آراز چایی

آراز — تورکییه، آذربایجان، ایران و ائرمنیستان اراضی‌لری و سرحدلری ایله آخان چایدیر. چای اؤز منبعینی تورکییه اراضیسینده‌کی اروزوم داغلاریندان گؤتورور. آذربایجان جمهوریتی و ایران اراضی‌لریندن کئچرک، آذربایجانین صابیرآباد شهری یاخینلیغیندا سوقوووشان آدلانان اراضیسینده کور چایی ایله بیرله‌شیب خزر دنیزینه تؤکولور. بو چای ایکی آذربایجانی — گونئی آذربایجان ایله آذربایجان جمهوریتینی بیر-بیریندن آییران چای اولاراق، هر ایکی طرفین مدنيتینده عکس اولونور.

توپونیمی

آراز چایی‌نین آدی ایلک دفعه‌‌ هئکاتئی (میلاددان اؤنجه 6-جی عصر) هئرودوت (میلاددان اؤنجه 5-جی عصر) طرفیندن چکیلمیشدیر. آراز آدینین قایناقلاردا ایلک دفعه‌‌ بو عصرلرده قئید اولونماسی هئچ ده اونون همین عصرلرده یارانماسی دئمک دئییل‌دیر. ساده‌جه بو باره‌ده تاریخی قایناق یوخدور. میلاددان اول 8-جی عصره عاید اورارتو دیلینده عاید قایناقلاردا (اورارتو چاری بیرینجی آرکیشتی‌نین-میلاددان اؤنجه 785-753-جو ایللر آراسیندا یازدیردیغی کتیبه‌ده) آراز چایی مونا آدلاندیریلیر. محض بو چار ایلک دفعه‌‌ مونا چایینی کئچرک ایندیکی ائرمنیستان اراضیسنه حربی سفر ائتمیشدیر. تدقیقاتچی‌لار مونا آدینین معناسینی آچا بیلمه‌میشلر. بو مسئله‌‌یه گئنیش یئر وئرمکدن چکینرک، تکجه اونو دئمکله کفایتلنیریک کی، اورال-آلتای دیل عایله‌‌‌سینه منصوب تونقوس-مانجور دیللرینده مو، میئ سو دئمک‌دیر.[1]

هیدرونیمی

آراز هیدرونیمی‌نین معناسی باره‌ده مختلف فیکیرلر دئییلمیشدیر. لاکین بو فیکیرلرین هئچ بیری دوز دئییل. ائرمنی تاریخچی‌لری آراز آدینی اورارتو دیلی واسطه‌‌‌سی ایله آچیقلاماغا چالیشمیشلار. مثلا، ائرمنی تاریخچی‌لرینه گؤره اورارتو قایناق‌لاریندا ایندیکی ائرمنیستان اراضیسینده قئید اولونان ائریاخی (Eriaxi) ایالتی‌نین آدیندان یارانمیشدیر. لاکین ائریاخی آدینین سونونو تشکیل ائدن خی حیصه‌‌‌سی اورارتو دیلینده علاوه‌‌ اولونموش شکیلچیسی‌دیرسه، ائریا سؤزوندن آراز (ائرمنیجه تلفوظده ائراجخ-Eracx) آدی نئجه یارانا بیلر؟ روس تورکولوقو ه.ی.مار بو هیدرونیمی قدیم فارس دیلی اساسیندا آریایی‌لری قورویان معناسینی وئردییینی یازمیشدیر.[2] ی.ب.یوسفوو بو آدین هیند-آوروپا دیللرینده آرت سو، چای و تورک دیللرینده چای سو سؤزلرینین،[3] ه.ش.حاق وئردی‌یئو ایسه تورک دیللرینده آر چای، سو و آز، اوس، اوز، چای، سو سؤزلرینین بیرلشمه‌سیندن عمله گلدییینی یازمیشلار.[4] بو باخیملار دا ایناندیریجی دئییل. اونا گؤره کی، چایین آدی عینی‌معنالی ایکی سؤزون بیرلشمه‌سیندن یارانا بیلمز. اصلینده آراز هیدرونیمی قدیم تورک دیللرینده ارز، اوراس، اوراز، اوراز، ساکت، دینج، خئییرخواه، خئییرلی سؤزوندندیر. بو آد چایین ساحیل‌لرینده یاشامیش طایفالارین اکینچی‌لیک حیاتیندا مثبت رولو ایله علاقه‌دار اولاراق یارانمیشدیر. آراز چاییندان اونون هر ایکی ساحیلینده یاشامیش خالقلار اکینچی‌لیک‌ده سووارما مقصدیله تاریخ بویو آرخلار و کاناللار چکمیش و سویونو ایچمیشلر.[1]

