.azeriblog.com/2008/07/14/cenubi-azerbaycan-xanliqlari Cənubi Azərbaycan Xanlıqları]". 2009-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-02.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[11]. ''Nəcəfli Güntəkin Cəmil qızı. ''[https://az.wikipedia.org/wiki/International_Standard_Book_Number Urmiya bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı]: 1917-1918. Bakı: Elm. 2017. ISBN 978-9952-514-05-6.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[12]. ''Dilməqani T. ''Güney Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində. Bakı: AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu. 2011.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[13]. ''Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi. ''. səh. 105.</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[14]. قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس ، صمد سرداری نيا ، انتشارات اختر ، 1388 (اوچونجو باسقی)</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[15]. ''Güntəkin Nəcəfli. ''"[http://1905.az/c%C9%99nubi-az%C9%99rbaycanda-erm%C9%99ni-terroru/ Cənubi Azərbaycanda erməni terroru]"</span></p></div><div style="text-align: justify;"><p><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[16]. تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آذربایجان ، میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی، تصحیح علی امیری تبار.</span></p></div><div><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: tahoma, arial, helvetica, sans-serif;">[17]. تاریخ 18 ساله آذربایجان یا سرگذشت گردان و دلیران، احمد کسروی ، 1388.</span></p></div></div> | |||
Revision as of 19:01, 2 June 2022
اورمییه
اورمییه (Urmiyə) یئرلی اهالی آراسیندا اورمو (Urmu) (رسمی سندلرده ارومیه Orumieh)، ایرانین غربی آذربایجان اوستانی و اورمییه شهرستانی‌نین انضباطی مرکزی و ان بؤیوک شهری، آذربایجانین ان قدیم و بؤیوک شهرلریندن بیری، بؤیوک مدنيّت و دینی مرکزی. اورمییه شهری دنیز سويه‌‌سیندن 1،330 متر یوکسکلیک‌ده، اورمییه گؤلوندن 18 کیلومتر غرب‌ده یئرله‌شیر. اورمییه گؤلو دونیانین ان دوزلو گؤللریندن بیریدیر و شهرین شرق سرحدی بویونجا اوزانیر. ایالتین داغلاری اونو تورکییه و عراق‌دان آییریر. اورمییه‌ده هاوا قیشدا سویوق، یایدا ملایم و سریندیر.
2012-جی ایلده حیاتا کئچیریلن سییاهییا آلینمایا اساسا شهر اهالیسی‌نین سایی 667.499 نفر تشکیل ائدیر. شهرده 197.749 عایله یاشاییر. 2016-جی ایلده آپاریلمیش رسمی سییاهییا آلمانین یئکونلارینا اساسا اهالیسی‌نین سایی 736،224 نفرله ایراندا ان چوخ اهالی‌نین یاشادیغی 10-جو شهردیر. شهر ساکین‌لری اساسا آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشان آذربایجانلی‌لاردیر.[1] بوندان باشقا اورمییه‌ده کورد، فارس، آسوری و ائرمنی آزلیقلار دا یاشاییر.[2] اورمییه شهری اؤلکه‌نین بؤیوک اکینچی‌لیک مرکزلریندن بیریدیر. بورادا اساسا مئیوه و توتون یئتیشدیریلیر.
شهرین خریستیان ایرثی گونوموزه قدر قورونوب ساخلانمیشدیر. شهرده یئرله‌شن بیر چوخ کیلسه و کافئدراللار بونون عیانی ثبوتودور. هله 9-جو عصرده شهرده مختلف دینلره منصوب اینسانلار بیرلیک‌ده یاشاییردیلار. اکثر حیصه‌‌‌سی مسلمانلاردان عبارت اولان شهر نوفوسو بوندان باشقا خریستیان‌لار، یهودی‌لر، بهایی‌لر و صوفی‌لردن تشکیل اولونموشدو.
اورمییه سؤزونون منشأ‌یی
اورمییه آدینین منشأ‌یی ایله باغلی مختلف فیکیرلر موجوددور. تاریخچی، ایران‌شوناس ریچارد نئلسون فرایا گؤره اورمییه آدی اورارتو سؤزو ایله باغلی‌دیر.[3] دیگر بیر تاریخچی، هیندولوق توماس بورووا گؤره ایسه اورمییه هیند-ایران دیللرینده اورمی- «دالغا» و یا اورمیا «دالغاواری»[4] معناسینا گلمک‌ده‌دیر. یئرلی آسورلارین دیلینده میا سؤزو «سو» سؤزونون قارشیلیغی‌دیر. بئله نتیجه‌یه گلمک اولار کی، اورمییه قیساجا «سو شهری» دئمک‌دیر. 1921-جی ایلده شهرین آدی اورمییه ایله یاناشی هابئله اورومییا و یا اورمی دئیه بیلینیردی. پهلوی سولاله‌سی‌نین حاکیميتی ایللرینده، شهر رضاشاه پهلوی‌نین شرفینه «رضایه»[5] آدلاندیریلیردی.
