زنجان
زنگان و یا زنجان آذربایجانین ان بؤیوک ماحاللاریندان بیری اولان خمسه ماحالی و زنجان اوستانی‌نین مرکزی شهریدیر. شهر دنیز سويه‌‌سیندن 1600 متر هوندورلوک‌ده یئرله‌شیر.
زنجانین اطرافیندا میس، قیزیل، جیوه و سایره قیمتلی یاتاقلارین اولماسی دیگر طرفدن یاخین، هابئله اورتا شرقله اؤنملی تجارت یوللارینین اوستونده یئرلشمه‌سی اونون تاریخا اجتماعی-اقتصادی یوکسه‌لیشینه شرایط یاراتمیشدیر. قایناغینی سولطانییه داغلاریندان آلان قیزیل اوزن چایی ایله بیرله‌شن زنجان چایی خمسه ماحالینی بول سو ایله تامین ائدیر. زنجان‌دا اولان اکین یئرلری، باغ و بوستان ساحه‌‌‌لری بو چایدان باشقا بیر نئچه کیچیک چای واسطه‌‌‌سی‌یله ده سوواریلیر.
زنجان اراضیسی قدیم دؤورلردن اؤزونون گئنیش چمن اراضی‌لری و اوتلاقلاری ایله مشهوردور. اولدوقجا بؤیوک یئر آلتی و یئر اوستو ثروت‌لره مالیک اولان بو یئرده، یاشاییش اوچون لازیم اولان بوتون نعمت‌لر کفایت قدر مؤوجوددور. زنجان اطرافیندا بوغدا، آرپا، دویو و دیگر دنلی بیتکی‌لرله بیرلیک‌ده مختلف نؤوعلو، هابئله اولدوقجا کئیفيتلی مئیوه‌‌لر ده یئتیشدیریلیر.
تاریخی
زنجان شهرینین بینا ائدیلمه‌سی تاریخی هله‌لیک دقیق معین‌لشدیریلمه‌میشدیر. ایران عالیملری بونا جهد ائتمه‌میشلر. آذربایجان عالیملرینین ایسه بو شهرین تاریخینی یئرینده‌جه آراشدیرماغا امکان وئریلمه‌میشدیر. لاکین بیر سیرا یازیلی منبع‌لرده بو شهرین قدیم آدینا تصادوف اولونور. بئله کی، پتولومئی آتروپاتئنا اراضیسینده اولان بیر سیرا قدیم شهرلرله (قازاکا، فراسپا، فاناسپا) یاناشی آقنازانا شهرینین ده آدینی چکیر. آقنازانا زنجان شهرینین قدیم آدیدیر. شهر آتروپاتئنانین مستقلییی، هابئله پارفییا و ساسانی‌لر دؤولتیندن آسیلیلیق دؤورونده آذربایجانین گؤرکملی شهرلریندن اولوب.
زنجان شهری عرب اشغالی دؤورونده ده اؤز استراتژی اهميتینی ساخلایا بیلمیشدی. شهرین آبادلیغی و آکتیو تجارت حیاتی حاقیندا عرب منبع‌لری قیمتلی معلومات‌لار وئریرلر.
عربلر بابکه قارشی ووروشارکن زنجانین استراتژی مؤوقعیندن استفاده ائتمیشلر. بو دؤورون ان اؤنملی تجارت یوللاریندان بیری زنجان شهرینی اردبیل واسطه‌‌‌سی‌یله موغان، شابران و دربندله، دیگری ایسه اردبیل واسطه‌‌‌سی‌یله برزاند، وارسان، بئیلقان، برده، گنجه، طیفلیس شهرلری ایله بیر‌لشدیریردی. زنجانی خزر دنیزی شهرلری و همدان‌لا بیر‌لشدیرن یوللار دا اهميتلی تجارت یوللاری ایدی.