ائتیمولوژیسی

آراز چایی‌نین اوستونده‌کی تیکیلن «حسرت کؤرپوسو»

حقیقتا ده آذربایجانلی‌لار ایچریسینده کوره گؤره، آراز ساکت و آرام چای ساییلیر. کور دلی کور، آراز ایسه خان آراز کیمی معنالاندیریرلیر. بئشینجی عصر عرب جوغرافییا‌شوناسی ابن حوقل‌ین آراز باره‌ده یازدیقلاری یادا دوشور: آراز چایی‌نین سویو شیرین، لذتلی و یونگولدور. مقایسه‌‌ اوچون دئیک کی، قدیم سیردریا چایینا قدیم تورک‌لر سیل دئییردیلر، بو دا قدیم تورک دیللرینده تمیز، یاخشی سؤزوندندیر. هئرئدوتون یازدیغینا گؤره سیردریا چایی دا آراز آدلانیردی. هم اورتا آسیادا، هم گونئی قافقازدا ایکی چایین آراز آدلانماسی آنتیک منبع‌لرده آراز چایلاری باره‌ده معلومات‌لارین مکان کووردینات‌لارینین معين‌لشدیریلمه‌سینده دولاشیق‌لار عمله گتیرمیشدیر. اورتا آسیانین فارس دیللی خالقین آمودریا چایینا به‌رود دئییردیلر. بو آد قدیم فارسجا به خوش خاصيتلی، خئییرخواه و رود چای سؤزلریندن عبارت‌دیر. شرقی تورکییه‌ده و ناخچیوان اراضیسیندن آخان آرپا چایلارینین آدلاری دا هئچ ده آرپا، تاخیل بیتکیسی‌نین آدی ایله یوخ، اورال-آلتای دیل عایله‌‌‌سینه منصوب دیللرده آبرا خئییر وئرن، خلاص ائدن، فراوان یاشاماغا سبب اولان سؤزوندندیر. گؤروندویو کیمی، آراز چایی آدینین تکلیف ائتدیییمیز ائتیمولوژیسی سیرا تشکیل ائدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، گزنفون (میلاددان اؤنجه 5-جی عصر) مئسوپوتومییادا بیر چایین آدینی آراز کیمی قئید ائتمیشدیر.[1]

ائکولوژی وضعيتی

ائرمنستانین آرازا بوراخدیغی صنایع توللانتی‌لاری

آراز چاییندا یارانان ائکولوژی وضعيت کور چاییندا اولدوغوندان دا تهلوکه‌‌‌لی‌دیر. چایین سول قوللاریندان بیری اولان رازدان، اؤز سویونون چیرکلنمه درجه‌‌‌سینه گؤره ائرمنیستان‌دا بیرینجی یئر توتور. رازدان، چارئنساوان، آبوویان، یئرئوان شهرلرینین صنایع موسسه‌‌لرینین چیرکاب سولاری و چایین ساحیلینده یئرله‌شن باشقا یاشاییش منطقه‌‌‌لرینین معیشت توللانتی‌لاری بو چایا آتیلیر. 1980-جی ایللرده رازدانا بوراخیلان چیرکاب سولارینین اورتا ایللیک مقداری 210 میلیون مترمکعب تشکیل ائتمیشدیر. یای آیلاریندا آرازدا سويه‌‌ آشاغی دوشدویو دؤورده رازدان‌دا چیرکاب سولارینین صرفی آزالمیر. نتیجه‌ده «آراز» سو قووشاغی سو آنباریندا چوخ تهلوکه‌‌‌لی وضعيت یارانیر. ایستی هاوا شرایطینده سویون «چیچکلنمه‌سی» باش وئریر و بالیقلارین کوتله‌وی قیریلماسینا سبب اولور[5].

قایناقلار:

1. ب.ه.بوداقوو،ق.ه.غیب الله‌یئو ائرمنیستان‌دا آذربایجان منشأ‌لی توپونیم‌لرین ایضاحلی لوغتی. «اوغوز ائلی» نشریاتی باکی، 1998 ص: 67–68 

2.  Марр.Н .Я.Избр.работы, том V, М-Л,1935, s.2

3. Юсифов Ю.Б. Торонимы и этническая истогия дгевного Азегбайджана.Azərbaycan onomostikasının problemlərinə həsr olunmuş konfransın materialları.Bakı, 1987,c. 112.

4. ه.ش.حاق وئردی‌یئو آراز هیدرونیمی‌نین منشایینه دایر. آذربایجان اونوموستیکاسی‌نین پروبلئملرینه دایر کونفرانسین ماتئریاللاری، ج.207–208  

5. خلیل اوو ش.ب. آذربایجانین ائکوجوغرافی پروبلئم‌لری، باکی 2006.