تاریخی
قدیم دؤور
اورمییه شهرینین تاریخی چوخ قدیم دؤورلردن بیر چوخ یئرلی و خاریجی تاریخچی‌لرین دقتینی جلب ائتمیشدیر. روس شرق‌شوناس ولادیمیر مینورسکی‌یه گؤره هله میلاددان اؤنجه 2000-جی ایللرده اورمییه دوزلویونده بیر سیرا یاشاییش مسکنلری یئرله‌شیردی. اورمییه شهرینین قدیم تاریخه مالیک اولماسی فاکتینی یازیلی منبع‌لردن علاوه شهرین اؤزو، هابئله اونون اطرافیندان الده ائدیلن مادی-مدنی عابیده‌لر ده ثبوت ائدیر. اورمییه و اونا یاخین اولان اراضی‌لردن آرکئولوژی تدقیقات‌لار زامانی تونجدان حاضرلانمیش اوزون و گؤدک قیلینجلار، اوستو ناخیشلی خنجرلر، ائو اشیالاری، زینت اشیالاری و دیگر اشیالار الده ائدیلمیشدیر. متخصص‌لره گؤره بورادان تاپیلان اشیالار میلاددان اول 7-6-جی عصرلره عایددیر. بوندان باشقا اورمییه اطرافینداکی قدیم خارابالیق‌لاردا آپاریلان قازینتی‌لار نتیجه‌سینده میلاددان اول 20-جی عصره عاید اشیالار آشکار ائدیلمیشدیر.[6] اورمییه اراضیسیندن تاپیلان قیمتلی مادی-مدنيّت نومونه‌لرینین چوخو آمریکا، انگیلیس و فرانسه موزه‌لرینده ساخلانیلیر. بوندان باشقا بو اراضیدن تاپیلان اشیالار ایران باستان موزه‌سینده ده اؤزونه مخصوص یئر توتور.
قدیم دؤورلرده اورمییه گؤلونون غرب ساحلی گیلزان (Gilzan) آدلاندیریلیردی. 9-جو عصرده بورادا مستقل حاکیميت برقرار اولموشدو. سونرالار بو اراضی اورارتو و ماننا دولت‌لرینین ترکیبینه داخیل ائدیلدی. میلاددان اؤنجه 8-جی عصرده، میدییا دولتی طرفیندن اشغال ائدیلنه قدر ایسه آسور کراللیغی‌نین واسسالی اولدو. آسور منبع‌لرینده آرمایت (Armait-Urmeyate) قالاسی‌نین آدی زیبیا (موعاصیر زیوییه) قالاسی ایله بیرگه چکیلیر. همین منبع‌ده ماننا دولتی‌نین پایتختی اولان ایزیرتو ایزیرتونون زیبیا و آرمایت قالالارینا یاخین یئرلشمه‌سی ده گؤستریلمیشدیر. آسور حاکیميتی‌نین سقوطوندان سونرا اورمییه شهری پارف‌لار و پارس‌لار طرفیندن اداره ائدیلمیش، داها سونرا ساسانی ایمپئرییاسی‌نین اراضیسینه داخیل ائدیلمیشدیر. 624-626-جی ایللرده شهر بیزانس ایمپئراتورو ایراکلی (İrakli) طرفیندن ضبط ائدیلرک غارت ائدیلمیشدیر. 7-جی عصرده عرب‌لرین آذربایجانی اشغالی ایله اورمییه شهری ده عرب سرکرده‌سی صدقه ابن صدقه طرفیندن اشغال ائدیلدی.[7]
اورتا عصرلر دؤورو
آرتیق 10-جو عصرین اورتالاریندا اورمییه سالاری حؤکمداری بیرینجی جوستان طرفیندن اؤز تورپاقلارینا داخیل ائدیلیب اداره‌سی ایسه وزیری جوستان ابن شرمزانا تاپشیریلدی. لاکین تئزلیکله جوستان ابن شرمزان بیرینجی جوستانین حاکیميتینی تانیمادی (957). 960-جی ایلده شهری مؤحکملندیریب دئیلملی‌لره قارشی مبارزه‌یه باشلاسا دا بو مبارزه نتیجه‌سیز قالدی و وزیر اورمییه شهرینه چکیلمه‌لی اولدو.
شهر 11-جی عصرین ایکینجی یاریسیندا رووادی‌لر دولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی. رووادی حؤکمداری ابو الهیجانین داییسی تبریز حاکمی وهسودان ار رووادی طرفیندن 1040-جی ایلده بیر چوخ اوغوز تورکونون قتل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده اوغوزلار اورمییه‌نی ترک ائدرک حکاری‌یه یئرلشدیلر.
اورمییه و اطرافی 11-جی عصرین اورتالاریندا سلجوق ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه داخیل ائدیلدی. سلجوق سولطانی توغرول بی عباسی خلیفه‌سی‌نین قیزی ایله ائولنمک اوچون 1063-جو ایلین یانوار/ 441-جی گونش ایلینین دی آییندا اورمییه‌دن باغدادا یولا دوشموشدو. اورمییه‌ده سلجوق حاکیميتی‌نین ان ده‌يرلی اؤرنکلریندن بیریدیر.
شهر 1149-جو ایلده محمد تپرین حاکیميتینده اولموشدور. عراق سلجوق سولطانی ایکینجی توغرولون 1189-جو ایلده امیر عز الدین حسن‌ین یاردیمی ایله اوشنو، سالماس، خوی و اورمییه‌نی تالان ائتمه‌سی آتابی قیزیل آرسلانین غضبینه سبب اولموش، نتیجه‌ده طرفلر آراسیندا مناقشه یارانمیشدیر.[8] آرتیق 12-جی عصرین سونلارینا دوغرو سلجوقلو حاکیميتی‌نین ضعیفله‌مه‌سی ایله اورمییه ده داخیل اولماقلا بوتون آذربایجان آتابی‌لر دولتی‌نین حاکیميتینه کئچمیشدیر. تاریخچی ابن الاسیر یازیر کی، آتابی حاکمی ابو بکیر 1205-1206-جی ایلده ماراغا شهرینه قارشیلیق اولاراق اوشنو و اورمییه‌نی آتابی علا الدینه وئرمیشدیر. 1220-جی ایلده شهری زیارت ائدن یاقوت حموی اورمییه شهری حاقیندا یازیر:
«... من اؤزوم شهری گؤرموشم، چوخ گؤزل و بوللوق اولان بو شهر ال‌وئریشلی اقلیم شرایطینه، طبیعی گؤزللییینه، سویونون، مئیوه‌‌سی‌نین، هابئله بوستانلارینین چوخ اولماسینا گؤره بو دؤورده اولان دیگر شهرلردن فرقله‌نیر».