عرب جوغرافییا‌شوناسی استخری یازیر کی، زنجان‌دان توس صحراسینا بیر، اورادان خونه‌یه بیر، خونه‌دن قیزیل اوزن کؤرپوسونه ایکی، اورادان اردبیله قدر اولان یولون اوزونلوغو ایسه ایکی مرحله‌‌‌دیر.
آذربایجانین باشقا قدیم شهرلرینده اولدوغو کیمی، زنجان‌دا دا واختی‌له قالا دیوارلاری اولموشدور. همین قالا دیوارلارینین قالیقلاری حاضیردا دا قالماقدادیر.
مونقوللارین آذربایجان یوروشو زامانی زنجان شهری اولکی اهميتینی ایتیریر. بو دؤورده ائلخانلی‌لار طرفیندن سولطانییه شهرینین سالینماسی، ایستر-ایسته‌مز زنجان شهرینین اجتماعی-اقتصادی اهميتینی آزالدیر.
زنجان حاقیندا معلومات وئررکن حمد الله قزوینی یازیر: «زنجان شهرینین اساسی ساسانی‌لر سولاله‌سی‌نین بانیسی اردشیر باباکان طرفیندن قویولموشدور (لاکین بو فیکرین تام عکسینه اولاراق هله آتروپاتئنا دؤورونده زنجان آرتیق ساییلیب-سئچیلن شهرلردن بیری ایدی). واختی‌له زنجان شهرینین اطراف دیوارلارینین اوزونلوغو 10 مین آددیما برابر ایدی. لاکین مونقوللارین هجوموندان سونرا شهر خئیلی داغیدیلدی. زنجان شهری یوز پارا کنده مالیک اولماقلا 12 مین دینار وئرگی وئریرمیش. شهر بول سویا، مختلف مئیوه آغاجلارینا مالیک‌دیر. بورادا اوزوم، آلما، کیفيتلی پامبیق و دویو یئتیشدیریلیر».
زنجان شهری 14-جو عصرین سونوندان اعتبارا یئنیدن گلیشمه‌یه باشلاییر. بئله کی، امیر تئیمور طرفیندن توتولدوقدان سونرا سولطانییه یاواش-یاواش اؤز اقتصادی اهميتینی ایتیرمه‌یه باشلاییر. ائله همین دؤوردن اعتبارا ده زنجان ایکینجی حیاتینی یاشاماغا باشلاییر. شهر صفوی‌لرین حاکیميتی دؤورونده ده گلیشرک آذربایجانین اساس تجارت مرکزلریندن بیرینه چئوریلیر. 17-جی عصر سیاحلاری قئید ائدیرلر کی، زنجان آذربایجانین اساس تجارت یوللارینین کسیشدییی نؤقطه ایدی.
و.و.بارتولدون قئید ائتدییینه گؤره اورتا عصرله‌ده زنجان شهرینین 20 مین اهالیسی واردی.
19-جو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق ایسه زنجان بابی‌لر حرکاتی‌نین مرکزینه چئوریلدی. گونئی آذربایجانین بیر چوخ شهرلرینده اولدوغو کیمی 1847-جی ایلده زنجان اهالیسی ده عوموم خالق حرکاتینا قوشولاراق شهر حاکمینی قووموشدو.
1850-جی ایلده ایران دؤولت قوشونونون شهری محاصره‌‌‌یه آلماسینا باخمایاراق اهالی عنادلا مقاومت گؤستریردی. لاکین بیر سیرا سبب‌لر نتیجه‌سینده دیگر شهرلرده اولدوغو کیمی بورادا دا دؤولته قارشی باش وئرمیش خالق حرکاتی مغلوبیّته اوغرادی.
زنجان شهری هم ده تاریخی عابیده‌لرله زنگین‌دیر و بو باخیمدان دا آذربایجان تاریخی‌نین جانلی سالنامه‌سی‌دیر. شهرده یوزه یاخین کاروانسارا، 20 حامام، 50-دن آرتیق مسجید، چوخلو توربه و دیگر تاریخی عابیده‌لر وار.