اورمییه بو تاریخدن قیسا مدت سونرا موغول‌لار طرفیندن تعقیب اولونان خوارزمشاه جلال الدین‌ین حاکیميتی آلتینا کئچمیشدیر. جلال الدین اهلیتی محاصره‌‌‌یه آلدیغی بیر زاماندی اورمییه و خوی اطرافیندا یاشایان ییوا (Yıva) تورکمن‌لرینین آذربایجان‌دا بیر سیرا حادثه‌‌‌لر تؤرتدییی خبرینی ائشیدیر و 1226-جی ایلده اورمییه‌یه قاییداراق تورکمن‌لری بؤلگه‌دن کنارلاشدیریر. قیشی اورمییه‌ده کئچیرن جلال الدین اورمییه، سالماس و خویو سلجوق سولاله‌سیندن اولان خانیمینا باغیشلامیشدی.
ائلخانلی‌لارین حاکیميتی ایللرینده آذربایجان‌دا اقتصادی و دموقرافیک یوکسه‌لیش پارالئل فورمادا باش وئرمیشدیر. بو دؤورده شهرین قالاسی قازان خان طرفیندن تعمیر ائتدیریلمیش، شهرده یئنی ضرب‌خانا آچیلمیشدی. 1340-جی ایلده شهرده اولموش عرب تاریخچی حمد الله المستوفی یازیر:
«... باغلاری و مئیوه‌‌لرینین بوللوغو ایله تانینان اورمییه شهرینین دیوانی وئرگی گلیرلری 70 مین دیناردان چوخ ایدی».
ائلخانلی‌لار دولتی‌نین سقوطو ایله شهر آردیجیل اولاراق چوبانی‌لرین، تئیموری‌لرین، قاراقویونلو، آغ‌قویونلولارین و صفوی‌لرین حاکیميتینه کئچمیشدیر.
صفوی‌لرین حاکیميتی دؤورونده شهر دفعه‌‌لرله عثمانلی هجوملارینا معروض قالمیش، عثمانلی‌لار طرفیندن اله کئچیرمیشدی. بیرینجی شاه عباس‌ین دؤورونده مدافعه مقصدی ایله شهرین جنوب-شرقینده قالا تیکدیریلدی و افشار ائلیندن اییرمی مین نفر بورایا کؤچورولدو. 17-جی عصرین سونلاریندا بؤلگه صفوی‌لر طرفیندن اداره ائدیلیردی. 1622-جی ایلده، صفوی شاهی بیرینجی شاه عباس قشم سولطان آفشاری موصول والیسی تعیین ائتدی. او تئزلیکله وبا خسته‌لییینه توتولاراق وظیفه‌‌‌سیندن امتناع ائتمیش، آذربایجانین غربینه کؤچرک بورادا اورمییه جمعيتی یاراتمیشدیر.
صفوی دؤورو سیاحلاری یازیر کی، 17-جی عصرده اورمییه‌ده 10-15 مین نفر آدام یاشاییردی.
1724-جو ایلده اورمییه یئنیدن عثمانلی‌لارین حاکیميتینه کئچدی. نادر شاه 1729-جو ایلده بؤلگه‌نی محاصره‌‌‌یه آلسا دا، حکیم اوغلو علی پاشا و رستم پاشا بیر آیلیق اوزون مدتلی مبارزه‌دن سونرا شهری توتموشدولار. بو دؤورده عثمانلی دولتی طرفیندن حاضیرلانان تورپاق قئیدیاتی دفترینده شهرده عمومی‌لیک‌ده 1391 عایله‌‌‌نین یاشادیغی و 77.920 آکچا وئرگی اؤده‌دیک‌لری قئید ائدیلمیشدیر. اورمییه بو دؤورده تبریز، اردبیل و ماراغادان سونرا آذربایجانین ان بؤیوک 4-جو شهری حساب ائدیلیردی.
نادر شاهین حاکیميتی اله آلماسیندان سونرا اورمییه یئنیدن اونون ایمپئرییاسینا قاتیلدی. 1744-جو ایلده فتحعلی خان افشار نادر شاه طرفیندن اورمییه والیسی تعیین ائدیلدی.[9]
اورمییه خانلیغی
خانلیغین مرکزی اورمییه شهری ایدی. خانلیق ماراغا، خوی و عثمانلی ایمپئرییاسی ایله سرحد ایدی. خانلیغین اساسینی نادر شاه افشارین عمیسی اوغلو، افشار طایفاسیندان اولان فتحعلی خان افشار قویموشدو. او، حتی نادر شاهین سرکرده‌سی اولان آزاد خانی دا اؤز طرفینه چکه بیلمیشدی. بوندان سونرا، او، مرکز‌لشدیرمه سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. ایلک اولاراق تبریزه هوجوم ائتدی، تبریز آسیلی حالا سالیندی و تبریز پایتخت اولدو. داها سونرا خوی خانی شهباز خان دا فتحعلی خانلا اتفاق باغلاماغا مجبور اولدو. بوندان سونرا ایسه قاراداغ، ماراغا و سراب خانلیقلاری اورمییه خانلیغیندان آسیلی وضعيته سالیندی. او، 1751-جی ایلده آزاد خانی اونونلا اتفاقدان امتناع ائدن ایروان خانلیغی اوزرینه گؤندردی. ایروان خانی میر مهدی کارتلی چاری ایکینجی ایراکلی‌دن کؤمک ایسته‌دی. ایکینجی ایراکلی قازاخ و بورچالی آذربایجانلی‌لاریندان توپلادیغی اوردونو میر مهدی خانا کؤمه‌یه گؤندردی. آزاد خان گئری اوتوردولدو. بئله‌لیکله، فتحعلی خان افشار ماکی و اردبیل خانلیقلاری استثنا اولماقلا، بوتون گونئی آذربایجان خانلیقلارینا اؤز حاکیميتینی یایا بیلمیشدی.
اورمییه خانلیغی‌نین حؤکمداری فتحعلی خان افشار نادر شاه افشارین ان یاخین آداملاریندان بیری ایدی و افشارلار طایفاسینا منصوب ایدی. فتحعلی خان افشار گونئی قافقازین توتولماسی و ایراندا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه‌یه ده خصوصی اهميت وئریردی. بو مقصدله مختلف خانلیقلارا متفیق‌لیک حاقیندا مراجعت‌نامه‌‌لر گؤندریلدی. ایروان خانلیغینا هجوم اوغورسوز اولدوقدا هجوم استقامتی گورجوستانا یؤنلدی. چار ایکینجی ایراکلی مغلوب ائدیلدی.
فتحعلی خان ایراندا عالی حاکیميت اوغروندا مبارزه آپاران کریم خان زندین اوزرینده قالیب گلدیکدن سونرا حاکیميتینی مرکزی و غربی ایرانا یایا بیلدی (1752). ایرانین قوزئیینده مؤحکملنن محمدحسن خان قاجارلا مبارزه چتین اولدو. محمدحسن خان اونون کریم خان زندله محاربه‌‌‌سیندن استفاده ائدرک گیلانی توتان فتحعلی خانی اورانی ترک ائتمه‌یه مجبور ائتدی. بونونلا کفایتلنمه‌یرک تبریزی، سونرا ایسه اورمییه‌نی توتدو (1757). یالنیز محمدحسن خانین اؤلدورولمه‌سی‌له آسیلی‌لیقدان قورتولماق مومکون اولدو (1759). فتحعلی خان تبریزه قاییتدی و حاکیميتینی مؤحکملندیردیکدن سونرا قاراباغا هوجوم ائتدی و اونو آسیلی وضعيته سالدی (1795).
محمدحسن خاندان سونرا ایراندا باشلیجا قوه‌یه چئوریلن کریم خان زند اورمییه‌نی 1763-جو ایلده 9 آی محاصره‌‌‌ده ساخلاییر. نهایت اورمییه خانلیغینی توتان کریم خان زند فتحعلی خان افشاری شیراز قوناقلیغیندا اعدام ائتدیریر.
کریم خان زندین اؤلومو ایله خانلیق یئنیدن مستقل سیاست یئریتمه‌یه باشلادی. بو زامان محمدحسن خان قاجارین اوغلو آغا محمد خان اورمییه‌لی علی خانی یانینا چاغیریب گؤزلرینی چیخارتدی. آغا محمد خانین چکیلمه‌سیندن سونرا ایمام قولو خان حاکم سئچیلدی. او، سارابلی علی خان شقاقی ایله خویلو احمد خانا قارشی اتفاق باغلادی. متفق‌لر تبریز یاخینلیغینداکی دؤیوشده مغلوب اولدولار. امیر اسلان خان افشار اورمییه‌یه حاکم تعیین ائدیلدی، لاکین اونون خانلیغی اوزون چکمه‌دی. محمدقولو خان یئنی حاکم تعیین اولوندو. آغا محمد خانین هجوموندان سونرا اوشنو قالاسینا چکیلدی. قاجارین اؤلومو ایله مستقلییینی برپا ائدن خانلیق، ایران تاختینا چیخان فتحعلی شاها تابع اولدو.[10]
سونراکی دؤور
اورمییه شهری 1760-جی ایلده کریم خان زند طرفیندن توتولموشدو. داها سونرا اورمییه آردیجیل اولاراق رستم خان قاسیملی و رضا قولو خان طرفیندن اداره ائدیلمیشدیر. ایلک قاجار شاهی آغا محمد شاه قاجار 1795-جی ایلده محض اورمییه‌ده تاختا چیخمیشدیر. قیسا مدتلی قاجار سولاله‌سی‌نین ده حاکیميتینه کئچن شهر 1906-جی ایلده عثمانلی‌لار، 1911-جی ایلده ایسه روسلار طرفیندن اشغال ائدیلمیشدی. بیرینجی دونیا محاربه‌‌‌سیندن سونرا عثمانلی اوردوسو 1918-جی ایلین دئکابر آییندا اورمییه‌نی ترک ائتمه‌یه مجبور اولموش، شهر ایرانین ترکیبینه قاتیلمیشدیر. اورمییه‌نین آدی رضاشاه پهلوی‌نین شرفینه رضایه آدلاندیلیرسا دا 1979 ایران اسلام انقلابی ایله یئنیدن کؤهنه آدی ایله عوض ائدیلمیشدیر.
18-جی یوزایلین سونو و 19-جو یوز ایلین اوّلرینده اونا ده‌ين داغیدیجی ضربه‌‌‌لرله باخمایاراق، شهر اؤز عظمتینی هله ده ساخلامیشدیر. اونون تعریفی همین دؤورده یاشایان غرب و روس سیاحلارینین اثرلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. روس سیاحی نیکولای زئیدلیتس یازیر:
«اورمییه آذربایجانین گؤزل شهریدیر. او، اؤزونون مؤحکم قالا دیوارلاری، گئنیش، دوز کوچه‌لری و چوخلو میدان‌لاری ایله تبریزدن فرقله‌نیر».
19-جو یوز ایلین اولرینده آذربایجان شهرلرینه سیاحت ائدن حاجی زین العابدین شیروانی همین دؤورده اورمییه‌نین وضعيتی حاقیندا گئنیش و ماراقلی معلومات وئریر. او یازیر:
«اورمییه روحا قیداء وئرن، اورک آچان، ساغلام هاوایا و بوللو سویا مالیک بیر شهردیر. اونون حیطلریندن سو آخیر... چوخ گؤزل ساحه و خئییر وئرن کندلرله احاطه ائدیلمیشدی. شهرین رنگارنگ مئیوه‌لرله دولو صفالی باغلاری واردیر».
اورمییه شهری و اطرافی آردیجیل اولاراق کورد باسقینلارینا داغینتی‌لارینا معروض قالمیشدی. بو باسقین‌لار قاجارلار دؤنمینده سونا چاتدی. تاریخچی امینه پاکروان یازیر:
«اورمو کندلرینی کورد قاچاقچی‌لارینین یاغمالانماسیندان قورتاران عباس میرزه‌یه آذربایجانین بو بؤلگه‌سینده آیریجا بیر سئوگی وار ایدی. بو بؤلگه‌لر هم ده افشار سویونون چوخ اولدوغو یئر ایدی. چوخ مغرور داورانان آوشارلارا عباس میرزه‌نین احتیاجی وار ایدی. سواریلییی بیر کولتور اولاراق قدیمدن اؤزلری ایله برابر داشییان آوشارلار عباس میرزه‌نین ایسته‌یینه مثبت جاواب وئریب اوردونون سواری‌لر قیسمینه قاتیلیردیلار. عباس میرزه‌نین چتین گونلرینده ده بللی اولدو کی، آوشارلار عنعنه‌‌لردن گلن احتراصلارینی اؤز ایچلرینده بوغاراق شاهزاده‌نین اصلاحاتلارینا قارشی چیخمامیشلار.
اورمییه سوی قریمی
1918-1917-جی ایللرده گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده، اساسا اورمییه، سلماس، خوی و دیگر اطراف اراضی‌لرده آذربایجان تورکلرینه قارشی بؤیوک دولت‌لرین تشکیل ائتدیکلری، باشدا ائرمنی‌لر اولماقلا خریستیان اوردوسونون حیاتا کئچیردییی سوی قیریمی جینایتینی اؤزونده عکس ائتدیرن خئیلی فارس دیللی منبع و ادبيات موجوددور. لاکین تورکییه جمهوريتی «گئنل کورمای عسکری تاریخ و استراتژیک ائتوت باشقانلیغی آرشیوی»ندن (بوندان سونرا - آتاسئ) الده ائدیلمیش سندلر ایلک دفعه‌‌دیر کی، علمی دوریه‌‌یه داخیل ائدیلیر. 1917-جی ایلین سونو، 1918-جی ایلین اوللرینده اورمییه بؤلگه‌سینده حیاتا کئچیریلن ائرمنی و آسوری‌لرین قانلی جنایت‌لرینی عثمانلی دولتی یاخیندان ایزله‌میش و بو حادثه‌‌‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون گؤروله‌جک بوتون تدبیرلری آلتینجی اوردو کوماندانی خلیل پاشایا حواله ائتمیشدیر.[11]
1916-جی ایلده عثمانلی دولتی‌نین حکاری بؤلگه‌سینده یاشایان آسوریلی‌لر روسیه‌نین دسته‌یینه آرخالاناراق اؤز دولتینه قارشی قیام قالدیردیلار. لاکین اونلار عثمانلی قوهلرینین قارشیسیندا اوزون مدت داوام گتیره بیلمه‌دیلر. روسیه‌نین کؤمه‌یی اون مینلرله آسوری (یئرلی اهالی اونلاری «جیلوو» آدلاندیریردی) اؤز عایله‌‌‌لری ایله بیرگه گونئی آذربایجانین اورمییه و سلماس بؤلگه‌سینه کؤچورولدو.[12]
برئست-لیتووسک مقاوله‌سیندن سونرا روس قوشونلارینین ایراندان گئری چکیلمه‌سی روسیه ایشغالی آلتیندا اولان گونئی آذربایجانین مختلف بؤلگه‌لرینده روس، انگلیس، ائرمنی و آسوری تهلوکه‌‌‌سینی داها دا آرتیردی.
روس قوشونلارینین ایراندان گئری چکیلمه‌سیندن سونرا انگلیس حربی حیصه‌‌‌لری زنگان و مییانا‌نی اشغال ائتدیلر. خوی و اورمییه‌ده انگلیس ضابیطلرینین کوماندانلیغی آلتیندا پولیس و قوشون دسته‌لری یئر‌لشدیریلدی. متفق‌لر آذربایجانلی‌لارا و عثمانلی‌لارا قارشی ائرمنی‌لری و آسوری‌لری سلاحلاندیراراق اونلاردان 6 باتالیون (4 باتالیون آسوری و 2 باتالیون ائرمنی) 4 باتارئیا، 300 نفرلیک سواری دسته و بیر پولئمیوت روتاسی تشکیل ائتدیلر. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده گونئی آذربایجان بؤلگه‌سینده باش وئرن سوی قیریمیلارین ایری دولت‌لرین دسته‌یی ایله حیاتا کئچیریلدییینی تصدیق ائدن معلومات‌لار اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین دؤورده 6-جی فیرقه کوماندانلیغینا گؤندریلن بیر تلقرامدا: «اورمییه و سلماس اطرافینا بیر روس پولکوونیکی‌نین کوماندانلیغی آلتیندا 1-ی ائرمنی، 3-و آسوری‌لردان عبارت اولان 4 پیادا تابورونون، آیریجا اولاراق 5 مینه‌دک سلاحلی ائرمنی و آسوری بیرلشمه‌سی‌نین، 12 داغ باتارئیاسی و چوخ سایدا اودلو سلاحین اولماسی» حاقیندا معلومات وئریلمیشدیر.[13]
ائرمنی‌لر ایله گونئی آذربایجان اراضیسینده یئر‌لشدیریلن آسوری‌لرله اتفاق‌دا ایدیلر. حتی، آنادولو بؤلگه‌سیندن گئری چکیلن روس قوشونلارینین ترکیبینده اولان ائرمنی‌لر ده اورمییه بؤلگه‌سینه گلرک بوراداکی ائرمنی و آسوری‌لرله بیرلشمیشدیلر. اونلار روس اوردوسونا مخصوص سلاحلاری اله کئچیر‌رک اورمییه، سلماس، خوی و گونئی آذربایجانین دیگر بؤلگه‌لرینده یئرلی اهالی‌یه هجوم ائدرک اونلاری محو ائتمه‌یه باشلادیلار.
1918-جی ایلین فئورال-مارت آیلاریندا ائرمنی-آسوری بیرلشمه‌لریندن تشکیل اولونموش خریستیان اوردوسو ساووج بولاق بؤلگه‌سینده گئری چکیلن روس قوشونلارینین سلاحلارینی اله کئچیردیلر. سلاحلانمیش دسته‌لر اساسا اورمییه و دیلمقان بؤلگه‌سینده توپلانماغا باشلادیلار. آتاسئ آرشیویندن الده اولونان سندلر ایچریسینده حتی انگلیس‌لرین آلاچاتی اطرافیندا گیزلی یوللارلا قاتیر آلدیقلاری و 5000-ه قدر ائرمنی مهاجرینی دیلمقان اطرافینداکی کندلره یئر‌لشدیرمه‌سی حاقیندا دا معلومات وئریلیر. روسیه و آمریکا بیرلشمیش اشتات‌لاری کیمی ایری دولت‌لرین حمایه‌‌‌سینه آرخالانان ائرمنی-آسوری حربی بیرلشمه‌لری اورمییه شهری اطرافیندا حربی مؤوقع توتاراق، یئرلی اهالینی سویوب-تالاییر، گوندوز باریشیغا وعد وئرسه‌لر ده، گئجه‌لر شهرین آیری-آیری محله‌‌‌لرینی یاندیریب، ویران قویوردولار.
حتی وان بؤلگه‌سیندن، عثمانلی حربی حیصه‌‌‌لرینین اؤنوندن گئری چکیلن ائرمنی و آسوری‌لر ده اورمییه گؤلو اطرافیندا بیرلشرک یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌یه و عثمانلی قوه‌لرینه قارشی ووروشماق اوچون حاضیرلیغا باشلامیشدیلار. بونون قارشیسینی آلماق مقصدی‌له عثمانلی قوه‌لری هم وان بؤلگه‌سیندن اورمییه‌یه دوغرو، هم ده اربیل و رواندیز بؤلگه‌سیندن گونئی آذربایجان و جنوبی قافقازا دوغرو حرکت ائدیردی.[14]
ائرمنی و آسوری‌لرین اورمییه بؤلگه‌سینده آذربایجان تورکلرینی قتله یئتیرمه‌سی عثمانلی دولتی‌نین آلتی و اوچونجو اوردوسونا مخصوص حربی حیصه‌‌‌لرینین اورمییه‌یه دوغرو غرب استقامتیندن حرکته باشلاماسینا سبب اولدو. عثمانلی دولتی اورمییه بؤلگه‌سینده گون‌به‌گون آرتان ائرمنی و آسوری‌لرین قانلی فعالیت‌لرینی یاخیندان ایزله‌میش و بو حادثه‌‌‌لرین قارشیسینی آلماق اوچون حیاتا کئچیریله‌جک بوتون تدبیرلری اساسا آلتینجی اوردو کوماندانی خلیل پاشایا حواله ائتمیشدی.
خلیل پاشانین 22 یانوار 1918-جی ایل/ 22 بهمن 1296-جی گونش ایلی تاریخینده موصولدان رواندیز قروپو کوماندانلیغینا گؤندردییی تلقرامیندا (آتاسئ، ک. 3632، د.136، ف. 003.) مختلف تهلوکه‌‌‌سیزلیک منبع‌لریندن آلینان معلوماتا گؤره ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاریندان تخلیه ائدیلمه‌سی و اورمییه‌نین ده تخلیه اولوناجاغی معلوم اولور. بوندان علاوه، سندده «اورمییه بؤلگه‌سینه تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوهلرینین تعیین ائدیلمه‌سی و گؤندریلمه‌سی، ائرمنی و آسوری قوهلرینین حاضیرکی وضعيتی حاقیندا آلینان خبرلره جدی اهميت وئریلمه‌سی» طلب اولونوردو. خلیل پاشانین یئنه ده 22 یانوار 1918-جی ایل تاریخینده ایکینجی اوردو کوماندانلیغینا گؤندردییی دیگر شیفره‌لی تلقرامدا ساققیز و ساووج بولاغین روس قوشونلاری طرفیندن بوشالدیلماسینا دایر خبرلر، بؤلگه‌ده‌کی ائرمنی و آسوری‌لرین فعالیتینه دایر معلومات‌لار وئرمیشدیر. سندده قئید اولونور کی، «15 دئکابر 1917-جی ایل (1296-جی ایلین آذر آیی‌نین 24-ده) تاریخینده اتفاق دولت‌لری ایله روسیه آراسیندا امضالانان صولحون ماده‌‌سینه اویغون اولاراق ارزاق تداروک ائدن شمدینان اطرافیندا یئرله‌شن کندلریمیز روسلار طرفیندن خوش رفتار گؤرسه ده، ائرمنی و آسوری‌لر طرفیندن محو ائدیلمیشدیر. جانلارینی قورتارا بیلنلرین ایفاده‌لرینه گؤره اورمییه‌نین جنوب طرفینده ایکی مینه قدر ائرمنی و آسوری قوه‌لری واردیر».
روس قوشونلارینین ایرانی تخلیه ائتمه‌سی اوزون زامان هم عثمانلی، هم ده ایران تورپاقلاریندا مستقل دولت قورماق مقصدی گودن ائرمنی و آسوری‌لرین خیاللارینین بوشا چیخماسینا سبب اولدو. 1918-جی ایلین اولیندن باشلایاراق ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین گونئی آذربایجان‌دا تورک-مسلمان اهالی‌یه قارشی گؤرونمه‌میش وحشیلیکله حیاتا کئچیردیکلری قتل عاملار گرگین‌لشدی. ایلک کوتله‌وی قتل عاملار 1918-جی ایل فئورالین اوللرینده اورمییه شهرینده بیرلشمیش خریستیان اوردوسو طرفیندن آذربایجانلی‌لارین محو ائدیلمه‌سی ایله باشلاندی. 22 فئورال جومعه گونو اورمییه اهالیسی‌نین 3 گونلوک فاصله‌سیز قیرغینی باشلاندی. قیرغی‌نین 1-جی گونو اورمییه شهرینین عسگرخان محله‌‌‌سی محو ائدیلدی. قیرغی‌نین 2-جی گونو گئجه یاریسی چال‌باش و دیکه‌لی محله‌‌‌لرینده توپ سس‌لری ائشیدیلدی، … گوناه‌سیز اینسانلارین چیغیرتیسی قولاق باتیریردی. شهرین مرکزینده‌کی حاجی مستشارین کاروانساراسینا توپلانان قاتیل‌لر کوچه‌دن کئچن هر کسی اؤلدوردولر.[15]
ائرمنی و آسوری سلاحلی بیرلشمه‌لرینین بو سوی قیریمیلاری حیاتا کئچیرن زامان توپلاردان استفاده ائتمه‌لری داها چوخ اینسانین محوینه سبب اولدو. آمریکانین اورمییه‌ده‌کی کونسولو شئدین حیله‌‌‌سی ایله ترک-سلاح اولونموش و هئچ بیر یئردن کؤمک گؤرمه‌ین آذربایجانلی‌لار عایله‌‌‌لرینی باشقا یئره کؤچوروب، دؤیوشمک قرارینا گلدیلر. سوی قیریمی‌نین باش وئردییی دؤورده یاشایان سید احمد کسروی‌نین یازدیغینا گؤره، شهری توپ آتشینه توتان ائرمنی‌لر اهالی آراسیندا واهمه‌دن استفاده ائدرک، شهره داخیل اولوب دینج اهالی‌یه دیوان توتور، ائولری یاندیریر، کوتله‌وی قتل-غارت تؤره‌دیرلر. همین دهشتلی حادثه‌‌‌لر زامانی یوزلرله گوناه‌سیز آذربایجانلی وحشیجه‌سینه قتل عام ائدیلمیشدیر. کسروی همین حادثه‌‌‌لرده 130 میندن آرتیق اینسانین ائرمنی و آسوری‌لردن عبارت خریستیان قوشونو طرفیندن قتله یئتیریلدییینی یازیر (سید احمد کسروی. «تاریخ 18 ساله آذربایجان». تهران، 1350، ص.919). خلیل پاشانین موصولدان آلتینجی فیرقه کوماندانلیغینا 12 مارت 1918-جی ایل (1296-جی ایلین اسفند آیی‌نین 21-ده) تاریخینده گؤندردییی تلقرامدا اورمییه بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لرین وحشیلیک‌لری حاقیندا «… ائرمنی‌لرین اهالینی سویوب-تالایان، تهدید ائدن مختلف دسته‌لرینین بیرلشمه‌سی احتمالی واردیر شکلینده قیمت وئر‌رک، گؤروله‌جک تدبیرله باغلی بونا ایسه بیزیم سواری‌لردن استفاده ائدرک اوشنونو اله کئچیریب اهالینی حمایه ائتمکله مانع اولا بیلریک» دئمیشدیر. تلقرام‌دان معلوم اولور کی، اوشنو بؤلگه‌سینده ائرمنی‌لر و آسوری‌لر یئرلی تورک-مسلمان اهالی‌نین ائولرینی یاندیرمیش و اونلاری قتله یئتیرمیشلر.[16]
ائرمنی-آسوری‌لر اورمو، سالماس و کؤهنه-شهر حاکم اولدوقدان سونرا، شرفخانا لیمانیندا روسلارین قویوب گئتدییی سلاحلاری اورمویا گتیرمک اوچون 12 ژوئن 1918-جی ایلده (21 خرداد 1297) سئچیلمیش و تجربه‌لی 180 نفرلیک بیر سلاحلی دسته‌یی‌له شرفخانایا هجوما کئچیرلر. اونلار روسلارین اورمونون گولمانخاناسیندا اولان چئرنو زییئو آدیندا توپلو گمی و بیر یوک داشییان گمی‌له بیرلیک‌ده تامامن خبرسیز هجوم ائدیرلر، لاکین آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی بو ایشدن خبر توتدوقدان سونرا اورمولو حبیب الله خان آغازاده‌نین باشچی‌لیغی ایله فدایی و مجاهد دسته‌لری و 150 نفرلیک عثمانلی تورک اسیر دوشن عسکرلرله بیرلیک‌ده دوشمنه قارشی هجوم ائدیب، گمی‌لره گیر‌رک اونلاری اؤلدوروب و اورادا اولان بوتون سلاحلاری اؤز اللرینه کئچیرمیشلر.
بو اوغورسوز هجومدان خبردار اولان دوشمان اونون انتقامینی اورمودان آلاراق، ایکی مین نفردن چوخ اورمو شهرینده گوناه‌سیز انسانی 4 ژوئن 1918-جی ایلده (24 تیر 1297) قتل عام ائدیر. اورمو چئوره‌سینده‌کی آذربایجان تورکلری آلتی آیا یاخین دهشتلی آنلار، قانلی قادالی گونلر کئچیر‌رک، علاقه‌‌‌لری بوتون دونیادان قوپموش و اومودلاری هر یئردن کسیلمیشدیر. بوتون بو مدت عرضینده عثمانلی تورک اوردوسو آذربایجانین غربینده روسلار و اونون متفق‌لری اولان آسوری و ائرمنی داشناکلارینا قارشی ساواشیر، گاه دومانی مغلوب ائدیب بعضا ده مغلوب اولوب، نهایت قهرمان تورک اوردوسو دوشمانا غلبه چالاراق، چهارشنبه گونو 11 آوگوست 1918-جی ایلده (19 مرداد 1297) اورمو شهرینه گیرمیشدیر. تورک اوردوسونون ظفرله اورمویا دوغرو گلمه‌سینی ائشیدن دوشمان، شهرلریمیزی تالایییب غارت ائتدیکلری قیمتلی اشیالارلا 45 مین نفر جیواریندا سالماس و اورمو ائرمنی-آسوری‌لری، گلمه‌لرله بیرلیک‌ده شهرلری ترک ائدیب، سولدوز یولو ایله سایین قالا و تیکان-تپه‌یه دوغرو قاچماقا باشلاییرلار.
تورک اوردوسونون اؤن قاراووللاری اولان غیر نظامی کورد سلاحلی دسته‌لری، ایلک شهره گیرنلردن اولموشدور و اونلار تورک اوردوسو شهره گیرمه‌دن اول چاپیلمیش، غارت اولونموش اهالی‌نین قالان اشیالارینیدا تالامیش، لاکین اوردو گلندن سونرا گوناه‌کار کوردلرین بعضی‌لرینی یاخالانیب اعدام ائتمکله قایدا قانون یارانمیش و امین-آمانلیغی یئنیدن برپا ائتمیشلر. تورک اوردوسو قاچمایان ائرمنی-آسوری باشچی‌لارینی توتوب و اونلار خالق-محکمه‌‌سینده اؤز جزالارینا چاتدیریلمیشلار.[17]
قایناقلار
[1]. Country Study Guide-Azerbaijanis". STRATEGIC INFORMATION AND DEVELOPMENTS-USA. 2019-04-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 avqust 2013.
[2]. "Urmia" (ing. ). Britannica
[3]. Richard Nelson Frye. The history of ancient Iran. München. (1984). 48–49.
[4]. Thomas Burrow. The Proto-Indoaryans. München: Cambridge University Press. (1973). 123–140.
[5]. Sykes, Percy. A History of Persia. London: Macmillan and Company. 1921. səh. 67.
[6]. Gibb, Kramers, Lewis, Hamilton Alexander Rosskeen, Johannes Hendrik, Bernard. The Encyclopaedia of Islam : New Edition Vol. 7 (Encyclopaedia of Islam New Edition). 1992. səh. 1032.
[7]. əl-Bəlzarui. Kitəb fütuh əl-buldən. səh. 477.
[8]. Azərbaycan Tarixi III cild. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2005.
[9]. Ənvər Çingizoğlu, Bəhram Məmmədli. Urmiya xanlığı (PDF). Bakı: SDU nəşriyyatı. 2013. səh. 188.
[10]. "Cənubi Azərbaycan Xanlıqları". 2009-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-02.
[11]. Nəcəfli Güntəkin Cəmil qızı. Urmiya bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı: 1917-1918. Bakı: Elm. 2017. ISBN 978-9952-514-05-6.
[12]. Dilməqani T. Güney Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində. Bakı: AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu. 2011.
[13]. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi. . səh. 105.
[14]. قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس ، صمد سرداری نيا ، انتشارات اختر ، 1388 (اوچونجو باسقی)
[15]. Güntəkin Nəcəfli. "Cənubi Azərbaycanda erməni terroru"
[16]. تهاجمات و جنایات ارامنه، اسماعیل سیمیتقو و سردار ماکو در آذربایجان ، میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی، تصحیح علی امیری تبار.
[17]. تاریخ 18 ساله آذربایجان یا سرگذشت گردان و دلیران، احمد کسروی ، 1388.
